Luận văn Thạc sĩ Luật học: Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền, những quan điểm cơ bản và giá trị kế thừa trong xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay

Chia sẻ: Trí Mẫn | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:207

Thêm vào BST

Báo xấu

32
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề chung về nhà nước pháp quyền, nội dung cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền, luận văn hướng tới mục đích xác định các nguyên tắc, các giá trị cần kế thừa trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền trong bối cảnh tổ chức Hiến pháp năm 2013. Trên cơ sở này, Luận án đề xuất các kiến nghị cụ thể để kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền trên một số lĩnh vực cơ bản như: Bảo vệ quyền con người; xây dựng Hiến pháp và pháp luật, tổ chức và kiểm soát quyền lực nhà nước.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật học: Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền, những quan điểm cơ bản và giá trị kế thừa trong xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THU AN T¦ T¦ëNG Hå CHÝ MINH VÒ NHµ N¦íC PH¸P QUYÒN - NH÷NG QUAN §IÓM C¥ B¶N Vµ GI¸ TRÞ KÕ THõA TRONG X¢Y DùNG NHµ N¦íC PH¸P QUYÒN VIÖT NAM HIÖN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2017
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THU AN T¦ T¦ëNG Hå CHÝ MINH VÒ NHµ N¦íC PH¸P QUYÒN - NH÷NG QUAN §IÓM C¥ B¶N Vµ GI¸ TRÞ KÕ THõA TRONG X¢Y DùNG NHµ N¦íC PH¸P QUYÒN VIÖT NAM HIÖN NAY Chuyên ngành: Lí luận và lịch sử nhà nước và pháp luật Mã số: 62 38 01 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: GS.TS HOÀNG THỊ KIM QUẾ HÀ NỘI - 2017
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi. Các tài liệu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Nguyễn Thu An
MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các chữ viết tắt MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU .....................................12 1.1. Tình hình nghiên cứu ................................................................................12 1.1.1. Tình hình nghiên cứu trong nước ................................................................12 1.1.2. Tình hình nghiên cứu ngoài nước ...............................................................35 1.2. Đánh giá chung về tình hình nghiên cứu ................................................40 Kết luận chương 1 ...................................................................................................41 Chương 2: NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN CƠ BẢN VỀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN, QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN .................43 2.1. Những vấn đề lí luận cơ bản về nhà nước pháp quyền..........................43 2.1.1. Khái niệm nhà nước pháp quyền .................................................................43 2.1.2. Khái quát về lịch sử phát triển ....................................................................44 2.1.3. Các đặc trưng cơ bản của nhà nước pháp quyền .........................................50 2.2. Quá trình hình thành và phát triển tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền .......................................................................................54 2.2.1. Quan niệm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền ...............54 2.2.2. Nguồn gốc tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền ......................55 2.2.3. Quá trình phát triển tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền ........62 Kết luận chương 2 ...................................................................................................71 Chương 3: NHỮNG NỘI DUNG CƠ BẢN TRONG TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN .................................................72 3.1. Tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về quyền con người trong nhà nước pháp quyền ................................................................................72
3.2. Tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về Hiến pháp trong nhà nước pháp quyền .......................................................................................76 3.2.1. Bản chất và nhiệm vụ của Hiến pháp ..........................................................76 3.2.2. Cơ chế kiểm soát quyền lực trong Hiến pháp .............................................85 3.3. Tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về chủ thể quyền lực nhà nước nhà nước và trách nhiệm của nhà nước trong Nhà nước pháp quyền .................................................................................................89 3.3.1. Tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về chủ thể quyền lực nhà nước ........89 3.3.2. Tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về trách nhiệm của nhà nước ...........95 3.4. Tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về pháp luật trong nhà nước pháp quyền ...............................................................................................107 3.4.1. Pháp luật phải được thượng tôn, pháp luật là sự phản ánh tính dân chủ của nhà nước và là công cụ để giới hạn quyền lực nhà nước....................107 3.4.2. Tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về mối quan hệ giữa pháp luật và đạo đức ......................................................................................................113 3.4.3. Tư tưởng Hồ Chí Minh về thực hiện pháp luật .........................................117 Kết luận chương 3 .................................................................................................121 Chương 4: CÁC GIÁ TRỊ KẾ THỪA CỦA TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN TRONG XÂY DỰNG NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN VIỆT NAM HIỆN NAY .................................122 4.1. Quan điểm của Đảng Cộng Sản Việt Nam và các nguyên tắc cơ bản trong việc kế thừa giá trị của tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền...............................................................122 4.1.1. Quan điểm của Đảng Cộng Sản Việt Nam ................................................122 4.1.2. Những nguyên tắc cơ bản trong việc kế thừa quan điểm Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền ............................................................................128 4.2. Kế thừa các giá trị trong tư tưởng Hồ Chí Minh về quyền con người...131 4.3. Kế thừa các giá trị trong tư tưởng Hồ Chí về Hiến pháp và pháp luật....140 4.3.1. Hiến pháp phải xác lập nguyên tắc chủ quyền Nhân dân .........................140 4.3.2. Hiến pháp phải xác lập cơ chế tổ chức quyền lực nhà nước có sự phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước khi thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp ................................................147
4.3.3. Hiến pháp phải xác lập cơ chế tổ chức quyền lực nhà nước có sự phân định thẩm quyền giữa cơ quan nhà nước ở trung ương với chính quyền địa phương .156 4.3.4. Bảo đảm cơ chế bảo vệ Hiến pháp ............................................................160 4.4. Kế thừa các giá trị trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước ...........165 4.4.1. Xây dựng nhà nước thực sự của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân .........165 4.4.2. Xây dựng nền công vụ liêm chính ............................................................172 4.5. Kế thừa các giá trị trong tư tưởng Hồ Chí Minh về mối quan hệ giữa pháp luật và đạo đức ......................................................................181 Kết luận chương 4 .................................................................................................182 KẾT LUẬN ............................................................................................................186 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .....................................................................................................190 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................191
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT CHXHCN: Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam DCCH: Dân chủ Cộng hòa HĐND: Hội đồng nhân dân NNPQ: Nhà nước pháp quyền NXB: Nhà xuất bản QPXHCN: Pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam UBHC: Ủy ban hành chính UBND: Ủy ban nhân dân
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Tác giả chọn đề tài: “Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền - Những quan điểm cơ bản và giá trị kế thừa trong xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay” làm đề tài nghiên cứu vì 5 lí do cơ bản sau: Thứ nhất, Chủ tịch Hồ Chí Minh là người sáng lập Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Mặc dù trong quá trình xây dựng nhà nước và pháp luật, Chủ tịch Hồ Chí Minh chưa đề cập trực diện tới khái niệm nhà nước pháp quyền song những tư tưởng của Người về nhà nước pháp quyền đã được thể hiện từ rất sớm thể hiện thông qua các tư tưởng của Người về nhà nước, pháp luật, Hiến pháp, quyền con người. Thứ hai, Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX khẳng định nhiệm vụ của Nhà nước Việt Nam là “Xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản” [15, tr.131]. Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI tiếp tục khẳng định yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa: Tiếp tục việc đẩy mạnh xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, bảo đảm nhà nước ta thực sự là của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân, do Đảng lãnh đạo… nghiên cứu xây dựng, bổ sung các thể chế và cơ chế vận hành cụ thể để đảm bảo nguyên tắc tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân và nguyên tắc quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan trong việc thực hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp [17, tr.246-247]. Nhiệm vụ này được thể chế hóa trong Khoản 1, Điều 2 Hiến pháp năm 2013 với quy định: “Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân…”. Với quan điểm này nhà nước pháp quyền đã trở thành mô hình lựa chọn để thực hiện quyền dân chủ, tôn trọng và bảo vệ quyền con người, đảm bảo quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân trên cơ sở phát huy vai trò tối thượng của Hiến pháp và pháp luật – công cụ để Nhân dân giới hạn và kiểm soát quyền lực nhà nước. Thứ ba, trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội tại Đại hội Đảng XI (bổ sung, phát triển năm 2011), Đảng Cộng sản 1
Việt Nam tiếp tục khẳng định: “Đảng lấy chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tư tưởng, kim chỉ nam cho hành động” [17, tr.88]. Điều này tiếp tục được khẳng định tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ 12 (2016) của Đảng Cộng sản Việt Nam, theo đó cần “Tiếp tục hoàn thiện chức năng nhiệm vụ, quyền hạn, tổ chức của Nhà nước theo qui định của Hiến pháp năm 2013, đáp ứng các đòi hỏi của nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế”. Do đó nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh nói chung, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền nói riêng là yêu cầu bắt buộc để xây dựng và phát triển đất nước. Tư tưởng nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã được thể hiện trong nhiều tác phẩm của Người. Sự ra đời của Tuyên ngôn độc lập ngày 2/9/1945 và Hiến pháp năm 1946 đã đặt nền móng quan trọng trong lịch sử xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam. Từ sự phát triển của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa năm 1945 đến sự phát triển của nhà nước CHXHCN Việt Nam hiện nay là minh chứng cho thấy quá trình xây dựng và phát triển của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam xét về bản chất không phải hoàn toàn mới. Sự phát triển này gắn với lịch sử cách mạng đấu tranh giành độc lập của dân tộc Việt Nam với các giai đoạn lịch sử cụ thể: Từ năm 1945 đến năm 1975 đó là giai đoạn đấu tranh giành độc lập, giang sơn thu về một mối; từ năm 1975 đến năm 1986 giai đoạn kiện toàn đất nước sau chiến tranh; từ năm 1986 tới nay là giai đoạn xây dựng và phát triển đất nước… Những yếu tố trên cùng với những đặc điểm về văn hóa, xã hội, con người đã ảnh hưởng nhất định tới việc nghiên cứu các vấn đề khoa học có tính lý luận về nhà nước pháp quyền ở Việt Nam. Thứ tư, với chặng đường gần 30 năm đổi mới, cùng với quá trình hội nhập quốc tế và xây dựng nhà nước pháp quyền, nhà nước Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu song sự phát triển của nền kinh tế thị trường cùng những thay đổi mạnh mẽ về quan hệ kinh tế, trình độ của lực lượng sản xuất... tự thân nó đang đặt ra những đòi hỏi khách quan buộc nhà nước phải có sự thay đổi phù hợp để phát triển. Do đó, việc tiếp tục nghiên cứu về nhà nước pháp quyền, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền và đặt nó trong điều kiện xây dựng Nhà nước PQXHCN Việt Nam hiện nay sẽ góp phần xác lập sự thống nhất về nhận thức, sự 2
nhất quán về tư tưởng cho quá trình phát triển của Nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện đại; góp phần nhận thức rõ hơn cả về lí luận và thực tiễn mô hình Nhà nước pháp quyền Việt Nam. Thứ năm, Hiến pháp năm 2013 được Quốc hội thông qua vào ngày 28/11/2013. Bản Hiến pháp này có hiệu lực thi hành vào ngày 01/1/2014. Do vậy việc nghiên cứu các quan điểm cơ bản của Chủ tịch Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền sẽ có ý nghĩa thực tiễn cho quá trình hoàn thiện hệ thống pháp luật để triển khai và tổ chức thực hiện bản Hiến pháp này. Đây cũng chính là các lí do cơ bản tác giả chọn đề tài “Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền, những quan điểm cơ bản và giá trị kế thừa trong xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay” làm đề tài nghiên cứu. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề chung về nhà nước pháp quyền, nội dung cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền, Luận án hướng tới mục đích xác định các nguyên tắc, các giá trị cần kế thừa trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền trong bối cảnh tổ chức Hiến pháp năm 2013. Trên cơ sở này, Luận án đề xuất các kiến nghị cụ thể để kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền trên một số lĩnh vực cơ bản như: bảo vệ quyền con người; xây dựng Hiến pháp và pháp luật, tổ chức và kiểm soát quyền lực nhà nước. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền có phạm vi nghiên cứu rộng với nhiều góc độ tiếp cận. Dưới góc độ tiếp cận của luật học và trên cơ sở tổng kết những giá trị cơ bản trong tư tưởng nhân loại về nhà nước pháp quyền, Luận án có nhiệm vụ nghiên cứu để làm rõ hơn một số vấn đề cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền như: - Nghiên cứu cơ sở hình thành tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền và những nội dung cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền; -Xây dựng một số khái niệm cơ bản có liên quan đến luận án như: nhà nước pháp quyền, quan niệm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền; 3
+ Đề xuất, luận giải và nêu các kiến nghị cụ thể trong việc kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền để hoàn thiện hệ thống pháp luật trong một số lĩnh vực: Bảo vệ quyền con người; xây dựng hiến pháp và pháp luật; tổ chức và kiểm soát quyền lực nhà nước; giải quyết mối quan hệ giữa pháp luật và đạo đức đặt trong bối cảnh triển khai, thực hiện Hiến pháp năm 2013. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu + Đối tượng nghiên cứu của Luận án: Luận án không nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh nói chung mà tập trung nghiên cứu 2 vấn đề cơ bản: 1/Những nội dung cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền; 2/Các giá trị kế thừa trong tư tưởng nhà nước pháp quyền được thể hiện thông qua lời nói, bản văn và hoạt động thực tiễn của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Luận án tập trung phân tích tư tưởng Nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh ở những vấn đề trọng tâm như: Bảo vệ quyền con người; xây dựng Hiến pháp và pháp luật; tổ chức và kiểm soát quyền lực nhà nước; giải quyết mối quan hệ giữa pháp luật và đạo đức. + Phạm vi nghiên cứu của luận án: Do thuộc chuyên ngành Lý luận và lịch sử nhà nước và pháp luật nên Luận án tập trung nghiên cứu những vấn đề lí luận cơ bản liên quan đến quá trình hình thành, phát triển và những nội dung cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền. Trong việc kế thừa các quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh để xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay, Luận án chỉ đặt vấn đề nghiên cứu gắn với bối cảnh triển khai và thực hiện Hiến pháp năm 2013; Về thời gian: Luận án tập trung nghiên cứu những biểu hiện cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền ở hai giai đoạn: giai đoạn trước khi giành được chính quyền năm 1945 và giai đoạn sau năm 1945; Về nội dung: Do tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền có nội dung nghiên cứu rộng, liên quan đến nhiều vấn đề nên tác giả luận án giới hạn phạm vi nghiên cứu ở những vấn đề cơ bản, gồm: quyền con người; kiểm soát quyền lực nhà nước; trách nhiệm nhà nước; vai trò của Hiến pháp và pháp luật; chủ quyền nhân dân. Đối với việc kế thừa những giá trị cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền, Luận án nghiên cứu tập trung giải quyết 3 vấn đề: 1/Quan điểm 4
cơ bản của Đảng Cộng sản Việt Nam trong việc kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền; 2/Những nguyên tắc cơ bản trong việc kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền; 3/Các đề xuất cụ thể để kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền trong bối cảnh triển khai thực hiện Hiến pháp năm 2013. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp luận Luận án được thực hiện trên cơ sở những nguyên lý cơ bản của Chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về nhà nước pháp quyền; Luận án tiếp cận nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền dưới góc độ luật học cũng như các quan điểm khoa học pháp lí hiện đại về nhà nước pháp quyền. Luận án được thực hiện trên cơ sở tiếp thu có chọn lọc các lí thuyết về nhà nước pháp quyền trên thế giới; lí thuyết và các mô hình tổ chức và hoạt động của Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam; lí thuyết pháp luật tự nhiên và pháp luật thực chứng. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Bên cạnh các phương pháp nghiên cứu truyền thống trong nghiên cứu khoa học như phương pháp phân tích sự kiện, phương pháp luật học so sánh, phương pháp hệ thống... Luận án sử dụng một số phương pháp nghiên cứu cụ thể sau: Thứ nhất, phương pháp phân tích, tổng hợp; nghiên cứu tư liệu, sự kiện lịch sử Đây là nguyên tắc quan trọng nhất đối với các công trình nghiên cứu về Hồ Chí Minh. Hồ Chí Minh là nhà tư tưởng hành động. Quá trình hình thành, phát triển, hiện thực hóa tư tưởng nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh gắn với tiến trình lịch sử Việt Nam, được thể hiện thông qua các bài viết, bài nói chuyện, các sự kiện lịch sử cụ thể. Do đó phải trên cơ sở nghiên cứu, phân tích, đánh giá các tư liệu, sự kiện lịch sử để chứng minh cho các luận điểm, tư tưởng của Người. Đây là phương pháp nghiên cứu cơ bản được tác giả luận án sử dụng ở chương 2, 3, 4. Trên cơ sở phân tích các bài viết, bài nói chuyện, các sự kiện lịch sử cụ thể gắn với Chủ tịch Hồ Chí Minh, Luận án làm rõ quan điểm, nội dung tư tưởng nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh. Phương pháp phân tích, tổng hợp được sử dụng 5
trong chương 1, 2, 3, 4 để làm rõ cơ sở lí luận, nội dung và đề xuất các vấn đề trong việc kế thừa quan điểm Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền. Thứ hai, phương pháp sử liệu Một yêu cầu khi nghiên cứu tư tưởng nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh đó là phải đặt tư tưởng của Người trong hoàn cảnh lịch sử gắn với những đặc điểm về văn hóa, kinh tế, xã hội gắn với những mục tiêu cụ thể cần giải quyết. Nói cách khác đó là phải chú ý đến giá trị sử liệu của tài liệu và yếu tố thời đại của nguồn sử liệu đó để định hướng cho việc nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh trong xây dựng nhà nước, xây dựng pháp luật. Đây là phương pháp được áp dụng chủ yếu trong chương 2, 3. Thứ ba, phương pháp hệ thống, so sánh Phương pháp này được sử dụng trong chương 1, 2, 3, 4 nhằm đảm bảo tính thống nhất và logic trong quá trình nghiên cứu. Trên cơ sở so sánh tư tưởng nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh với các tư tưởng chính trị pháp lí khác, Luận án đi đến chứng minh tính độc đáo và sự kế thừa trong tư tưởng nhà nước pháp quyền của Người. Hồ Chí Minh đã xây dựng và phát triển tư tưởng nhà nước pháp quyền trên nền tảng của nền văn hóa Việt Nam, gắn với lịch sử và con người Việt Nam. Việc so sánh này góp phần tìm ra những giá trị chung, sự khác biệt trong tư tưởng Nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh. Lí giải sự khác biệt này sẽ góp phần tìm ra những bài học thực tiễn cho quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay. Thứ tư, phương pháp kết hợp lí luận với thực tiễn Phương pháp này được sử dụng ở các chương 2, 3, 4 để đảm bảo sự thống nhất giữa các vấn đề lí luận mà luận án giải quyết tại chương 2, 3 và các đề xuất, kiến nghị chương 4. 5. Điểm mới của luận án Mặc dù có nhiều công trình nghiên cứu sâu sắc, giá trị về tư tưởng Hồ Chí Minh trong lĩnh vực nhà nước, pháp luật nói riêng, các công trình nghiên cứu trong các lĩnh vực lý luận về nhà nước pháp quyền, tổ chức bộ máy nhà nước nói chung... song tính đến thời điểm hiện nay chưa có công trình ở cấp luận án tiến sĩ tiếp cận dưới góc độ khoa học pháp lí nào nghiên cứu trực tiếp về tư tưởng Nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh và việc kế thừa tư tưởng của Người trong xây dựng Nhà nước 6
pháp quyền Việt Nam sau Hiến pháp năm 2013. Xét ở góc độ lí luận và thực tiễn, quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN của Nhân dân, do Nhân dân và vì Nhân dân dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam vẫn đang đặt ra nhiều vấn đề cần tiếp tục làm rõ. Thực tế hiện nay vẫn chưa có một khái niệm đầy đủ về nhà nước pháp quyền XHCN. Do đó việc nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền, kế thừa và vận dụng tư tưởng của Người trong việc xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam sẽ góp phần hoàn thiện về mặt lí luận và đáp ứng yêu cầu khách quan của quá trình xây dựng và phát triển đất nước. Cùng với việc nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền, Luận án góp phần chứng minh sự thống nhất và phát triển của tư tưởng Nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh. Trên cơ sở kế thừa, phát triển các kết quả nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước, pháp luật; nhà nước pháp quyền… từ những vấn đề có tính lý luận, Luận án nghiên cứu các vấn đề cụ thể trong tư tưởng Hồ Chí Minh về quyền con người; tổ chức quyền lực nhà nước; xây dựng và thực hiện pháp luật; mối quan hệ giữa pháp luật và đạo đức; vai trò, bản chất của Hiến pháp để từ đó đưa ra các kiến nghị trong việc vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh. Điều này thể hiện ở một số nội dung sau: - Luận án tiếp tục kế thừa, phát triển và hoàn thiện một bước cơ sở lí luận cho việc nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền với tư cách là một tư tưởng chính trị pháp lí. Luận án tiếp tục làm rõ khái niệm nhà nước pháp quyền, quan niệm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền. Xác định các yếu tố cấu thành trong tư tưởng Nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh, mối quan hệ giữa các yếu tố cấu thành và vị trí của tư tưởng Nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh đối với lịch sử phát triển của dân tộc và của nhà nước; - Phân tích quá phát triển tư tưởng Nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh mà khởi đầu là tư tưởng yêu nước, thương dân đến khát vọng giải phóng dân tộc, giải phóng con người; Tư tưởng Nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh đó là sự phản ánh đòi hỏi, yêu cầu về một xã hội của công lí, công bằng, một nhà nước đủ mạnh và đủ năng lực để bảo vệ quyền tự nhiên của con người; - Phân tích sự kế thừa tư tưởng Nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí 7
Minh trong tổ chức bộ máy nhà nước, xây dựng pháp luật thể hiện trong các bản Hiến pháp Việt Nam. Trên cơ sở đánh giá thực trạng, Luận án chỉ ra những kết quả tích cực đã đạt được và những điểm cần tiếp tục hoàn thiện. Luận án góp phần cung cấp cơ sở thực tiễn cho việc tiến hành các hoạt động kế thừa tư tưởng nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam sau Hiến pháp năm 2013; - Đề xuất và luận chứng các quan điểm, giải pháp, yêu cầu trong việc vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh trong việc xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam sau Hiến pháp năm 2013 để giải quyết một số vấn đề cụ thể trong hoàn thiện pháp luật liên quan trực tiếp tới nội dung nghiên cứu của Luận án như việc thực hiện các qui định của Hiến pháp năm 2013 về quyền con người; tổ chức và kiểm soát quyền lực nhà nước; chủ quyền Nhân dân; cơ chế bảo vệ Hiến pháp; thực hiện pháp luật; mối quan hệ giữa pháp luật và đạo đức. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án - Ý nghĩa khoa học của luận án thể hiện ở 5 nội dung sau: Thứ nhất, Luận án là công trình nghiên cứu có tính hệ thống và tiếp cận dưới góc độ khoa học pháp lí trong nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền; Thứ hai, Luận án đã hệ thống hóa và tổng kết kết quả nghiên cứu của các công trình nghiên cứu trước đó về nhà nước pháp quyền nói chung, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền nói riêng. Hiện nay có nhiều công trình nghiên cứu về nhà nước pháp quyền; tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền (nghiên cứu một hoặc một số bộ phận cấu thành trong tư tưởng nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh). Việc hệ thống các kết quả nghiên cứu trước đó sẽ góp phần hoàn thiện cơ sở lí luận trong việc nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền và tạo điều kiện xác định định hướng nghiên cứu trong các công trình nghiên cứu tiếp theo. Đối với Luận án, các kết quả nghiên cứu này là cơ sở thực tiễn để tác giả tiếp tục nghiên cứu và nêu các đề xuất cụ thể trong việc kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền trong xây dựng nhà nước pháp quyền hiện nay; Thứ ba, trên cơ sở kế thừa kết quả nghiên cứu của các công trình trước đây, Luận án xây dựng khái niệm tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền; xác 8
định các phương pháp nghiên cứu đặc thù và các nguyên tắc cần tuân thủ trong việc kế thừa tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền; Thứ tư, kết quả nghiên cứu của Luận án có đóng góp nhất định vào việc bổ sung, phát triển cơ sở lý luận về tư tưởng nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh. Mặt khác cùng với việc xác định những thành tố cơ bản trong tư tưởng nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh Luận án đã đưa ra các đề xuất, kiến nghị để hoàn thiện pháp luật trong tổ chức và thực hiện Hiến pháp năm 2013 ở các lĩnh vực cụ thể thuộc đối tượng nghiên cứu. Thứ năm, Luận án là công trình nghiên cứu độc lập có thể tham khảo, sử dụng trong nghiên cứu, giảng dạy đối với các vấn đề liên quan đến vận dụng và kế thừa tư tưởng nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh. - Ý nghĩa thực tiễn của Luận án. Luận án có 3 ý nghĩa cơ bản: Thứ nhất, trên cơ sở phân tích các giá trị cơ bản của nhà nước pháp quyền, Luận án chứng minh sự hiện hữu của tư tưởng nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh. Cái pháp quyền tự nhiên trong tưởng Hồ Chí Minh được thể hiện thông qua quan điểm của Người về sự phải có của một nhà nước đủ năng lực để hiện thực hóa các quyền tự nhiên của con người, về Hiến pháp và pháp luật với tư cách là công cụ để hiện thực hóa các qui tắc của tự nhiên, được xây dựng để bảo vệ con người; Thứ hai, Luận án chứng minh việc kế thừa tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền là yêu cầu tất yếu để phát triển đất nước; Thứ ba, kết quả nghiên cứu, phân tích, so sánh, tổng hợp và những đề xuất kiến nghị của Luận án có thể được dùng để tham khảo, bổ sung, sửa đổi đối với các quy định pháp lý liên quan đến việc hoàn thiện hệ thống pháp luật để triển khai hiệu quả Hiến pháp năm 2013 ở một số lĩnh vực như: quyền con người; tổ chức và kiểm soát quyền lực nhà nước; chủ quyền Nhân dân; cơ chế bảo vệ Hiến pháp; thực hiện pháp luật; mối quan hệ giữa pháp luật và đạo đức. 7. Cơ sở lí thuyết của đề tài * Câu hỏi nghiên cứu Trên cơ sở các mục tiêu nghiên cứu, tác giả luận án xác định một số câu hỏi nghiên cứu cơ bản làm nền tảng cho quá trình nghiên cứu Luận án như: 9
- Học thuyết nhà nước pháp quyền có những giá trị và những thuộc tính cơ bản nào? Tư tưởng nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh có quan hệ như thế nào với học thuyết nhà nước pháp quyền? - Hiểu thế nào về tư tưởng Nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh? Tư tưởng Nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh có những bộ phận cấu thành nào? - Cần áp dụng những nguyên tắc nào khi nghiên cứu, kế thừa và phát triển tư tưởng Nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam giai đoạn hiện nay? - Tại sao phải vận dụng sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền. Có những đề xuất nào trong việc vận dụng và kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền trong tổ chức thực hiện Hiến pháp năm 2013? * Các giả thuyết nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề cơ bản về nhà nước pháp quyền, nghiên cứu hệ thống tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền, tác giả luận án phân tích và luận cứ cho một số giả thuyết nghiên cứu sau: Thứ nhất: Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền là tổng thể những quan điểm toàn diện và sâu sắc của Người về nhà nước, về pháp luật, về con người mà xét về bản chất đó là tư tưởng về một nhà nước đủ năng lực để đảm bảo quyền độc lập dân tộc, quyền tự do cho Nhân dân và hạnh phúc cho con người. Thứ hai: Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền là sự thể hiện tư tưởng pháp quyền tự nhiên mà giá trị cốt lõi đó là pháp luật phải hợp với lòng dân và lẽ công bằng, pháp luật phải đủ sức mạnh để thực hiện trách nhiệm bảo vệ quyền tự nhiên của con người. Pháp luật là công cụ để kiểm soát quyền lực nhà nước; Thứ ba: Tư tưởng Nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh có sự kế thừa những giá trị của học thuyết pháp quyền song được phát triển, vận dụng phù hợp vào Việt Nam trong điều kiện lịch sử mới; Thứ tư: Sự tôn trọng để vận dụng sáng tạo tư tưởng Nhà nước pháp quyền Hồ Chí Minh là một trong những yêu cầu khi kế thừa, phát huy các giá trị trong tư tưởng của Người; Thứ năm: Kế thừa và vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp 10
quyền là yêu cầu bắt buộc để xây dựng thành công nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam song đây không phải là sự sao chép máy móc mà là quá trình học tập quan điểm, nguyên tắc, phong cách, nhân cách Hồ Chí Minh. 8. Cấu trúc luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, Luận án được kết cấu thành 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu. Chương 2: Những vấn đề lí luận cơ bản về nhà nước pháp quyền, quá trình hình thành và phát triển tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền. Chương 3: Những nội dung cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền. Chương 4: Kế thừa tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền trong xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay. 11
Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU Nhà nước pháp quyền với tư cách là một học thuyết chính trị pháp lý bắt đầu xuất hiện ở Tâu Âu thế kỷ 17-18. Cùng với khẩu hiệu về dân chủ, nhà nước pháp quyền trở thành mô hình lý tưởng trong việc tập hợp lực lượng của giai cấp tư sản nhằm lật đổ chế độ phong kiến với những giá trị nhân văn đích thực của một nhà nước mà ở đó: Tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân, dân là gốc của quyền lực; các quan hệ xã hội căn bản phải được điều chỉnh bằng pháp luật với tư cách là những qui tắc xử sự chung, buộc mọi người phải tuân theo, không có ngoại lệ; pháp luật phải giữ vị trí điều chỉnh chủ đạo trong toàn xã hội trong đó tính tối cao thuộc về luật mà trước hết là hiến pháp [77]. Ở Việt Nam, tư tưởng về nhà nước pháp quyền lần đầu tiên được Chủ tịch Hồ Chí Minh nêu vào năm 1919. Cùng với sự xuất hiện của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, tư tưởng nhà nước pháp quyền của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã được thể hiện rõ nét trong quá trình Người tổ chức quản lý và điều hành đất nước. Tư tưởng này tiếp tục được thể hiện trong các bản Hiến pháp: Hiến pháp năm 1946, Hiến pháp năm 1959, Hiến pháp năm 1980, chính thức được pháp lí hóa tại Điều 2, Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi bổ sung năm 2001) và Hiến pháp năm 2013. Với ý nghĩa này, việc hệ thống các công trình nghiên cứu về nhà nước pháp quyền nói chung, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền sẽ có giá trị thiết thực cho việc tiếp tục nghiên cứu các vấn đề lí luận và đề xuất các kiến nghị cụ thể trong xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam. 1.1. Tình hình nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu trong nước 1.1.1.1. Hệ thống các công trình nghiên cứu tiêu biểu liên quan đến nhà nước pháp quyền Tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền có sự kế thừa, phát triển những giá trị trong tư tưởng chính trị pháp lí phương Đông, phương Tây. Do đó 12
trước khi nghiên cứu các công trình khoa học liên quan trực tiếp tới tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền, Luận án sẽ tìm hiểu các công trình nghiên cứu chung về nhà nước pháp quyền. Kết quả nghiên cứu của các công trình này sẽ góp phần xác định luận cứ khoa học, thực tiễn cho việc nghiên cứu 2 vấn đề trọng tâm của Luận án đó là: 1/Nội dung tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền và 2/Những quan điểm cơ bản trong kế thừa tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước pháp quyền trong xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay. * Nhóm đề tài khoa học Đề tài khoa học cấp nhà nước - Chương trình khoa học xã hội cấp nhà nước KX 04 (2001 -2005) gồm 9 đề tài xử lý những vấn đề cơ bản nhất ở những khía cạnh khác nhau về nhà nước pháp quyền. Trong nhóm đề tài KX.04, kết quả nghiên cứu của đề tài KX.04.01: Cơ sở lý luận và thực tiễn về Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân, vì dân do GS.VS Nguyễn Duy Quý làm chủ nhiệm đề tài đã xác định những luận điểm cơ bản về nhà nước PQXHCN của dân, do dân, vì dân. Đề tài tập trung vào các nội dung cơ bản sau: 1/Khái quát lịch sử phát triển của học thuyết nhà nước pháp quyền; 2/Chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về nhà nước và NNPQ; 3/Khái niệm, những đặc trưng cơ bản và chức năng của nhà nước PQXHCN của dân, do dân, vì dân; 4/Thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội và các yếu tố qui định, chi phối quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam; 5/Phương hướng và các giải pháp chủ yếu xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam. Đề tài KX.04.02 “Mô hình tổ chức và hoạt động của Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân giai đoạn 2001 – 2010” do GS.TS Đào Trí Úc làm chủ nhiệm đề tài. Trên cơ sở nghiên cứu, tổng kết, làm rõ các đặc trưng cơ bản của nhà nước PQXHCN đề tài đề xuất thiết kế mô hình tổng thể tổ chức và hoạt động của nhà nước PQXHCN Việt Nam trong xu hướng cải cách mạnh mẽ về lập pháp, hành pháp và tư pháp. Đề tài được chia thành 2 phần: Phần thứ nhất: Cơ sở lý luận và thực tiễn xây dựng mô hình tổ chức và hoạt động của Nhà nước PQXHCN Việt Nam. Phần này gồm các nội dung: 1/Khái niệm mô hình và mô hình NNPQ; 2/Cơ sở nhận thức của việc xây dựng mô hình tổ chức 13