Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam: Trước tác của Phan Mạnh Danh trong bối cảnh hiện đại hóa văn học Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

-----------------------------------------------------

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

TRƯƠNG THỊ HẢI

TRƯỚC TÁC CỦA PHAN MẠNH DANH TRONG

BỐI CẢNH HIỆN ĐẠI HÓA VĂN HỌC VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Hà Nội-2012

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

-----------------------------------------------------

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

TRƯƠNG THỊ HẢI

TRƯỚC TÁC CỦA PHAN MẠNH DANH TRONG

BỐI CẢNH HIỆN ĐẠI HÓA VĂN HỌC VIỆT NAM

Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60220121

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Trần Ngọc Vương

Hà Nội-2012

Chú thích

-Trong luận văn chúng tôi trích dẫn nguyên văn các tư liệu về tác giả và

tác phẩm của Phan Mạnh Danh và để trong ngoặc kép. Song, có tài liệu

chúng tôi đã sửa lại một số lỗi chính tả cho phù hợp với quy ước chính tả hiện

thời.

- Do tư liệu thu thập được đã cũ, có nhiều chỗ khó đọc mà không có văn

bản khác để đối chiếu nên chúng tôi trích dẫn nguyên văn nhưng để ở dạng

nghi vấn bằng cách đánh dấu (?) ngay sau chữ nghi vấn. Ví dụ: vậng (?)

trong bài Liễu âm tống biệt trang 50.

MỤC LỤC

A. Phần mở đầu ............................................................................................ 6

1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................... 6

2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 8

3. Nhiệm vụ của đề tài .................................................................................. 11

4. Phạm vi nghiên cứu của đề tài .................................................................. 11

5. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 12

6. Đóng góp của luận văn ............................................................................. 12

7. Cấu trúc của luận văn ............................................................................... 12

B. Phần nội dung ........................................................................................ 13

Chương 1: TIỂU SỬ VÀ HÀNH TRẠNG ................................................ 13

1.1. Giai đoạn 1 (Từ năm 1866 đến năm 1887)............................................. 14

1.2. Giai đoạn 2 (Từ năm 1888 đến năm 1915)............................................. 16

1.3. Giai đoạn 3 (Từ năm 1916 đến năm 1942)............................................. 20

Chương 2: TRƯỚC TÁC CỦA PHAN MẠNH DANH ............................ 26

2.1. Giai đoạn trước năm 1900 ..................................................................... 30

2.1.1. Đời sống xã hội và văn học................................................................. 30

2.1.2. Những trước tác tiêu biểu của Phan Mạnh Danh trước năm 1900 ....... 33

2.2. Giai đoạn từ năm 1900 đến năm 1930 ................................................... 50

2.2.1. Đời sống xã hội và văn học................................................................. 50

2.2.2. Trước tác tiêu biểu của Phan Mạnh Danh từ năm 1900 đến năm 1930 ..... 55

2.3. Giai đoạn từ năm 1930 đến năm 1942 ................................................... 80

2.3.1. Đời sống xã hội và văn học................................................................. 80

2.3.2. Trước tác tiêu biểu của Phan Mạnh Danh từ năm 1930 đến năm 1942 ... 85

Chương 3: PHAN MẠNH DANH – NHÀ NHO TÀI TỬ......................... 95

TRONG BỐI CẢNH HIỆN ĐẠI HÓA VĂN HỌC VIỆT NAM ............. 95

3.1. Nhìn chung về đặc điểm của lớp nhà nho tài tử trong văn học Việt Nam ... 95

3.1.1. Nhà nho tài tử và sự phát triển của văn học thế kỉ XVIII - XIX .......... 95

3.1.2. Tản Đà – Nhà nho tài tử “kiểu mới”, mô hình nhà nho thích ứng với môi

trường hiện đại hóa văn học Việt Nam đầu thế kỉ XX. ................................. 97

3.2. Phan Mạnh Danh – Nhà nho tài tử “kiểu cũ”, mô hình nhà nho đề kháng

với môi trường hiện đại hóa văn học Việt Nam đầu thế kỉ XX, những cống hiến

của ông trong việc phục hưng nền văn học văn hóa truyền thống ............... 101

3.2.1. Phan Mạnh Danh – Nhà nho tài tử “kiểu cũ”, mô hình nhà nho đề kháng

với môi trường hiện đại hóa văn học Việt Nam đầu thế kỉ XX ................... 102

3.2.2. Những cống hiến của Phan Mạnh Danh trong việc phục hưng nền văn học

văn hóa truyền thống .................................................................................. 111

C. Phần kết luận ....................................................................................... 116

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

A. Phần mở đầu

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Để nhận diện những đặc trưng tiêu biểu của một giai đoạn văn học

người nghiên cứu thường tìm đến cách tiếp cận các tác giả lớn đại diện cho một

tổ chức, một khuynh hướng, một trào lưu văn học nào đó. Cách tiếp cận này sẽ

giúp cho người nghiên cứu nhận diện, khái quát được những đặc điểm lớn nhất

của một giai đoạn văn học thể hiện trong một hoặc một vài đại diện tiêu biểu.

Tuy nhiên, đời sống văn học vốn vô cùng phức tạp và phong phú, bên cạnh

những cá nhân kiệt xuất, nổi bật đã được đào sâu nghiên cứu vẫn còn tồn tại

những hiện tượng văn học độc đáo khác ít nhiều cũng góp phần vào tiến trình

vận động của văn học Việt Nam thì ít hoặc hầu như chưa được nghiên cứu.

Nghiên cứu những trường hợp này là một cách để trả lại cho họ vị trí xứng đáng

trong nền văn học. Đồng thời là cách để khẳng định hay làm chính xác hóa hơn

một hay một vài đặc điểm của giai đoạn văn học mà tác giả đó tồn tại. Cũng có

khi nghiên cứu những tác giả “vô tình bị bỏ quên” này sẽ là sự bổ khuyết ở một

phương diện nào đó cho những công trình nghiên cứu trước đó. Bởi thế, tìm đến

những vùng đất còn tương đối hoang sơ và mới mẻ luôn là nhiệm vụ của người

nghiên cứu khoa học.

1.2. Từ lâu trong giới nghiên cứu văn học, đa số đều thừa nhận trong tiến

trình văn học Việt Nam từ văn học trung đại sang văn học hiện đại có một sự đứt

gẫy sâu sắc. Mặc dù, giới nghiên cứu vẫn dành cho giai đoạn văn học này một

danh xưng là: văn học cận đại, song việc nghiên cứu các tác giả đại diện thuộc

giai đoạn này chủ yếu hướng tới đặc điểm “văn chương yêu nước”, đặc điểm

“hiện đại hóa văn học” – dù đó là những đặc điểm nổi bật của văn học giai đoạn

này. Bên cạnh đó vẫn có những nhà nho âm thầm giữ gìn, bảo tồn vốn văn hóa

truyền thống của dân tộc bằng các sáng tác của mình. Và rất có thể chính những

tác giả này là những viên gạch lấp đầy vết đứt gẫy xưa nay vẫn tồn tại giữa hai

giai đoạn văn học. Nghiên cứu trường hợp Phan Mạnh Danh, chúng tôi thấy ông

có nhiều khả năng bổ khuyết vào chỗ đứt gẫy này.

1.3. Từ cuối thế kỉ XIX, Tân thư tân văn được truyền bá và gây ảnh hưởng

rộng rãi trên đất nước ta. Nhiều nho sinh của cửa Khổng sân Trình đã trở thành

lực lượng đi tiên phong trong việc bài xích nền cựu học truyền thống và chế độ

khoa cử lỗi thời. Họ tìm đến một lối văn chương mới lạ với ngôn ngữ, đề tài,

cảm hứng, thể loại khác xa với văn học truyền thống. Tiêu biểu phải kể đến các

chí sĩ yêu nước đã dùng văn chương vào mục đích đấu tranh cách mạng và chính

trị như: Nguyễn Thượng Hiền, Phan Bội Châu, Huỳnh Thúc Kháng, Phan Châu

Trinh, Ngô Đức Kế, Đào Nguyên Phổ, Trần Quý Cáp, Nguyễn Lộ Trạch,

Nguyễn Trường Tộ… Có thể nói Tân thư trở thành làn gió mới mẻ bao trùm lên

đời sống xã hội, văn học lúc bấy giờ. Như đứng ngoài sự ảnh hưởng đó, Phan

Mạnh Danh vẫn tìm về với lối thơ cổ, dốc tâm huyết để làm mới nó. Thực tế sự

cố gắng của ông đã có những thành công đáng kể.

1.4. Ba thập niên đầu thế kỉ XX, trong các thành thị Việt Nam xuất hiện

bộ phận văn học mới phân biệt rõ rệt với bộ phận văn học truyền thống ở nông

thôn. Văn học thành thị ra đời đã làm thay đổi cả quan niệm văn học: văn học

phải đi theo hướng cận, hiện đại của thế giới; thay vì thói quen diễn đạt tư tưởng

tình cảm bằng thơ ca văn vần như trước, văn xuôi phát triển khá nhanh chóng đi

gần với tiếng nói thông tục để phản ánh chân thực hiện thực cuộc sống. Những

thay đổi có tính chất bước ngoặt đó đưa văn học Việt Nam tiến nhanh vào quỹ

đạo hiện đại của thế giới, và văn học truyền thống ngày càng bị thu hẹp, mất vị

trí trong đời sống văn học đương thời. Trước những thay đổi chóng mặt đó, một

số nhà nho đã tỏ thái độ nuối tiếc những giá trị văn hóa lâu đời của dân tộc, họ

vẫn sáng tác bằng thứ ngôn ngữ cũ, vẫn những lối văn cũ thậm chí còn có ý định

phục hưng nền văn hóa, văn học cũ. Bên cạnh những thành tựu của một nền văn

học mới thì những sáng tác của họ không phải là không có ý nghĩa tích cực làm

nên tinh hoa của một giai đoạn văn học. Chúng tôi muốn minh chứng điều đó

qua nghiên cứu trường hợp Phan Mạnh Danh.

Từ những lí do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài luận văn Trước tác của

Phan Mạnh Danh trong bối cảnh hiện đại hóa văn học Việt Nam.

2. Lịch sử vấn đề

Qua khảo sát, cho đến nay, chúng tôi thấy nghiên cứu về tác giả Phan

Mạnh Danh và trước tác của ông vẫn còn nhiều khoảng trống chưa được giới

nghiên cứu động chạm đến. Ngoài các tập văn thơ đã được xuất bản, về tác giả

Phan Mạnh danh và thơ văn của ông mới chỉ có một số nhà nghiên cứu, phê bình

quan tâm. Có thể kể đến đó là:

2.1. Trong Từ điển văn học Bộ mới (NXB Thế giới) và trong cuốn Các tác

giả văn chương Việt Nam, tập 2, NXB Văn hóa thông tin nhà nghiên cứu Đặng

Thị Hảo và Trần Mạnh Thường đều đề cập đến Phan Mạnh Danh như là một tác

giả văn học lớn. Trong mục từ của mình, cả hai nhà nghiên cứu đã có cái nhìn

toàn diện về cuộc đời và văn nghiệp sáng tác của Phan Mạnh Danh một cách

khái quát nhưng khá đủ để đánh giá đây là một tác giả có tầm xứng đáng trong

nền văn học Việt Nam. Bài nghiên cứu có đưa ra một số nhận xét của cá nhân

người viết và trích dẫn nhận định của các nhà nghiên cứu, phê bình đương thời

về một số tác phẩm của ông như: Bút hoa thơ tập cổ, Hà Giang nhật trình,

Nguyệt hồ bát vịnh, Xuân mộng, Tuồng Hoa tiên… Không chỉ đánh giá cao Phan

Mạnh Danh ở phương diện sáng tác, các tác giả còn ghi nhận tài năng, công lao

của ông trong việc dịch thuật các tác phẩm Trung Quốc sang quốc ngữ, biên

soạn Thực dụng thành ngữ (gồm 4 tập) để dạy học trò… Tuy nhiên, cả hai công

trình nghiên cứu này đều chỉ dừng lại ở sự tổng thuật một cách đơn giản nhất

cuộc đời và trước tác của Phan Mạnh Danh, biến nó thành chìa khóa để mở ra

nhiều cánh cửa cho người nghiên cứu tiếp theo chứ chưa đem đến cho người đọc

một sự tiếp cận đến chân giá trị của tác phẩm và tài năng của tác giả một cách cụ

thể.

2.2. Cùng thời với Phan Mạnh Danh, Phạm Quỳnh có thể được coi vừa là

người bạn vong niên, vừa là nhà nghiên cứu phê bình văn học đã có nhiều bài

viết giới thiệu, đánh giá cao phẩm chất và tài năng của ông. Tiêu biểu là lời tựa

mở đầu cho cuốn Bút hoa giới thiệu và đánh giá giá trị của cuốn Bút hoa. Tiếp

sau đó là bài diễn văn bằng tiếng Pháp Một nhà thơ cổ điển Việt Nam đọc tại

phòng Hội nghị Huế ngày 3/5/1943 do Nguyễn Tiến Lãng dịch ra tiếng Việt in

trong cuốn Xuân mộng. Bài viết đã trình bày rất rõ ràng, mạch lạc về phẩm chất

của một “nhà nho thuần nho”,những áng “thơ thuần túy”, những ý muốn cao cả

để phục hưng nền văn hóa, văn học truyền thống; đồng thời cũng giới thuyết đôi

nét về cái ái tình của “học giả đạo Khổng” trong tập thơ Xuân mộng, về lối chơi

thơ “cầu kì hiếm có” trong cuốn Bút hoa. Tất cả những điều đó, chung cục lại

Phạm Quỳnh muốn giới thiệu với đương thời một “nhà thơ cổ điển” sừng sững

giữa cơn bão táp văn học Á Âu. Triển khai đề tài này là chúng tôi tiếp tục con

đường đi của Phạm Quỳnh nhưng ở một phạm vi rộng lớn hơn là toàn bộ trước

tác của Phan Mạnh Danh.

2.3. Trên một số báo và tạp chí lúc bấy giờ cũng có một số bài trích dẫn,

đăng thơ của Phan Mạnh Danh như Hải Phòng tuần báo, Tứ dân tạp chí... Trên

báo cũng xuất hiện một số bài phê bình, tiêu biểu là bài viết Thi văn tập của cụ

Phan Mạnh Danh của tác giả Song Cối in trên tạp chí Tri Tân. Sau khi kể ra

những ưu điểm, tài năng của Phan Mạnh Danh trong thơ văn Hán, thơ văn dịch

và thơ Nôm, Song Cối đã chỉ ra cả những hạn chế, nhược điểm và cho rằng “tác

giả là một tay thợ thơ rất tinh công”. Thực hư thế nào chúng tôi xin góp ý kiến

trong công trình nghiên cứu của mình.

2.4. Tạp chí Hán Nôm tập 1 số 104 năm 2011 có đăng bài viết của

PGS.TS Trần Thị Băng Thanh với nhan đề Sức hấp dẫn của Truyện Kiều với

danh sĩ Bắc Hà – Trường hợp Phan Mạnh Danh, tác giả bài viết đã lược lại sự

mến mộ của danh sĩ Bắc Hà dành cho Truyện Kiều từ trước những năm 1807 cho

đến khi cuốn Bút hoa được xuất bản. Quan trọng hơn tác giả đã làm công việc

giới thiệu lại chân dung Phan Mạnh Danh - một tác giả văn học vô tình bị quên

lãng trong khoảng mấy mươi năm. Tác giả dành phần lớn bài viết của mình giới

thiệu về cuốn Bút hoa thơ tập cổ, lựa chọn những bài hay biên dịch lại để giới

thiệu với bạn đọc về lối chơi thơ của một “khách chơi thơ sành sỏi”. Như vậy,

bài viết mới chỉ chạm tới bề sâu của một trong số những trước tác của tác giả họ

Phan, đó chưa đủ để đánh giá vai trò vị trí của ông trong tiến trình vận động phát

triển của văn học Việt Nam.

Như vậy, nhìn chung các công trình nghiên cứu trên đây chỉ mới dừng lại

ở phạm vi cá nhân con người, hoặc liệt kê đánh giá sơ bộ hệ thống các sáng tác,

hoặc giới thiệu, phẩm bình một trước tác của Phan Mạnh Danh mà chưa đặt ông

vào trong tiến trình vận động của nền văn học. Thiết nghĩ, chỉ khi đặt tác giả vào

trong tiến trình hiện đại hóa văn học 30 năm đầu thế kỉ XX mới có thể chỉ ra

được những đóng góp cũng như hạn chế của ông. Triển khai đề tài “Trước tác

của Phan Mạnh Danh trong bối cảnh hiện đại hóa văn học Việt Nam”, chúng

tôi sẽ cố gắng tạo dựng một cái nhìn toàn diện, đa chiều về con người và trước

tác của Phan Mạnh Danh trong tiến trình vận động văn học Việt Nam những thập

niên đầu thế kỷ XX.

3. Nhiệm vụ của đề tài

Luận văn của chúng tôi hướng đến làm rõ các vấn đề sau:

- Nhìn nhận một cách khách quan và đầy đủ toàn bộ cuộc đời và văn

nghiệp của Phan Mạnh Danh.

- Chỉ rõ thế ứng xử của Phan Mạnh Danh trong bối cảnh hiện đại hóa văn

học Việt Nam. Hoạt động sáng tác văn chương và biên soạn sách của ông lúc đó

đều nhằm mục đích duy trì và bảo tồn những giá trị văn hóa cổ truyền, nó khác

xa với xu thế thời cuộc lúc bấy giờ. Chính sự khác biệt này đã đưa ông trở thành

một trong số ít ỏi những người đã có những nỗ lực xóa mờ đi vết đứt gẫy sâu sắc

giữa hai giai đoạn văn học.

- Trên cơ sở lí thuyết về loại hình học tác giả tiến hành nhận định loại hình

tác giả đối với Phan Mạnh Danh.

- Đánh giá những công lao của Phan Mạnh Danh trong việc giữ gìn, bảo

tồn, phục hưng nền văn học văn hóa nước nhà.

4. Phạm vi nghiên cứu của đề tài

Để làm rõ đề tài Trước tác của Phan Mạnh Danh trong bối cảnh hiện đại

hóa văn học Việt Nam chúng tôi đặt mục tiêu khảo sát toàn bộ những tài liệu do

nhà thơ sáng tác và / hoặc biên tập, phiên dịch bao gồm: các tác phẩm thơ, thơ

tập cổ; kịch bản tuồng do chính Phan Mạnh Danh sáng tác; thơ văn dịch; biên

tập điển tích văn học và thực dụng thành ngữ. Ngoài ra, chúng tôi cũng tiến hành

tiếp thu và nhận định lại một số ý kiến của các nhà nghiên cứu, phê bình từ trước

đến nay viết về ông và thơ văn ông. Tuy nhiên, sinh thời Phan Mạnh Danh

không coi việc sáng tác thơ văn là một nghề, không lấy sự nổi tiếng làm mục

đích chính nên dù đã rất cố gắng chúng tôi cũng chỉ sưu tầm được đa số (chứ

không phải toàn bộ) những tư liệu về tác giả và tác phẩm. Đó là một phần hạn

chế, song cũng có thể xem là đủ để nghiên cứu trong khuôn khổ một luận văn.

5. Phương pháp nghiên cứu

Để nghiên cứu triển khai đề tài luận văn này, chúng tôi sử dụng một số

phương pháp như: phương pháp đối chiếu, so sánh; phương pháp lịch đại;

phương pháp thống kê; phương pháp phân tích, tổng hợp; phương pháp lịch sử

cụ thể. Tùy từng vấn đề mà chúng tôi có sự lựa chọn hay phối kết hợp nhiều

phương pháp.

6. Đóng góp của luận văn

Trong dòng chảy của công cuộc hiện đại hóa văn học Việt Nam đầu thế kỉ

XX, bên cạnh những nhà nho thuận theo xu thế của thời đại, và do đó có đóng

góp khá nhiều vào tiến trình vận động hiện đại hóa văn học; bên cạnh những nhà

nho nặng lòng với nghiệp khoa cử với tư tưởng đạo đức nho gia, không thích

nghi được với việc mất vị trí độc tôn của hệ tư tưởng nho giáo chính thống, do

vậy đã bỏ cuộc, tỏ thái độ bàng quan với thế sự nhân sinh; vẫn có những cá nhân

đi ngược chiều tiến trình hiện đại hóa văn học nhưng bước một cách lặng lẽ để

tìm về với những giá trị văn học cổ truyền đã bị mất đi quá nhanh chóng. Phan

Mạnh Danh thuộc trường hợp thứ ba. Ông trở thành một trong số ít ỏi những nhà

nho - tác giả xóa mờ vết đứt gẫy giữa hai giai đoạn văn học, là một tác giả quan

trọng trong tiến trình vận động của văn học Việt Nam.

Chúng tôi mong muốn với quá trình nghiên cứu và làm việc nghiêm túc

luận văn sẽ là một tiếng nói trả tác giả Phan Mạnh Danh về đúng vị trí của mình

trong nền văn học; đồng thời tạo điều kiện cho những người nghiên cứu sau tìm

hiểu sâu hơn về những cống hiến của ông cho nền văn học nước nhà.

7. Cấu trúc của luận văn

Luận văn của chúng tôi gồm 3 chương chính với các nội dung cụ thể sẽ

được trình bày như ở dưới đây.

B. Phần nội dung Chương 1:

TIỂU SỬ VÀ HÀNH TRẠNG

Xã Phù Ủng, huyện Ân Thi, tỉnh Hưng Yên ngày nay là nơi sinh thành và

nuôi dưỡng danh tướng Phạm Ngũ Lão (1255 – 1320) – người đã có công lớn

trong việc giúp nhà Trần đánh đuổi giặc Nguyên Mông. Về đây, ngoài những di

tích lịch sử như: lăng Phạm Tiên Công, đền thờ Phạm Ngũ Lão lưu giữ những

chứng tích về người anh hùng cứu nước thuở nào còn có nhiều những di tích của

một nền văn hóa, văn học lâu đời đến nay vẫn được lưu giữ và bảo tồn. Đi hết

con đường về làng là cổng làng Phù Ủng cao to sừng sững, tiếp đến là Đền Mẫu,

Đình làng, nhà bia, Tam Quan… Các kiến trúc đình, đền hòa với cảnh quan thiên

nhiên tạo nên một không gian văn hóa đặc trưng của vùng đất này. Gần một thế

kỉ đã trôi qua kể từ khi kì thi Hán học cuối cùng ở Bắc Kì chấm dứt (1915), dù

trải qua bao năm binh lửa chiến tranh nhưng những chứng tích của một nền Hán

học vẫn được bảo tồn khá nguyên vẹn tưởng như đây là nền văn hóa của một đế

đô Thăng Long thu nhỏ. Trên các bức tường đình, cổng làng, Tam quan còn khắc

in khá nhiều các câu đối, các bài thơ, các bức hoành phi bằng chữ Hán. Điều đặc

biệt hơn, khi hỏi về nguồn gốc, tác giả của những câu chữ này người dân nơi đây

thường nhắc đến cái tên Phan Mạnh Danh với niềm tự hào, kính trọng.

Phan Mạnh Danh sinh ra tại Nam Định nhưng quê quán ở làng Phù Ủng, phủ

Ân Thi (nay là xã Phù Ủng, huyện Ân Thi), tỉnh Hưng Yên. Trong nhiều tài liệu,

ông còn có tên bút danh là Phan Phù Giang. Cuộc đời tác giả là những chặng đường

đi về giữa hai vùng đất này, và dù ở đâu ông cũng để lại những dấu ấn khó phai

trong lòng người dân và lòng quê hương đất nước. Để nghiên cứu Tiểu sử hành

trạng của Phan Mạnh Danh, chúng tôi sẽ chia làm ba giai đoạn tương ứng với các

mốc thời gian quan trọng và sự kiện nổi bật trong cuộc đời tác giả.

1.1. Giai đoạn 1 (Từ năm 1866 đến năm 1887)

Đây là giai đoạn Phan Mạnh Danh còn ấu thơ cho đến khi trưởng thành,

chủ yếu sống tại Nam Định.

Phan Mạnh Danh sinh ngày 12/12/1866 (tức mùng 6 tháng 11 năm Bính

Dần), tại Nam Định, là con trưởng Thị độc Phan Trác Hoạt, lập nghiệp ở Nam

Định đã lâu (phỏng đoán từ Họ Phan đời thứ X: con thứ sáu của Phan Trác Miên

là Phan Trác Hoàng dời sang Nam Định, nay nhà từ đường họ ở số 224, phố Hàn Thuyên , thành phố Nam Định)1. Ông là cháu nội của cụ Phan Trứ đỗ Hoàng

Giáp (1832) triều Minh Mệnh, làm quan đến Tuần phủ Khánh Hòa. Thuở nhỏ,

1 Giaphahophan.com

ông có tên chữ là Trung, sau đổi thành Mạnh Danh, hiệu là Thế Vọng. Lên năm

lên sáu tuổi, cậu bé Trung đã tỏ ra là người thông minh khác thường. “Thi lễ vốn

nhà”, lên tám, chín tuổi cậu bé Trung theo học cậu là cụ cử Trần Như Sơn, Tri

huyện Tiền Hải tỉnh Thái Bình. Ngoài mười tuổi lại theo học anh họ là cụ cử Vũ

Cần, làm Giám lâm Ninh Bình. Lúc bấy giờ trong làng cũng có nhiều bậc danh vọng như thủ khoa Nguyễn Đình Khanh (Tác giả cuốn Ngọc Kiều Lê diễn ca)1,

cử nhân Nguyễn Đình Thành, cậu bé Trung đều được theo học nên văn chương

vốn có nề nếp. Sau Phan Mạnh Danh còn đến theo học ông Nghè Hành thiện

Đặng Xuân Bảng ở Nam Định. Ở đây vốn đã đào tạo ra nhiều bậc danh sĩ, thế

nhưng Phan Mạnh Danh cũng đứng vào hàng cao đệ. Năm 17 tuổi (1883) Phan

Mạnh Danh tham gia kì thi Hương và được vào ngay kì đệ tam.

Ngoài tài học, Phan Mạnh Danh còn nổi tiếng bởi tài hội họa. Lúc bấy giờ,

tại Quảng Đông hội quán tỉnh Nam, người ta hay tổ chức cuộc thi hội họa, trong

mấy năm liền Phan Mạnh Danh đều chiếm giải nhất. Thú chơi tranh của ông

cũng có nét độc đáo riêng. Không chỉ đơn thuần vẽ tranh tả cảnh, ngụ tình mà

ông còn vẽ tranh để ngụ ý cho thơ . Bức vẽ Học họa hồ chính là ngụ ý cho bài

thơ Chuyết đề trang 46 cuốn Bút hoa:

Muội khước thì xu dữ thế đồ,

Do năng tục sĩ hựu cuồng nô.

Khuy ban tự chủy vô toàn báo,

Tập dịch do lai phỉ nhất hồ.

Tân giới sai cường tranh cựu giới,

Cố ngô hoàng hạ vấn kim ngô.

Thiên hiềm san hậu vong nan bổ,

Tiếu đảo huy mao học họa hồ.

1 Theo Tử tấn Đào Sỹ Nhã. Cần phân biệt Ngọc Kiều Lê diễn ca của Nguyễn Đình Khanh với Ngọc Kiều Lê tân truyện của Lý Văn Phức.

Dịch nghĩa:

Không lấy gì làm sáng láng, cũng theo thời dấn bước trên đường đời,

Còn có thể làm kẻ sĩ tầm thường, lại là kẻ cuồng cho người sai khiến.

Nhòm qua chiếc ống tất không thấy được toàn vẹn nét vằn trên mình con báo.

Chắp nhặt miếng da dưới nách, xưa nay vốn chẳng phải cả bộ da con chồn.

Giới mới mạnh hơn đang tranh thắng với giới cũ,

Cái ta xưa chưa rảnh để chất vấn với cái ta hôm nay.

Chỉ ngại rằng sau khi in rồi, khó có dịp sửa sang, bổ khuyết,

Nhưng cứ cười ngất vung bút mà tập tành học vẽ.

(PGS.TS Trần Thị Băng Thanh dịch nghĩa)

Năm 20 tuổi (1885), Phan Mạnh Danh có gặp một nữ sỹ con nhà thế phiệt,

tài sắc gồm hai. Tri âm gặp gỡ, tình cảm gắn bó khăng khít, thư tín đi về. Thời

gian này, ông viết tập văn Nôm Mấy bức tiên hoa theo lối lục bát và song thất

lục bát. Tiếc thay “hảo sự đa ma”, tình cảnh khéo trêu người tri âm nên cuối

cùng kẻ Bắc người Nam.

1.2. Giai đoạn 2 (Từ năm 1888 đến năm 1915)

Sau khi lập gia thất, đây là thời gian dài nhất ông ngụ tại tỉnh lỵ Hưng

Yên, cũng là giai đoạn ông tham gia nhiều nhất các hoạt động đàm đạo và sáng

tác văn học.

Năm 23 tuổi (1888), ông kết duyên với con gái cụ kép Trần Xuân Luyện

cũng là một nhà thi lễ trong làng và ngụ tại quê cha đất tổ là làng Phù Ủng, phủ

Ân Thi, tỉnh Hưng Yên . Có được người vợ đảm đang, lại am tường thơ văn chữ

nghĩa nên Phan Mạnh Danh có nhiều cơ hội để chuyên tâm vào thú vui văn

chương và sau này mở trường dạy học. Được ít lâu, Tiên Thái Công tạ thế, ông

về Nam Định chịu tang. Khi đoạn tang, năm 1892, vừa dịp tỉnh Hưng Yên có

quan đốc học là Hoàng giáp Nguyễn Viết Bình và các quan Phủ, Huyện, Huấn,

Giáo đều là những bậc danh nhân (Thủ khoa Đặng Trần Vỹ, Nguyễn Tấn Cảnh,

Lê Thỉnh Chu, Nguyễn Đức Tú…), quan nghè Chu Mạnh Trinh mới đỗ đại khoa

(Nhâm Thìn 1892) về mở trường dạy học. Bạn bè thân hữu vốn thích văn

chương, tài học và tính tình của Phan Mạnh Danh đều khuyên mời Phan về theo

học thầy Hoàng giáp Nguyễn. Ông bèn dắt gia quyến lên Hưng Yên để cùng bạn

bè học tập.

Tuy vốn nhà thanh bạch nhưng chủ nhà lại có lòng hiếu khách, mà phu

nhân cũng là người am tường chút chữ nghĩa văn chương, học thức nhiều nên

danh sĩ mọi nơi, hễ đến chốn Nguyệt hồ ai cũng lấy nhà Phan làm nơi nhã tập,

chủ nhà cũng vui lòng khoản đãi khách văn chương.

Năm 31 tuổi (1896), ông nghĩ ra lối Kiều tập thơ cổ theo điệu thơ thổng

của đào nương. Sau hơn 4 năm miệt mài thi sĩ làm ra được một tập hơn 60 bài

liên cú và hơn 300 bài cách cú, nhan đề là Bút hoa thi thảo. Ngay từ hồi mới

soạn xong tập thơ đã được nhiều danh sĩ đề tặng thơ như Nguyễn Tấn Cảnh, Chu

Mạnh Trinh, Phạm Văn Thụ, Vũ Tuân; lại được nhiều người chép ra để lưu hành

trong Nam ngoài Bắc. Sau Phan Mạnh Danh cũng có nhiều lần sửa chữa lại,

thêm thắt vào, lựa chọn thành một bản tinh tế hơn. Trước khi in thành sách vào

năm 1942, một số bài tập Kiều của Phan cũng được đăng trên báo Tứ dân tạp

chí, Hải Phòng tuần báo…

Năm 32 tuổi (1897), ông phải đưa một người em là Phan Như Xuyên lên

Hà Giang làm Thông phán tòa sứ ở đấy. Nhân dịp này, ông viết một tập văn

Nôm song thất lục bát nhan đề là Hà Giang nhật trình (Nhật kí hành trình đi Hà

Giang).

Tháng ba năm Mậu Tuất (1898), nhân có hội đình bà Tống Thái Hậu –

một tòa cổ miếu trên bờ Nguyệt hồ tại Hưng Yên, Tổng đốc Phạm Văn Toán có

mở cuộc thi thơ Nguyệt hồ bát vịnh. Cuộc thi thu hút nhiều danh sĩ Bắc kỳ tham

gia. Yêu cầu bài làm chỉ trong một buổi tối trên những chiếc thuyền có kết hoa

đăng đủng đỉnh qua lại trên mặt nước Nguyệt hồ. Cuộc thi này Phan Mạnh Danh

đã chiếm giải nhất do tám bài luật thi tập cổ. Năm bài trong số tám bài này sau

được tinh tuyển trong cuốn Bút hoa.

Là một khách tài hoa lại giàu tình cảm nên câu chuyện tình thuở đôi mươi

giữa “người quốc sắc, kẻ thiên tài” cơ hồ Phan Mạnh Danh không dễ mà quên đi

được:

Vì đâu nên nỗi dở dang

Dẫu lìa ngó ý còn vương tơ lòng

Vào hồi tháng ba nhuận năm Mậu Tuất (1898) trong một giấc mộng đêm

xuân ở trên tỉnh Lạng, ông lại thấy nàng “gót sen lững đững”, “từ đâu mà đến”,

“ân cần hỏi thăm”. Giấc mộng đã làm đề mục cho tập thơ chữ Hán là Xuân mộng

ra đời, dùng đủ 30 vần bằng. Tập thơ đã được nhiều thi sĩ văn nhân thưởng thức

như tập thơ “khiển sầu của cổ nhân”.

“Cửa Trình Chu đà nổi tiếng nho lưu / Vườn Lý Đỗ cũng vào hành thi bá”1, ấy vậy mà kì thi khoa Canh Tý (1900) Phan Mạnh Danh có tham gia những

mong sẽ trả được nợ bút nghiên, nào ngờ vì bạn là Lê Sĩ Nghị nên bị hỏng oan.

Về việc này Tôn Thất Lương có nói: “Hỏng thi là một sự thường nhưng có tài

hơn người, lại vì bạn mà hỏng thì cũng là một việc rất không may” [39]. Uất giận

thành bệnh, trên đường thuê thuyền về Hưng Yên, ngồi trong thuyền Phan Mạnh

Danh cũng có làm một bài thơ ngâm lãng để giải buồn:

ỨNG THI BỊ TRUẤT BÃO BỆNH QUY CHU

Trấp tải trần ai ngộ tích du

Phù trầm thân thế trọng hư châu.

1 Xem phụ lục 1

Lục nan điền hải ân thành oán,

Sầu bất đương phong bệnh hựu sầu.

Tự suyện tài sơ ưng kiến khí,

Khả lân nhan hậu thả hàm tu.

Giai âm trực đãi Hồng mai tín

Na vãn hoàng hoa, dĩ quá thu.

Môn đệ Vũ Mộng Hùng dịch thơ:

Ứng thi bị truất…

Đường trần nhẫm nhỡ mấy mươi niên,

Thân thế lênh đênh nặng chiếc thuyền.

Bể lấp chưa thành ơn để oán,

Gió đương không nổi bệnh thêm phiền.

Đành tài kém thế nên ruồng bỏ,

Thẹn mặt giầy kia khéo đảo điên.

Tin tức Hồng mai ngày những đợi,

Hoa vàng thu đổi đã bao phen.

Năm 1905, tại Hưng Yên, Tổng đốc Lê Hoan có tổ chức cuộc thi thơ Đề

Thanh Tâm Tài Nhân lục, một lần nữa Phan lại cùng với danh sĩ Bắc kì dự thi.

Trong bài thi, Phan Mạnh Danh đã làm một bài tựa chữ Hán, 21 bài thơ chữ Hán,

21 bài thơ Nôm phỏng theo những bài chữ [ý chỉ chữ Hán – TTH]. Giọng văn

kín đáo, nghiêm trang khác hẳn tập thơ Xuân mộng. Tuy không giành giải nhất

nhưng tập thơ đã chiếm được địa vị rất cao. Cụ Tam nguyên Yên Đổ và cụ Giải

nguyên Vân Đình rất thích những câu như:

Có mộng tìm đâu cho thấy bạn

Đứt hồn thương lắm biết chăng ai?

Hoặc câu:

Mộng tàn gối gió khi hơi lạnh

Hồn đứt chuông sương lúc tiếng rền.

Sau cuộc thi thơ Đề Thanh Tâm Tài Nhân lục, danh tiếng đồn xa, nhiều

người đến xin cho con em học. Ngôi nhà là nơi “nhã tập” thuở nào lại trở thành

trường chuyên dạy chữ Hán để đi thi, tên gọi: thầy giáo Trọng cũng “khai sinh”

từ đây. Trường tuy mới mở nhưng cũng có mấy trăm người đến học. Sau cũng có

nhiều ông văn chương có tiếng.

Năm 43 tuổi (1908), sau khi huyên đường tạ thế, ông được cử làm giáo

học trường Đệ nhất cấp của tỉnh lỵ Hưng Yên, trong dinh quan đốc học. Việc

dạy học, ông rất chuyên tâm, ông soạn ra nhiều sách giáo khoa như bộ Việt Nam

danh nhân diễn ca và quyển Vật lí học bằng chữ Nôm (1909), quyển Vạn vật học

và Ngũ đại châu địa dư bằng chữ Hán (1910); sách có rất nhiều họa đồ do chính

ông vẽ ra. Học trò nhờ sách ấy mà thi đỗ rất nhiều. Sau mấy lần được khen ngợi,

khuyến khích, ông lại được thưởng hàm.

1.3. Giai đoạn 3 (Từ năm 1916 đến năm 1942)

Đây là thời gian ông sống chủ yếu tại Nam Định những năm cuối đời.

Năm 1916, khi đã ngoài 50 tuổi, ông cáo về. Nhân lúc nhàn rỗi ông về

Nam Định sống với con trưởng là Phan Thế Roanh. Những lúc rỗi rãi, ông lại

nghiên cứu về y học, nhưng không để kinh doanh, hễ xa gần có ai cần là ông sẵn

sàng giúp đỡ. Vì thế, trong mấy năm ông lại nổi tiếng là một vị lương y.

Năm 1917, dựa vào Truyện Nôm Hoa tiên – một truyện có ý nghĩa, đủ bi

hoan ly hợp đã được diễn ca thành một áng văn tuyệt tác, có thể sánh với Truyện

Kiều, ông đã biên soạn thành một vở tuồng cổ, vừa Nôm vừa chữ, nhan đề là

Tuồng Hoa tiên.

Ở bên Tàu lúc ấy lại truyền đọc một quyển tiểu thuyết của Từ Chẩm Á

nhan đề là Đa tình hận. Tác phẩm nói về cái họa tự do trong nữ giới nước Tàu.

Tự nghĩ: “Sách ấy có thể đánh thức những si nam oán nữ đương trong giấc mộng

say mê” ông đem dịch Nôm vào năm 1919. Trên đầu bản dịch này ông có đề một

bài tựa bằng quốc văn theo lối biền ngẫu rất mực tài tình. Rất tiếc chúng tôi chỉ

tìm thấy phần Lời tựa và chương thứ nhất của bản dịch Đa tình hận. Vì thế phạm

vi nghiên cứu cũng sẽ chỉ dừng lại ở giới hạn tư liệu cho phép.

Dịch xong Đa tình hận ông tiếp tục dịch bộ Tình sử của Tàu. Tình sử ghi

chép nhiều “câu chuyện li kì”, mỗi chuyện lại có nhiều “thơ từ của những danh

nhân tài tử đời xưa”, “có thể làm khuôn mẫu cho người học thơ được”. Ông bắt

đầu dịch và hoàn thành bộ Tình sử vào năm 1920.

Năm 59 tuổi (1924), trong làng có nhiều việc sửa sang, vốn được nhiều

người yêu mến kính trọng, lại rất sành về hội họa và kiến trúc nên Phan Mạnh

Danh phải đảm nhận chức điền văn (thứ chỉ), để cùng với cụ Tiên chỉ là quan

Tuần phủ chí sĩ Nguyễn Đình Chuẩn lo xây dựng trong làng và cải lương hương

ước… Công việc này đã tạo điều kiện cho ông cống hiến nhiều những di sản văn

hóa, tinh thần góp phần tôn tạo và dựng xây quê hương. Công lao của ông đã

được làng Phù Ủng ghi nhận:

“Gốc phần tử ra công bồi đắp,

nào Hoa văn, nào hương ước, việc đã chu toàn” (Văn tế của đại biểu làng Phù Ủng – Hưng Yên)1

Chính vì thế, ngày nay trở về với làng Phù Ủng, dù bao thế hệ đời người

đã ra đi nhưng những di tích của ông vẫn in dấu trên mảnh đất này, và người dân

nơi đây vẫn dành cho ông tấm lòng cảm tạ chân thành.

Bận rộn với việc làng nhưng những buổi đàm đạo văn chương vẫn không

thể thiếu trong đời sống của ông. Năm 1925, trước không khí văn chương chung

của nhiều thi gia lúc đó thường làm thơ theo lối: cùng một ý nhưng đồng thời

làm một bài Nôm và một bài Hán. Làm thơ nhưng thực tế cũng là chơi thơ vậy. 1 Xem phụ lục 1

Theo lời các bạn trong làng nho, ông làm một tập Xuân mộng bằng quốc văn,

gồm có một bài Tình trường kí, một bài Thoại mộng hành và 30 bài luật thi, đủ

30 vần bằng, cũng như tập chữ Hán. Xét tài sáng tác thơ của ông cũng tương

đương với tài tập cổ vậy.

Năm 62 tuổi (1927), nhờ công khó nhọc lo toan việc nhà, nuôi nấng đàn

con của phu nhân, cộng thêm với tính nghiêm khắc trong giáo dục con cái của

ông, trong bốn người con trai là Phan Thế Roanh, Phan Bằng Trình, Phan Phong

Linh, Phan Châu Tuynh đã có người thành đạt. Từ đây gia tư bắt đầu thư thái,

ông bắt đầu được hưởng thú an nhàn. Ngoài lúc ngâm thơ, gẩy đàn ông còn trồng

cây, chắp núi, uốn cảnh vẽ tranh. Ai cũng phải chịu ông là một bậc tài hoa.

Nhưng không bao lâu, năm ông 65 tuổi (1930) phu nhân tạ thế. Từ đây trí

nguyện của ông chỉ đặt vào sự ngao du như các bậc tiền nhân vẫn quan niệm:

Văn phi sơn thủy vô kì khí,

Nhân bất phong sương vị lão tài

Vừa lúc công việc trong làng cũng đã đỡ bận, ông cùng các con đi du

ngoạn các danh thắng nước nhà: khi vịnh Hạ Long, núi Yên Tử, khi hồ Ba bể,

vương quốc Champa, khi bãi Cửa Tùng, núi Ngân sơn, khi kinh đô Huế, động

Huyền Không… Tuổi già xem chừng lại dẻo dai hơn sau mỗi chuyến du ngoạn.

Đặc biệt, đi đến đâu ông đều có thơ đề vịnh. Những thơ văn ấy có trích in trong

Thi văn tập của Phan Mạnh Danh, và một số được trích dẫn trong cuốn Thắng

cảnh Việt Nam qua thi ca của con trai thứ ba là Phan Phong Linh.

Từ năm 70 đến 75 tuổi (1935 – 1940), ông lựa chọn nhiều tập thơ cổ và

một ít văn cổ, đem dịch ra quốc văn theo nguyên điệu, tập hợp trong cuốn Cổ thi

trích dịch.

Năm 76 tuổi (1941), làn gió phục cổ khiến thiếu niên nước nhà lại chú ý

đến sách vở của nhà nho ngày trước, ông lại cặm cụi với bút nghiên trong thư

phòng nhỏ tại Bút hoa trang Nam Định. Ông đã lục tìm và chép lại những bài

văn Nôm đã làm trong mấy chục năm về trước, và biên soạn thêm nhiều bài mới.

Sau cuốn sách được Nhà in Nguyễn Trung Khác in tại Nam Định với tên Thi văn

tập trích lục. Văn tập ấy có nhiều thể như phú, kinh nghĩa, văn sách, văn tế, tựa

biền ngẫu… Ông cũng cùng các con sưu tầm nhiều sách Tàu có truyện lạ thơ hay

mà nhà nho ta thường dùng làm điển trong những áng văn Nôm để đem dịch và

biên tập thành bộ Điển cố, những mong có thể giúp ích cho việc thưởng thức lối

văn cổ nước nhà. Tuổi già và cơ thể cũng bắt đầu suy nhược nhiều khiến ông

không thể tiếp tục hoàn thành tập sách. Sau này Phan Thế Roanh hoàn thành bộ

sách với nhan đề Điển cố truyện và thơ thường dùng làm văn liệu.

Cuối mùa thu năm 1941, ông được sinh phong Phụng nghị Đại phu1, Hàn lâm Thị độc2. Đến tháng trọng đông, thời tiết quá lạnh, bệnh đau mình bắt đầu

phát. Tuy nhiên, tranh thủ những lúc đỡ, ông vẫn cố làm Thơ cổ tập Kiều (cuối

1941) và Thơ cổ tập truyện Nôm (đầu 1942) để bổ sung thêm vào quyển Bút hoa.

Đầu năm 1942, quyển Bút hoa được in xong có lời đề tựa của Phạm

Quỳnh. Cuốn sách được dâng lên Hoàng đế Bảo Đại thứ 17 và được chuẩn

thưởng cho tác giả Huy chương Tam hạng Kim khánh. Sĩ phu nhiều nơi yêu

thích cuốn sách đã gửi tặng thơ đề.

Vài tháng sau bệnh càng trầm trọng, tự biết mình không qua nổi ông bảo

các con đưa từ Nam Định về nhà riêng tại tỉnh lỵ Hưng Yên, nơi ông đã ở từ năm

27 tuổi. Tối hôm mới về nhà cũ ông còn bàn bạc thuốc thang với mấy môn sinh.

Hôm sau vào hồi gần sáng, ông thấy rất đau đớn trong mình. Khi đỡ đau một

chút, ông dặn con trưởng vài lời về sách vở văn chương, rồi nh ìn qua một lượt

các con cháu đứng quanh mình, từ từ nhắm hai mắt, thở một hơi dài, kết liễu

1 Phụng nghị đại phu: Từ điển chức quan VIệt Nam trang 513 giải thích: “Thời Nguyễn đặt thụy hiệu ban cho các quan. Đây là thụy hiệu ban cho các quan trật Chánh ngũ phẩm văn giai. Những chức quan này thuộc Đường quan”. 2 Hàn lâm Thị độc: người tham gia giảng dạy sách sử, kinh nghĩa.

cuộc đời nhà giáo, nhà thơ, nhà dịch giả. Ông ra đi vào lúc hơn 5 giờ sáng, ngày

26 tháng 4 năm Nhâm Ngọ (dương lịch ngày 9 tháng 6 năm 1942), thọ 77 tuổi.

Sự ra đi của ông khiến cho nhiều người thương tiếc khóc than cho cuộc

đời tài năng mà lắm nỗi truân chuyên:

“Cầm kì thi họa rất mực thông minh

…

Năm xe chứa sách, túi kinh luân từng sánh gót Âu Tô

Bẩy bước nên thơ, câu cẩm tú há nhường tay Lý Đỗ

Học thiên nhân đà nức tiếng Đổng đại nho

Tài kinh tế vẫn ôm lòng Giả thái phó

Phun châu nhả ngọc giọng sánh phú Tam đô

Dọc đất ngang trời, thơm truyền văn Bát cổ” (Văn tế của môn sinh Vũ Mộng Hùng)1

Ngẫm trong một kiếp nhân sinh, dẫu có tài nhưng Phan Mạnh Danh chẳng

được “nhẹ gót thang mây”. Đó là một sự đáng buồn, song cũng chưa hẳn là

buồn, bởi biết đâu nhờ đó mà “nảy nở ra những áng thơ văn bất hủ” [6, tr.16].

Lại thêm “Dù gặp buổi Á Âu hội mới, học hành theo với trào lưu” nhưng ông

“vẫn giữ màu thi lễ nếp xưa”, vẫn nghiêm khắc dạy bảo các con “không ngoài

quy củ” nên “Mừng nay con trẻ thành danh / Trời đất dành riêng người phúc hậu” 2. Sinh thời, ông chỉ kịp chứng kiến sự ra đời của cuốn Bút hoa (1942), khi

tử hậu, may thay trong số những người con của ông cũng có người nối nghiệp

bút nghiên, nhờ đó mà các cuốn Thi văn tập trích lục, Hồng Kiều, Cổ thi trích

dịch có dịp ra mắt bạn đọc. Một số cuốn sách khác, tuy ông không trực tiếp biên

soạn nhưng có ảnh hưởng khá lớn với người biên tập, ví như cuốn Điển tích

truyện và thơ thường dùng làm văn liệu, Hán văn lược khảo của Phan Thế

Roanh. 1 Xem phụ lục 2 2 Xem phụ lục 2

Tiểu kết chương 1: Như vậy, ở chương 1 chúng tôi đã tiến hành dựng lại bức

chân dung con người của Phan Mạnh Danh trên cơ sở nguồn tư liệu về tiểu sử

gia đình và những sự kiện chính trong cuộc đời tác giả. Những thông tin này

cung cấp một cái nhìn logic, ngọn nguồn về những yếu tố cấu thành, tác động và

ảnh hưởng đến việc hình thành thế giới quan, tư tưởng của Phan Mạnh Danh sau

này. Trong chương 1, chúng tôi cũng đã lần theo mốc thời gian tái hiện lại những

sự kiện quan trọng trong cuộc đời tác giả và những hoạt động văn học tiêu biểu

dẫn đến sự ra đời của một trước tác nào đó. Sự tái hiện này cũng chỉ có tính chất

sơ lược là điểm tên trước tác, còn việc thẩm bình, định giá giá trị của tác phẩm sẽ

được triển khai cụ thể ở chương 2.

Chương 2:

TRƯỚC TÁC CỦA PHAN MẠNH DANH

Vào những năm cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX, đôi lúc người ta nghe nhắc

đến cái tên Phan Mạnh Danh ở trên các báo hay trong một số cuộc thi đàm đạo

thơ văn. Sang đến những năm giữa thế kỉ XX, độc giả mới biết đến cuốn Bút hoa

thơ tập cổ gắn với thi sỹ Phan Mạnh Danh. Sau khi ông qua đời, con trai trưởng

là Phan Thế Roanh mới bắt đầu tập hợp và xuất bản những di cảo của ông. Từ

đây cái tên Phan Mạnh Danh mới trở nên “quen thuộc” với một bộ phận độc giả

- chủ yếu là những người còn chút ít vấn vương với nền văn học cổ truyền. Trên

văn đàn là vậy, trong đời sống chính trị xã hội thì như Phạm Quỳnh nói “ông

không hề thi đỗ, không hề làm quan”, “trong năm mươi năm không có tham dự

một chút nào vào cuộc đời chính trị trong nước”. Vì thế, nghiên cứu trường hợp

Phan Mạnh Danh chúng tôi xem ông như là một học giả, một tác giả văn học có

vai trò nhất định trong tiến trình vận động của văn học Việt Nam. Chúng tôi lấy

mốc phân chia giai đoạn phát triển văn học Việt Nam (theo bộ giáo trình Văn

học Việt Nam - 4 tập của nhà xuất bản Giáo dục) làm cơ sở để hệ thống hóa và

nhận định toàn bộ trước tác của ông.

Trong phần này với từng giai đoạn chúng tôi sẽ trình bày khái quát tình

hình đời sống xã hội và văn học, sau đó giới thiệu khái quát trong phạm vi cho

phép về giá trị những trước tác của Phan Mạnh Danh trước khi đưa ra một vài

nhận định của mình. Và, để có cái nhìn toàn diện về toàn bộ trước tác của ông,

chúng tôi xin đưa ra một niên biểu các trước tác (cả tư liệu đầy đủ và chưa đầy

đủ) mà chúng tôi thu thập được. Trên cơ sở niên biểu này chúng tôi sẽ lựa chọn

những trước tác tiêu biểu để khảo sát và phân tích.

Niên biểu trước tác của Phan Mạnh Danh:

1885 - 1886 Tập văn Nôm lục bát và song thất lục bát Mấy bức tiên hoa. Hiện

nay văn bản đã thất lạc, trong gia tộc con cháu chỉ thuộc một vài

câu.

1888 Đàm thiên (điệu sẩm ả đào – Nôm)

1889 Vấn nguyệt (điệu sẩm ả đào – Nôm); Vọng dương (điệu sẩm ả

đào – Nôm)

1896 - 1900 Kiều tập thơ cổ, nhan đề là Bút hoa thi thảo

1897 Tập văn Nôm song thất lục bát Hà Giang nhật trình. Hiện nay đã

thất lạc, chỉ còn lại một số câu trong bài viết của Tử tấn Đào Sỹ

Nhã.

1898 Nguyệt hồ bát vịnh. Hiện nay còn lại 5 bài, có in trong cuốn Bút

hoa thơ tập cổ; Viết tập Xuân mộng bằng chữ Hán, dùng đủ 30

vần bằng.

1899 Xuân khuê (họa lại bài của Đức ông Tuy Lý Vương)

1900 Bài thơ Ứng thi bị truất, bão bệnh quy châu.

1901 Viếng tình nhân cũ (Nôm)

1903 Liễu âm tống biệt (Lối thơ thuận nghịch độc)

Tích biệt – kì nhất, kì nhị (Lối thơ thuận nghịch độc)

1905 Viết một bài tựa chữ Hán, 21 bài thơ chữ Hán, 21 bài thơ chữ

Nôm tham gia cuộc thi Đề Thanh Tâm Tài Nhân Lục. Hiện nay

vẫn còn đủ, in trong cuốn Thi văn tập trích lục.

1908 Bộ đồ vãn hành (Nôm)

1909 Viết bộ sách giáo khoa Việt Nam danh nhân diễn ca và quyển

Vật lý học bằng chữ Nôm. Hiện nay đã thất lạc.

1910 Viết quyển sách giáo khoa Vạn vật học và Ngũ đại châu địa dư.

Hiện nay đã thất lạc.

1913 Bình lọc nước (tức cảnh) – Nôm; Cái cối xay (tức cảnh)- Nôm

1917 Viết Tuồng Hoa tiên, cả Hán và Nôm. Hiện nay chỉ thu thập

được 3 cảnh: Kỳ biên tương ngộ, Bích Nguyệt thu kỳ, Liễu âm

khốc biệt.

1919 Dịch Đa tình hận của Từ Trẩm Á. Hiện nay chỉ thu thập được

phần mở đầu và chương 1; Tiêu tương bát cảnh (Nôm)

1920 Dịch Tình sử của Long Tử Do.

1921 Phản cung tự vấn (Nôm)

1923 Dâu bể (nôm), Duyên nợ (Nôm)

1924 Lữ huống tự trào (Nôm)

1925 Viết một tập Xuân mộng bằng quốc văn gồm: một bài Tình

trường ký, một bài Thoại mộng hành, và 30 bài luật thi dùng đủ

30 vần bằng.

1926 Xuân khuê (bài thơ Nôm, hạn chữ hạn vần)

1930 Đề trường đại học (Nôm)

1935 - 1940 Dịch Cổ thi trích dịch. In thành sách năm 1953.

1939 Trùng du Ninh Bình, Tục (Nôm)

1941 Làm Thơ cổ tập Kiều. In trong cuốn Bút hoa thơ tập cổ.

1942 Làm Thơ cổ tập truyện Nôm. In trong cuốn Bút hoa thơ tập cổ.

Các tác phẩm Tứ thời từ tức cảnh (Làm theo điệu liên hoàn của Tô Đông Pha)

không xác Dịch cổ thi (10 bài) in trong Thi văn tập trích lục

định được Dịch cổ văn (1 bài) in trong Thi văn tập trích lục

thời gian viết 29 bài thơ chữ Hán in trong Thi văn tập trích lục (đã trừ 5 bài

Nguyệt hồ bát vịnh)

Dịch, chú giải Trần tình văn của Cao Bá Nhạ.

Phan Mạnh Danh sáng tác cả chữ Hán và chữ Nôm. Trong nhiều tài liệu

tác giả có chú thích rõ là làm 30 bài Hán và 30 bài Nôm (Xuân mộng), vịnh 20

hồi trong Truyện Kiều vừa Hán vừa Nôm (Đề Thanh Tâm Tài Nhân lục), viết

Tuồng Hoa tiên vừa Hán vừa Nôm… và nhiều bài thơ Nôm khác được chú thích

rõ ràng là thơ Nôm để phân biệt với thơ chữ Hán. Nhưng trong tất cả những tài

liệu chúng tôi thu thập được (cả những trước tác đã xuất bản và những trước tác

mới ở dạng văn bản gốc in roneo) đều ở dạng văn bản Nôm phiên quốc ngữ. Nói

điều này là chúng tôi muốn đề cập đến vấn đề xử lý tư liệu Nôm trong quá trình

nghiên cứu.

Theo Giáo sư Nguyễn Quang Hồng trong cuốn Khái luận văn tự học chữ

Nôm, chữ Nôm được hình thành “không sớm hơn thế kỉ X” và “không muộn hơn

giữa thế kỉ XII” [22, tr.126]. Khái niệm sau chỉ rõ đặc điểm, cách cấu tạo của

chữ Nôm: chữ Nôm là hệ thống chữ viết tiếng Việt dựa trên chất liệu chữ Hán,

với sự gợi ý từ các phương thức tạo chữ chủ yếu dựa vào các kí tự làm thành tố

biểu âm và thành tố biểu ý ở chữ Hán, từ đó với sự gia công và Việt hóa ở những

mức độ nhất định, mà hình thành hệ thống văn tự ô vuông “biểu âm – biểu ý”

cho tiếng Việt” [22, tr.329]. Trong sáng tác văn học văn bản chữ Nôm được tìm

thấy sớm nhất là từ thế kỉ XIII với bài Văn tế cá sấu của Hàn Thuyên. Từ các thế

kỉ sau, cha ông ta đã sử dụng chữ Nôm như là một công cụ để sáng tác văn học.

Có những thể loại hầu như được sáng tác bằng chữ Nôm. Song, thực tế là, việc in

sao các tác phẩm bằng chữ Nôm để lưu lại cho đời sau gặp rất nhiều khó khăn.

Nguyên nhân này là do bản thân chữ Nôm được cấu tạo rất phức tạp, và số lượng

độc giả hiểu biết và có thể đọc được chữ Nôm rất hạn chế. Sang đến đầu thế kỉ

XX, để tiện lợi cho việc sáng tác, in ấn và lưu giữ, và tác phẩm có thể đến được

với số đông bạn đọc nhiều tác giả vẫn sáng tác bằng chữ Nôm song đó là chữ

Nôm phiên quốc ngữ. Theo giáo sư Nguyễn Quang Hồng thì đến giữa những

năm 90 của thế kỉ XX việc đưa kí tự chữ Nôm vào máy vi tính mới bắt đầu được

đề xuất. Trường hợp các tác phẩm của Phan Mạnh Danh cũng như vậy. Do đó,

với các tác phẩm Nôm của Phan Mạnh Danh chúng tôi sẽ tiến hành nghiên cứu

trên văn bản Nôm phiên quốc ngữ.

2.1. Giai đoạn trước năm 1900

2.1.1. Đời sống xã hội và văn học

Giai đoạn nửa cuối thế kỉ XIX, về mặt lịch sử được đánh dấu bằng sự kiện

Pháp nổ súng xâm lược Việt Nam, nhân dân ta tiến hành cuộc đấu tranh chống

xâm lược. Sau hàng loạt những hàng ước mà triều đình Huế đã kí với Pháp:

Hàng ước năm 1862 nhường ba tỉnh Biên Hòa, Gia Định, Định Tường và đảo

Côn Lôn cho thực dân Pháp; Điều ước và thương ước năm 1874 nhường toàn bộ

Nam Kỳ cho thực dân Pháp thì đến Hàng ước năm 1883 và 1884 triều đình Huế

đã chính thức công nhận nền đô hộ của Pháp trên toàn cõi Việt Nam. Mặc dù

triều đình Huế đã đầu hàng, thỏa hiệp với thực dân quay lại bóc lột và đàn áp

nhân dân Việt Nam, song quần chúng nhân dân vẫn không chịu khuất phục, vẫn

kiên quyết đấu tranh chống thực dân Pháp và chống bọn phong kiến đầu hàng.

Phong trào đấu tranh diễn ra sôi nổi, rầm rộ khắp từ Nam chí Bắc, thu hút được

đông đảo quần chúng nhân dân tham gia. Nhưng trước sức mạnh đàn áp của thực

dân Pháp có sự hỗ trợ của triều đình phong kiến thì các phong trào yêu nước đều

lần lượt thất bại. Đặc biệt sự tan giã của phong trào Cần Vương (1895) đã đánh

dấu sự kết thúc của giai đoạn Pháp dùng vũ lực để chiến đoạt và mở ra giai đoạn

Pháp khai thác thuộc địa ở Việt Nam bắt đầu từ năm 1897.

Cuối thế kỉ XIX, Nho học vẫn được tôn sùng, các sách Khổng, Mạnh,

Trình, Chu vẫn được coi là thiên kinh địa nghĩa. Việc thi cử vẫn có hai khoa

chính là thi Hương và thi Hội, chương trình thi vẫn có thơ, phú, kinh nghĩa, văn

sách, tứ lục. Tuy nhiên, theo quy luật tất yếu của kẻ đi xâm lược nếu muốn đồng

hóa một dân tộc theo mình thì tất yếu phải thay đổi đời sống văn hóa của dân tộc

đó, vì thế thực dân Pháp đã áp dụng hàng loạt chính sách đồng hóa văn hóa trong

đó có việc mưu toan thay thế triệt để chữ Hán bằng chữ quốc ngữ theo mẫu tự

La tinh. Nhưng mọi cố gắng của chúng đã không được nhân dân ta chấp nhận.

Cuối cùng để mua chuộc sĩ phu và nhân dân chúng phải tổ chức lại việc học chữ

Hán, duy trì các trường Hán học và tổ chức thi theo định kì… Dù mưu đồ của

thực dân Pháp không thực hiện được nhưng ít nhiều sự can thiệp của chúng đã

khiến cho chốn trường thi trở nên nhốn nháo, lộn xộn.Trần Tế Xương đã thể hiện

thái độ mỉa mai, phẫn uất của mình đối với chế độ thi cử đương thời:

Nhà nước ba năm mở một khoa,

Trường Nam thi lẫn với trường Hà.

Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọ,

Ậm ọe quan trường miệng thét loa.

Lọng cắm rợm trời quan sứ đến,

Váy lê quét đất mụ đầm ra.

Nhân tài đất Bắc nào ai đó,

Ngoảnh cổ mà trông cảnh nước nhà.

(Lễ xướng danh khoa thi Đinh Dậu - 1897)

Cuối thế kỉ XIX, một số người trong nước có dịp đi ra nước ngoài, theo

Trần Trọng Kim trong Việt Nam sử lược (tập thứ nhất) thì năm Bính Dần (1866)

là năm Tự Đức thứ 19, có mấy người ở Nghệ An là: Nguyễn Đức Hậu, Nguyễn

Trường Tộ, Nguyễn Điều đi du học phương Tây… Họ là những người hiểu thời

thế, tiếp xúc trực tiếp với văn hóa phương Tây. Sau Nguyễn Trường Tộ đã làm

một bản điều trần đề xuất hàng loạt những cải cách đòi canh tân đất nước nhưng

không được sự đồng thuận của triều đình. Năm Mậu Thìn (1868) là năm Tự Đức

thứ 21 có người ở Ninh Bình là Đinh Văn Điền dâng tờ điều trần đề xuất việc

nên đặt doanh điền, khai mỏ vàng, làm tàu hỏa, cho người các nước phương Tây

vào buôn bán, luyện tập sĩ tốt, đề phòng khi chiến thủ, bớt sưu dịch dân sự… đại

để là đều ích nước lợi nhà nhưng đình thần đều cho là không hợp thời rồi bỏ

không dùng. Như vậy, nhìn chung về các mặt kinh tế, chính trị trong nước vẫn

không thay đổi, nước không thể mạnh và dân không thể giàu.

Những diễn biến lịch sử trên đây có ảnh hưởng rõ rệt, trực tiếp tới sự phát

triển của văn học những năm cuối thế kỉ XIX. Sự kiện Pháp xâm lược đã làm

xuất hiện trong văn học một trào lưu văn học yêu nước. Văn học giai đoạn này

thu hút được một lực lượng sáng tác đông đảo là các nho sĩ cầm bút chiến đấu,

tiêu biểu như: Nguyễn Đình Chiểu (1822 – 1888), Nguyễn Tư Giản (1823 –

1890), Nguyễn Xuân Ôn (1825 – 1889), Nguyễn Quang Bích (1832 – 1889)

Nguyễn Thông (1827 – 1894), Hoàng Văn Hòe (1848 - ?), Miên Thẩm (1819 –

1870), Phạm Văn Nghị (1805 – 1884), Nguyễn Khuyến (1835 – 1909), Trần Tế

Xương (1870 – 1907)… Ngôn ngữ chính được sử dụng vẫn là chữ Hán. Bên

cạnh đó còn có nhiều tác giả sáng tác bằng cả chữ Hán và chữ Nôm như Nguyễn

Khuyến; có tác giả dường như sáng tác hoàn toàn bằng chữ Nôm như Nguyễn

Đình Chiểu, Phan Văn Trị, Tú Xương. Bộ phận này làm cho văn học Nôm có

phần phong phú và sắc sảo hơn văn học chữ Hán. Chữ quốc ngữ được phổ biến

thêm một bước nhưng mới chỉ xuất hiện một số truyện Nôm được phiên ra quốc

ngữ, biên soạn truyện cổ tích bằng chữ quốc ngữ chứ chưa có một nền văn học

sáng tác bằng chữ quốc ngữ.

Sinh ra và lớn lên trong một giai đoạn đời sống xã hội có nhiều biến động

như vậy đã đặt các nhà nho trước ngưỡng cửa của sự lựa chọn. Nguyễn Đình

Chiểu dù bị mù lòa nhưng ông vẫn theo dõi rất sát phong trào đấu tranh chống

giặc của quần chúng nhân dân và dùng ngòi bút của mình làm vũ khí chiến đấu

ngay từ những ngày đầu. Nhiều người đã từng làm quan, sau bỏ quan, bỏ cuộc

sống yên ấm với gia đình lên rừng núi lăn lộn với nghĩa quân, xây dựng căn cứ

địa chống giặc như: Phạm Văn Nghị, Phan Đình Phùng, Nguyễn Xuân Ôn,

Nguyễn Quang Bích… Một số khác, ít dũng khí hơn, không trực tiếp đương đầu

với giặc, nhưng cũng quyết không sống chung với kẻ thù, hễ Pháp chiếm nơi nào

là họ dọn đi nơi khác để ở: Nguyễn Thông – sống như một ẩn sĩ, thong dong, cô

quạnh cho đến cuối đời. Một số khác, vẫn làm quan cho triều đình phong kiến và

giữ thái độ dung hòa.

Như vậy, mặc dù đời sống xã hội có nhiều biến động nhưng dù muốn hay

không các trí thức nho học vẫn phải tạo dựng cho mình một chỗ đứng bằng

nghiệp khoa cử. Các nhà thơ xuất thân từ cửa Khổng sân Trình vẫn phải sáng tác

những vần thơ, dù với nội dung yêu nước căm thù giặc hay để tả cảnh, tỏ lòng

bằng lối văn chương bát cổ vốn ăn sâu vào máu thịt của các nho sinh thuở trước.

Xã hội Việt Nam về cơ bản vẫn là xã hội cổ truyền phương Đông theo đúng mô

hình nhà nước phong kiến Trung Quốc.

2.1.2. Những trước tác tiêu biểu của Phan Mạnh Danh trước năm 1900

Xuất thân từ cửa Khổng sân Trình, cũng đã một đôi lần đi thi, song có lẽ

do số phận và chế độ khoa cử không còn đảm bảo được tính chính thống, nguyên

vẹn nên chí của sĩ tử họ Phan không đặt hoàn toàn vào việc phải ra làm quan. Sự

hỏng thi khoa Canh Tý (1900), ông “có bất mãn, song sự bất mãn ấy cũng chỉ

thoáng qua”[6, tr.11].

Không thi đỗ, không làm quan, cả cuộc đời Phan Mạnh Danh cũng “không

hề tham dự một chút nào vào cuộc đời chính trị trong nước”[7, tr.177]. Thơ văn

của ông từ tác phẩm đầu tiên cho đến tác phẩm cuối cùng thuần túy là “thơ của

một người yêu thơ và làm thơ theo đúng nghĩa của nó”.

Tập văn Nôm lục bát và song thất lục bát Mấy bức tiên hoa được viết năm

Phan Mạnh Danh 20 tuổi (1885) là tác phẩm đầu tiên trong sự nghiệp sáng tác

của ông. Ngay từ tập văn này, ông đã được đánh giá là “bậc cao Nôm” [6, tr.8].

Tập văn ghi lại những tình cảm sâu nặng, thắm thiết của tác giả với một nữ sỹ-

người có ảnh hưởng đến nhiều sáng tác của ông sau này. Dù đã cố công tìm tòi

nhưng chúng tôi cũng chỉ góp nhặt được một vài câu thơ trong tập văn Nôm do

cháu nội của bà Phan Thị Hiên (em gái của Phan Mạnh Danh) là bà Trần Thị

Băng Thanh cung cấp. Có thể trích dẫn dẫn chứng như sau:

Nhớ khi thất tịch vắng người

Khi trùng dương hết mọi lời nông sâu

Khi hiên trước khi vườn sau

Hoa chào buổi sớm giăng thâu đêm rằm

Phải duyên kì ngộ ai bằng

Dù hợp tan vẫn khăng khăng một lời

…

Ta sầu mà ai chẳng tin

Thử xem ngấn áo lệ in ít nhiều.

Ngay khi Đoạn trường tân thanh (tên thường gọi là Truyện Kiều) ra đời đã

nhanh chóng có được sự đón nhận nồng nhiệt của giới văn nhân Bắc Hà. Không

chỉ đọc Kiều mà các danh sĩ còn đón đọc Kiều, bày tỏ sự say mê yêu thích

Truyện Kiều theo nhiều cách khác: bình Kiều, ngâm Kiều, lảy Kiều, đề Kiều hay

lấy Truyện Kiều để đề tựa cho một cuốn sách khác… Một số khác lại tìm đến thú

chơi tập Kiều để làm mới Kiều theo cách riêng của mình. Phan Mạnh Danh có

thể coi là một nhà tập Kiều công phu nhất. Với ông, Truyện Kiều như có một mối

“duyên nợ” riêng (chữ dùng của PGS.TS Trần Thị Băng Thanh) [49, tr.34]. Từ

năm 1896, Phan Mạnh Danh đã “nghĩ ra lối Kiều tập thơ cổ, theo điệu thơ thổng

của đào nương”. Chỉ sau hơn bốn năm, ông “đã làm ra được một tập hơn 60 bài

liên cú và hơn 300 bài cách cú”, đặt nhan đề là Bút hoa thi thảo (Bản thảo tập

thơ Bút hoa). Chưa dừng lại ở đó, ông còn đeo đuổi thú chơi này đến hơn bốn

mươi năm sau. Cuối năm 1941, mặc dù cơ thể đã bắt đầu suy nhược nhưng ông

vẫn cố gắng bổ sung vào tập thơ phần thơ cổ tập Truyện Kiều và thơ cổ tập

truyện Nôm. Đến lúc này cuốn sách về cơ bản đã được hoàn thiện. Đầu năm

1942, Bút hoa thi thảo được in tại nhà sách Nguyễn Trung Khác ở Nam Định.

Ngoài phần nội dung chính (bài Tự thuật, các bài Kiều tập thơ cổ, Thơ cổ tập

Kiều, Thơ cổ tập truyện Nôm) cuốn sách chỉ in thêm bài tựa của Phạm Quỳnh,

hai bức vẽ của tác giả (Tranh mẫu đơn, Học họa hồ). Năm 1953, cuốn sách được

tái bản lần hai tại Trí Đức thư xã Hà Nội với nhan đề Bút hoa thơ tập cổ, do con

trai cả là Phan Thế Roanh trình bày và giữ bản quyền. Lần in này cuốn sách còn

có thêm bức ảnh chân dung tác giả những năm cuối đời, lời giới thiệu của Tử tấn

Đào Sỹ Nhã về Tiểu sử tác giả Phan Mạnh Danh, lời ban khen của Hoàng Đế,

các bài đề từ Nôm, đề từ Hán, bài phê bình Nôm của Học giả, trí thức, danh nhân

đương thời trong cả nước bày tỏ thị hiếu của mình sau khi được mục sở thị cuốn

sách.

Trước khi tìm hiểu cách tập Kiều của thi sĩ họ Phan, ta cũng nên nói đôi

điều về thú chơi tập Kiều của người xưa.

Phạm Đan Quế là một độc giả, một nhà sưu tầm, một nhà nghiên cứu say

mê Truyện Kiều, ông đã xuất bản trên 10 đầu sách nói về Truyện Kiều và xung

quanh Truyện Kiều. Trong cuốn Thú chơi Tập Kiều tác giả nêu cách thức của lối

chơi này như sau: Tập Kiều là “lựa chọn một số câu Kiều - ở những chỗ khác

nhau trong 3.254 câu của Truyện Kiều – nối vần lại được với nhau, tình ý nhất

quán để tạo thành một bài thơ mới có ý nghĩa, theo một chủ đề nhất

định”[36,tr.9]. Bài tập Kiều cũng có thể dài hay ngắn tùy theo yêu cầu cụ thể, nhà

nghiên cứu Phạm Đan Quế cũng chia ra ba mức như sau:

- Từng câu Kiều dùng trong toàn bài được giữ nguyên như trong văn bản

Truyện Kiều. Ở mức này người tập Kiều chỉ có thể làm được thơ lục bát – thể

thơ nguyên gốc của Truyện Kiều.

- Trong một số câu ta có thể cắt bớt một số chữ, đảo lại một câu hay đổi một

cụm từ nhưng để thay vào đó cũng phải là một cụm từ của một câu Kiều khác. Ở

mức này, bài tập Kiều chỉ gồm các chữ trong Truyện Kiều.

- Thay đổi một số chữ trong các câu Kiều để thay vào bằng các chữ không

có trong Truyện Kiều. Ở mức này xuất hiện các từ mới, ý mới không có trong

Truyện Kiều.

Nhà Kiều học Nguyễn Quảng Tuân trong cuốn sách Tập Kiều vịnh Kiều

lại phân chia cách thức tập Kiều theo thể khác nhau, cả thảy có 7 thể:

- Tập Kiều theo nguyên thể lục bát: giữ nguyên các câu trong Truyện Kiều;

hoặc biến chế nhưng vẫn giữ nguyên thể lục bát (bằng cách cắt hai chữ cuối của

câu bát để trở thành câu lục mới, còn câu bát lại lấy câu lục cộng thêm hai chữ

cuối ở câu bát liền sau).

- Thơ đường luật

- Thơ 7 chữ, mỗi đoạn bốn câu (Mỗi câu hoặc cắt ở hai câu Kiều liền nhau

hoặc bắt một chữ ở câu tám vắt xuống câu sáu.

- Thơ bốn chữ, từng đoạn bốn câu (mỗi câu chỉ giữ lại bốn chữ)

- Hát nói

- Văn tế

- Tập Kiều dịch thơ cổ (Trường hợp Phan Mạnh Danh)

Điểm qua những cách tập Kiều như trên để khẳng định giá trị của tác phẩm

được coi là “tập đại thành của văn học Việt Nam” [26, tr.334], nó khiến cho bao

văn nhân của biết bao đời yêu thích, say mê, lại lấy đó để bày tỏ cái thú chơi tao

nhã cũng lắm công phu của mình. Kể làm một bài tập Kiều theo một yêu cầu nào

đó không phải dễ. Trước hết, người tập phải thuộc lòng Kiều, tùy theo đề tài mà

dốc công tìm kiếm, lựa chọn những câu, những từ có ý thích hợp, sau nữa, sắp

xếp thành một bài thơ hoàn chỉnh, có mở đầu, có kết thúc, ý tình tương

hợp.Trong lịch sử văn học, những bài tập Kiều sớm nhất được biết đến là của Lý

Văn Phức (1785 – 1849). Năm 1847, tức là sau khi Truyện Kiều ra đời khoảng 38 năm1, Lý Văn Phức vâng mệnh vua Tự Đức làm liền hai mươi bài tập Kiều,

mỗi bài gồm tám câu lục bát dựa theo nội dung của hai mươi hồi trong cuốn Kim

Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân. Sau Lý Văn Phức còn có nhiều bậc

cao văn khác cũng tập Kiều như:Cụ cử Lại Trì Hà Mai Khôi, Thẩm Quỳnh,

Nguyễn Khuyến, Lâm Quế Phong, Hương sơn cư sĩ Nguyễn Hữu Khanh, Phan

Bội Châu, Tản Đà, Vũ Hoàng Chương, Hoàng Trung Thông, Nguyễn Quảng

Tuân… cũng tập Kiều. So với các bài tập Kiều trên thì các bài tập Kiều của Phan

Mạnh Danh cũng khá công phu và có giá trị.

Trong cuốn Bút hoa thơ tập cổ Phan Mạnh Danh đã dành tới chín phần

mười cuốn sách để tập Kiều. Cách tập Kiều của Phan Mạnh Danh cũng theo một

lối riêng, rất lạ lẫm, trước sau không thấy ai có. Phan Mạnh Danh đã tự tạo nên

trăm nghìn cái khó cho mình khi dùng Kiều tập thơ cổ rồi lại dùng thơ cổ tập

Kiều.Trong khi Kiều tập thơ cổ, không tùy tiện cắt xén, thêm bớt từ ngữ như lối

tập Kiều thông thường mà tác giả lại nương theo lối thơ thổng ả đào và lối thơ

thổng mới. Chưa biết tỏ tường cách chơi nhưng đã thấy để tập được một bài Kiều

theo cách của Phan Mạnh Danh người tập ngoài việc thuộc Kiều còn phải thuộc

cơ man nào là thơ cổ (thơ Tàu và thơ ta), lại phải am tường nghệ thuật hát ả đào

1 Theo ý kiến của Đào Duy Anh về thời điểm Truyện Kiều ra đời là từ năm 1805 đến năm 1809, khi Nguyễn Du giữ chức quan Đông các.

– thứ nghệ thuật cũng lắm công phu, lắm lối lắm điệu.

Theo lối thơ thổng ả đào, tác giả giải thích cách làm như sau: “Theo lối

thơ này thì lấy trong các sách Tàu ra mỗi chỗ một câu thơ, rồi ghép lại thành một

bài thơ tứ tuyệt đủ niêm luật, bài thơ chữ ấy đọc vần xuống bốn câu Kiều liền,

mà bốn câu liền lại hình như dịch nghĩa những câu thơ chữ ấy ra. Dùng đủ ba

mươi vần bằng từ vần nhất đông đến vần thập ngũ hàm. Câu nào trích ở sách nào

đều có chua ở bên cạnh” [6, tr.49]. Theo cách này Phan Mạnh Danh đã tập được

46 bài thơ Hán (tương ứng với 184 câu thơ Hán) và chọn ra được 45 khổ thơ 4

câu Kiều liền (tương ứng với 180 câu lục bát) để “dịch” các bài Hán thi tập trên.

Có thể trích dẫn một số bài tiêu biểu:

Ngọc tác phu cơ, băng tác thần Tân liểu trai

Hối tương tịnh chất điếm phong trần. Bách mỹ

Đa nhân lợi hại tao phùng kiếp Thuyết đường

Nhược vị hồng nhan tích thử thân. Bách mỹ

Ngọc làm nên da thịt, băng làm nên tinh thần,

Hối vì đã đem bản chất trong sạch khiến cho lấm vì gió bụi.

Phần nhiều vì chuyện lợi hại mà gặp phải kiếp nạn,

Giá như có vì vẻ hồng nhan mà tiếc tấm thân này.

(PGS.TS Trần Thị Băng Thanh dịch nghĩa)

Đọc xuống đoạn Kiều lẩy như sau:

Tiếc thay trong giá, trắng ngần,

Đến phong trần cũng phong trần như ai!

Tẻ vui cũng một kiếp người,

Hồng nhan phải giống ở đời mãi ru?

Cũng có những đoạn Kiều “dịch” sát đến nỗi không cần dịch nghĩa bài thơ

chữ ra văn xuôi nữa. Ví như đoạn:

Trùng môn tâm tỏa vị tằng khai, Thi lâm

Hoa lạc vô nhân hồng mãn giai. Trại đào nguyên

Tối thị hồn tiêu độc lập xứ, Thăng bình truyện

Ân cần tầm phỏng xuất mao trai. Thi lâm

Mấy lần cửa đóng then cài,

Đầy thềm hoa rụng biết người ở đâu?

Tần ngần đứng suốt giờ lâu,

Dạo quanh, chợt thấy mé sau có nhà.

Hiệp vần giữa một bài Hán và một bài tập Kiều đã khó, thế mà có những

lúc, liên tiếp “hai khổ Kiều lẩy bắt vần với nhau nhưng không liền một đoạn

Kiều”. [49, tr.37]

Thùy gia tiêu tức đậu đông phong Tình sử

Khứ khứ ly ly tổng tụy dung Ỷ lâu mộng

Liệu đắc kim sinh vô ngã phận Tái sinh duyên

Lai sinh hoặc giả ký trùng phùng Tái sinh duyên

Vì ai ngăn đón gió đông?

Thiệt lòng khi ở, đau lòng khi đi!

Trùng phùng dù họa có khi,

Thân này thôi có còn gì mà mong!

Nguyệt hạ hoài nhân cảm khái trung Liểu trai

Sương kiều vọng đoạn tín nan thông Trại đào nguyên

Thiên thai, hảu dác tri hà xứ Đường thi

Sa thảo tiêu tiêu bán nhiễm hồng Thi lâm

Tưởng người dưới nguyệt chén đồng,

Tin sương luống những rày mong mai chờ.

Bên giời góc bể bơ vơ,

Tấm son gột rửa bao giờ cho phai?

Cùng một khổ Kiều tập nhưng tác giả lại ghép được hai bài Hán thi khác

nhau mà vẫn đảm bảo được niêm luật, vần và tình ý.

Hai bài Hán thi như sau:

Dục tương tâm sự vấn Hằng Nga, Nhi nữ tình

Tranh nại vân dao lộ viễn hà. Đường thi

Nhân thế kỷ hồi thương vãng sự, Đường thi

Thử sinh diệc tự yếm phồn hoa. Đàm doanh

Hạo phách sơ nhân hận Tố Nga Bách mỹ

Dẫn nhân nhập thắng lộ thiên xa. Bách mỹ

Cộng ta nhân sự vô thường định, Đường thi

Sinh phạ phồn hoa tích dị ma. Thi lâm

Khổ Kiều tập như sau:

Một mình lặng ngắm bóng nga,

Rộn đường gần với nỗi xa bời bời.

Người mà đến thế thời thôi

Đời phồn hoa cũng là đời bỏ đi.

Mặc dù, tác giả chú thích là “bốn câu Kiều liền này lại hình như dịch chữ

bốn câu thơ chữ ấy ra” nhưng chúng tôi thấy thực tế là tác giả phải xuất phát từ

một khổ bốn câu Kiều liền sau đó mới tìm 4 câu Hán thi cùng vần, cùng ý để

“phiên” Hán khổ thơ Kiều. Như vậy, không phải là Kiều “hình như dịch” thơ cổ

mà chính là Thơ cổ “hình như dịch” Kiều vậy! Ngẫm, đó là sự ngược đời bởi

những bài Hán thi kia ra đời trước và cách Truyện Kiều hàng trăm năm. Song, sở

dĩ tác giả có thể làm được sự ngược đời ấy là do bản thân Truyện Kiều đã có đủ

bi, hoan, ân, oán, tình cha con, tình vợ chồng, từ cảnh lầu xanh đến cảnh chùa

chiền, bốn mùa xuân hạ thu đông đắp đổi tuần hoàn… nên mới có thể lựa chọn

những câu thơ của các thi gia xưa mỗi khi tức cảnh sinh tình hay bầy tỏ nỗi lòng,

tâm sự của mình để ghép vào thành bài tứ tuyệt đúng niêm luật, vần, đối để

“dịch” Kiều.

Theo lối thơ thổng mới, tác giả làm được 126 bài tập Kiều, với 252 cặp

câu lục bát và 504 câu Hán thi tuyển. Tác giả giải thích cách làm như sau: “Theo

lối này thì lấy trong các sách Tầu ra mỗi chỗ một câu thơ, rồi đem hai câu ghép

lại với nhau, đọc vần xuống hai câu Kiều liền; kế đến hai câu thơ chữ lẩy nữa, lại

đọc vần với hai câu Kiều liền nối theo. Câu thơ nào trích trong sách nào đều có

chua ở bên cạnh. Các bài Kiều xếp đặt trước sau theo thứ tự trong Truyện Kiều”

[6, tr.73] .

Cách làm này có phần đơn giản hơn lối thơ thổng ả đào, bởi bốn câu thơ

chữ không cần ghép thành một bài tuyệt cú, chỉ cẩn câu thơ chữ thứ hai bắt vần

với cặp Kiều lẩy. Lại kế đến hai câu thơ chữ tiếp phải bắt vần với cặp Kiều lẩy tiếp

theo. Hai cặp Kiều lẩy này phải cùng trong một khổ Kiều liền 4 câu.

Nhân sự bách niên kham thế lệ Thi lâm

Toán lai tăng mạnh vị tài đa Nhi nữ tình

Chuyện cõi người trăm năm đáng rơi lệ,

Nghĩ lại, mệnh bị ghét vì nhiều tài.

(PGS.TS Trần Thị Băng Thanh dịch nghĩa)

Trăm năm trong cõi người ta,

Chữ tài, chữ mạnh, khéo là ghét nhau.

Kỷ kinh thương hải tang điền biến Thi lâm

Thức mục linh nhân bất tận sầu Đường thi

Đã trải qua bao cuộc biển biến thành nương dâu,

Dụi mắt, khiến người ta sầu vô hạn.

(PGS.TS Trần Thị Băng Thanh dịch nghĩa)

Trải qua một cuộc bể dâu,

Những điều trông thấy mà đau đớn lòng.

Ngoài ra, qua khảo sát chúng tôi thấy có những khi hai đoạn thổng liền

nhau là tám câu Kiều liền nhau. Trường hợp này có 12 đoạn Kiều như vậy. Xin

trích một ví dụ:

Viên lí đào yêu hồng chước chước, Thi lâm

Đẳng nhàn lộ xuất thước sào cao. Tống thi

Vẻ chi một đóa yêu đào,

Vườn hồng, chi dám ngăn rào chim xanh.

Ký đắc kimh thoa dữ quần bố Tỳ bà ký

Khẳng tương chu phấn ô kiên trinh. Thi lâm

Đã cho vào bực bố kinh,

Đạo tòng phu, lấy chữ trinh làm đầu.

Hạ chí tang gian hoa lý khách, Bách mỹ

Ưng tri thân thế cánh hà cầu. Thi lâm

Ra tuồng trên Bộc, trong dâu,

Thì con người ấy ai cầu làm chi!

Nghĩ trục hành vân vô định chỉ, Thập tài tử

Bách niên thế sự bất thăng bi. Đường thi

Phải điều ăn sổi ở thì,

Tiết trăm năm, nỡ bỏ đi một ngày.

Sáng tạo ra một lối chơi Kiều công phu, độc đáo như trên là một sự đáng

nể phục. Song, để tạo ra được “hơn 60 bài liên cú và hơn 300 bài cách cú” mà

bài nào cũng hay như nhau, cũng tài tình như nhau là một việc khó. Trong cuốn

Bút hoa thi thảo, mặc dù tác giả đã làm công việc tuyển chọn ra những bài hay

nhất, chỉ giữ lại 46 bài liên cú và 126 bài cách cú, nhưng đôi lúc, nếu tinh ý

người đọc vẫn nhận ra những bài chưa thật hay về ý và hợp về vần. Xét đến cùng

thì đó cũng là một lẽ tất yếu, bởi trong bất cứ việc gì, nhất là sáng tạo thơ thì

càng đặt ra lắm lề thói, quy định, càng lắm mối buộc ràng (trong khi chất liệu

làm ra nó có hạn) thì càng dễ tạo ra những sản phẩm dập khuôn máy móc, mà

nói hơi quá như tác giả Song Cối trong bài viết Thi văn tập của cụ Phan Mạnh

Danh [53, tr.556] là một tay “thợ thơ rất tinh công”.

Là người thích ngao du phong cảnh, những khi có điều kiện đi lại ông

thường ghi lại những cảm xúc của mình về vùng đất đến. Tập văn Nôm song thất

lục bát Hà Giang nhật trình (Nhật kí hành trình đi Hà Giang) (1897) là kết quả

của chuyến đi đưa người em là Phan Như Xuyên lên Hà Giang nhận công tác.

Rất tiếc, dù đã cố công tìm kiếm nhưng chúng tôi vẫn không tìm được văn bản.

Xin trích dẫn nguyên vẹn lời của Tử tấn Đào Sĩ Nhã giới thiệu về tập văn Nôm

này:

“Trong tập văn ấy, có tả phong cảnh miền thượng du xứ Bắc Kỳ, chỉ rõ

những đường đi lối lại lúc bấy giờ, và thứ nhất là dặn dò những người chưa từng

biết, phải giữ gìn khi đến chốn ma thiêng nước độc. Cảnh tả như vẽ, việc thuật rõ

ràng, lời văn lại chải chuốt nghe rất du dương, như những câu:

Có non nước đâu mà không chủ,

Huống chi là thủy tú sơn thanh;

Hễ càng u uất càng linh,

Chớ rằng điếm cỏ lều gianh mà nhờn!”

[6, tr.10]

Mặc dù không may mắn trong các kì thi tuyển người tài do triều đình tổ

chức, nhưng tài năng của Phan Mạnh Danh nổi tiếng trên văn đàn lúc bấy giờ

bởi các cuộc thi thơ, bởi lời khen ngợi của thầy dạy và môn đệ, qua các buổi đàm

đạo thơ văn... Cuộc thi thơ Nguyệt hồ bát vịnh tổ chức năm 1898 do quan Tuần

phủ Phạm Văn Toán tổ chức thu hút nhiều danh sĩ tham gia. Bài phải làm trong

một buổi tối trên những thuyền có trương đăng kết thái, đủng đỉnh qua lại trên

mặt nước Nguyệt hồ”. Phan Mạnh Danh đã làm tám bài luật thi tập cổ và chiếm

giải nhất. Rất tiếc, chúng tôi chỉ tìm thấy năm trong số tám bài luật thi này in

trong cuốn Bút hoa. Năm bài này cũng không chỉ rõ được xuất xứ từng câu.

Song, xin tạm lấy đó làm cứ liệu để phân tích.

Trong cả năm bài vịnh này, Phan Mạnh Danh đều dùng thể thơ thất ngôn bát

cú đường luật, về cơ bản đều đảm bảo được niêm, luật và cách gieo vần.

Cảnh Nguyệt hồ ở bờ phía tây, theo đường vòng cung, là một con đê, hai

bên rìa có trồng hai rặng nhãn, lá xanh rậm rạp. Ở bờ phía đông là một con

đường đá chạy dài. Ngay bên đường, trông ra hồ, có đền thờ đức Trần Hưng Đạo, quy mô rất là rộng rãi. Cách một quãng đến đền thờ bà Tống Hậu1, của làng

Mậu Dương, cũng gọi là Hoa Dương, liên tiếp mấy tòa, ẩn hiện trong đám cây cổ

thụ um tùm, như trong tranh vẽ. Sau cùng là vọng cung với giếng nước, mà

chung quanh có dinh thự của các quan tỉnh chầu vào. Cảnh ấy đã làm nảy sinh ý

tưởng cho các bài thơ tập cổ. Vịnh đền thờ bà Tống Hậu có bài thơ HOA

DƯƠNG CỔ TỰ:

1 Đền thờ bà Tống Hậu: về đời Nam Tống, Lục Tú Phu đem vua Đế Bính mà dìm xuống bể. Bà Tống Hậu theo vua bị tuẫn nạn, rồi trôi sang nước ta, thành hiển linh. Dân ta lập đền thờ ở nhiều nơi như Nghệ An, Hưng Yên…

Cách song khuy ảnh thượng chung thuyền,

Hoành địch đoản tiêu bi viễn thiên.

Hải quốc ba đào tà tịch chiếu,

Giai sơn thảo thụ oán đề quyên.

Liêm trung nhược phóng tây phong nhập,

Thành thượng bình lâm Bắc Đẩu huyền.

Thắng địa uất bàn chung cổ tại,

Hoa hàm túc vũ liễu hàm yên.

Cụ Ý viên Hoàng Cảnh Tuân đã dịch Nôm ra như sau:

Đền thờ bà Tống Hậu

Cửa sổ dòm qua thoáng bóng chùa,

Ngân nga tiếng sáo quạnh trời thu.

Trào tuôn mặt bể vừng ô xế,

Cây phủ sườn non mõ quốc khua.

Gió tây thoảng lọt rèm thưa,

Chuôi sao Bắc Đẩu lửng lơ trên thành.

Đất thiêng cảnh đẹp giời dành,

Hoa tươi mưa thấm liễu xanh khói vờn.

Cụ Vân Bình Tôn Thất Lương đã có lời phê bình: “đề vịnh đền bà Tống

Hậu rất hay và rất tài; ý sâu, lời chuốt, chuyển liền, đối khéo, như một bài thơ tự

làm ra vậy” [6, tr.157] .

Những cây xanh ở ven hồ, tiếng chuông trong đền thờ Trần Hưng Đạo liền

kề đó, hay tiếng trống buổi tối ở dinh Tổng đốc cũng gợi ý cho một bài tập cổ.

Xin lấy một bài làm ví dụ:

TRẦN MIẾU HIỂU CHUNG

Bắc Đẩu hoành thiên dạ dục lan,

Kim lô hương tẫn lậu canh tàn.

Kim di kiếm bội thanh sơ lạc,

Lộ thấp đồng đà hiểu vị can.

Họa các xuân phong khai vạn hộ,

Ngọc giai tiên trượng ủng thiên quan,

Kinh hồi trần mộng hòa sinh khấu,

Vị tử gian du cốt dĩ hàn.

Cụ Vân Bình Tôn Thất Lương giải nghĩa:

Câu 1: Sao Bắc Đẩu đã nằm ngang trời, là cảnh đêm đã khuya.

Câu 2: Trời lạnh ở trong nhà đốt lò hương thơm để xem sách, thì hương đã tàn,

đồng hồ đã cạn.

Câu 3: Nghe tiếng chuông mới phát ra, trong khi các ngôi sao trên trời đã lần lần

rời xa nơi kiếm bội.

Câu 4: Trời đã gần sáng, giọt lộ ở những con nghê đồng ở trước cửa miếu, vẫn

còn ướt chưa khô.

Câu 5: Nhớ xưa, mỗi buổi sáng sớm, khi gió xuân thổi làm cho khoan khoái, thì

những lầu hồng gác tía mở ra hàng vạn cửa.

Câu 6: Và trước thềm ngọc nơi tiên trượng, các quan vào chầu đã đứng chật rồi.

Câu 7: Đó là nhớ xưa mà như mơ màng trong giấc mộng. Chợt thất kinh tỉnh

giấc mộng ấy, mà trở lại cái giấc mộng trần này, đứng vững như cột cờ “sinh”

mà lạy.

Câu 8: Vì biết rằng cái thằng gian nịnh kia, tuy nó chưa chết, nhưng nghe thấy

tiếng chuông này xương nó đã lạnh buốt vậy.

1 Sinh khấu: Sách Hán Thư có chép: Ông Chu Vân tâu với vua rằng: “Thần xin vua ban cho thanh kiếm của vua để chém đầu một bề tôi nịnh mà răn đe kẻ khác. Vua hỏi: bầy tôi nịnh là ai?

Bài này nếu chỉ là vịnh cảnh và vịnh tiếng chuông thì cũng chỉ là “một bài thơ tầm thường”[6, tr.166], đằng này tác giả dùng hai chữ “sinh khấu”1 - vốn là

một điển tích để vịnh tiếng chuông, mà thực tế là ngợi ca vị anh hùng Trần Hưng

Đạo thì thật là cao thâm, hàm súc.

Vốn là người đa tình lại giàu tình cảm nên câu chuyện tình cảm lúc tuổi

đôi mươi vẫn chưa nguôi ngoai trong lòng tác giả. Hơn mười năm sau, sau một

giấc mộng đêm xuân, ông viết tập thơ Xuân mộng bằng chữ Hán (1898), dùng đủ

30 vần bằng theo sách Thi vận tập thành. Cuốn sách Thi vận tập thành nguyên là

ở bên Tàu, các thi gia ta ngày xưa khi làm thơ Hán hoặc thơ Nôm đều lấy nó để

tra cứu. Trong tổng số 106 vần thì có 30 vần bằng và 76 vần trắc. Vần trắc

thường khó làm và nghe không mượt mà, êm tai nên người xưa thường dùng phổ

biến là vần bằng. 30 vần bằng lại chia làm hai loại: Thượng bình (gồm 15 vận:

Đông (phương Đông), Đông (mùa đông), giang, chi, vi, ngư, ngu, tề, giai, khôi,

chân, văn, nguôn, hàn, san); Hạ bình (gồm 15 vận: tiên, tiêu, hào (hỗn hào), hào

(hào kiệt), ca, ma, dương, canh, thanh, chưng, vưu, xâm, đàm, diêm, hàm). Phan

Mạnh Danh đã nương theo từng vần, mỗi vần làm một bài thơ chữ theo thể thất

ngôn bát cú đường luật. Lại lấy Xuân mộng làm đề mục thì “từ chỉ, điển cố, thần

thái, cảnh bạt đều phải hàm ý mộng ở trong, mà phải tránh dùng đến chữ mộng;

còn chữ xuân lại dùng trong khắp các bài”[7, tr.41]. Thêm nữa “bài nào cũng

phải có chữ Hảo- tên người trong mộng”[7, tr.42]. Khảo sát 30 bài thơ chữ chúng

tôi thấy tất cả các bài đều đáp ứng đủ những yêu cầu đấy.

Mộng được biểu hiện khá linh hoạt, mỗi bài mỗi vẻ. Bài Đắc đông tự1,

mộng là sự chung đúc một mối tình giữa kẻ giai nhân và người danh sĩ, dù im

Tâu: An xương hầu Trương Võ. Vua giận lắm vì Trương Võ là người được vua yêu. Quan ngự sử truyền lôi Chu Vân xuống điện, Chu Vân không chịu cứ lôi lấy một cái cột điện, thành ra cột gẫy. Sau Công bộ đến thay cái cột ấy thì vua ban rằng: “Vật dịch, nhân nhi trấp chi, dĩ sinh trực thần” Nghĩa là: chớ thay, cứ giữ lấy mà chữa đi thôi, để tiêu biểu khen bề tôi ngay. 1 Đắc đông tự: Bài thơ chữ tương ứng với bài nôm Vần nhất đông.

lặng nhưng vẫn “thông với nhau một mối tâm tình u ẩn”[7, tr.45]. Bài Đắc đông

tự1,tác giả bày tỏ tấm lòng ủy mị vẫn còn mộng tưởng đến người tình cũ cho dù

mĩ nhân giờ đã có gia đình lạc thú . Bài Đắc chi tự là sự mộng tưởng đến dung

mạo người tình nhân trong một giấc mộng đêm xuân. Bài Đắc vi tự, tác giả

mong muốn gặp được tình nương trong giấc mộng để “ta và tình nương” “hóa

làm gió đông và cỏ” rồi đem màu lục tươi tốt để thổi đến cho hoa đồ my. Bài

Đắc ngu tự là giấc mộng như Trang Châu mơ mình hóa thành bướm, từ đó mà có

những cảm xúc chạnh nhớ chạnh thương, cô đơn lạnh lẽo.

Bài Vần nhất đông “mộng” (giấc mộng) cùng với “huyễn” (sự huyền ảo),

“bào” (cái bọt nước), “ảnh” (cái bóng) hợp thành “lí tưởng nhà Phật được phô

diễn trong bài thơ, một cách chân, giả, phù, trầm để ngụ ý “thân là khách”” [7,

tr.45]. Bài Vần nhị đông lại toàn nói về mộng tưởng nhưng đó lại là mộng thần

tiên. Tuy vẫn gắn với chữ tình nhưng đó lại là thứ tình rất cao siêu ở nơi Đỉnh

Giáp, Non Bồng…

Chữ xuân ở mỗi bài cũng được sử dụng với nhiều dáng vẻ và cảnh huống,

có khi là xuân tiêu (đêm xuân) trong bài Đắc chi tự, xuân tín (tin tức mùa xuân) trong bài Đắc đông tự2, xuân dung (dung mạo mùa xuân) trong bài Đắc đông tự3,

xuân suy, xuân tàn (xuân hết) trong bài Đắc vi tự, Đắc hàn tự; xuân sắc (cảnh

sắc mùa xuân) trong bài Đắc giai tự, đương xuân (đang độ mùa xuân) trong bài

Đắc khôi tự, xuân phong (gió xuân) trong bài Đắc chân tự, xuân vụ tỏa (xuân

khóa kín) trong bài Đắc văn tự, xuân hận, xuân oán (nỗi hờn xuân) trong bài Đắc

1 Đắc đông tự: Bài thơ chữ tương ứng với bài nôm Vần nhị đông. 2 Đắc đông tự: Bài thơ chữ tương ứng với bài Nôm Vần nhất đông. 3 Đắc đông tự: Bài thơ chữ tương ứng với bài Nôm Vần nhị đông. 4 Đắc hào tự: bài thơ chữ tương ứng với bài Nôm Vần tam hào. 5 Đắc hào tự: bài thơ chữ tương ứng với bài Nôm Vần tứ hào.

san tự, Đắc hàm tự; xuân trào (sự chê cười của mùa xuân) trong bài Đắc hào tự 4, Giang nam xuân (sắc xuân nơi Giang nam) trong bài Đắc hào tự5, xuân tư

(dáng vẻ mùa xuân) trong bài Đắc ma tự, xuân dương (cảnh trời đất khi mùa

xuân) trong bài Đắc dương tự, xuân khuê (phòng xuân) trong bài Đắc thanh tự,

xuân chẩm (cái gối đêm xuân) trong bài Đắc vưu tự…

Học cách làm thơ theo lối thơ tam thập vận của Nguyên Chẩn đời Đường

(bài nào cũng có chữ Oanh) nên bài nào tác giả cũng phải đưa chữ Hảo – tên

người trong mộng vào. Chữ hảo xuất hiện cũng rất sinh động, nhiều vẻ, mỗi bài

đứng ở vị trí khác nhau.

Tập thơ Xuân mộng còn có cái hay ở chỗ, bên cạnh việc dùng chữ hảo và

ý mộng trong khắp các bài, thi sỹ còn có những bài thơ mỗi câu dùng tên một

giống điểu, thú, ngư, trùng, cũng có bài mỗi câu dùng tên một từ khúc, một vị

thuốc bắc, một thứ chè tàu, một người con gái có tiếng. Khảo sát trong 30 bài thơ

chữ có 5 bài dùng theo lối này (Đắc ngư tự, Đắc ngu tự, Đắc ca tự, Đắc hàn tự,

Đắc nguôn tự).

Tập thơ đã được thi sỹ văn nhân đương thời đánh giá cao. Ưng Bình Thúc

Giạ Thị đã nói: “Trong tập thi ấy, nhiều bài hay, mà lại nhiều câu hay đến cực

điểm”[ 6, tr.10]. Có những câu “tình tứ rất thông thường, rất đúng với sự thiệt

của đời người, mà thi gia xưa nay chưa từng nói đến” [6, tr.11]

Sầu khả tửu tiêu nhưng hóa lệ

Tâm phi thạch chuyển tiện thành hôi

(Đắc khôi tự)

Buồn thì có thể lấy rượu mà tiêu buồn đi, song rượu lại hóa thành nước mắt

Lòng ta không phải là đá mà có thể xoay chuyển được, nhưng vì sầu não

cho nên nó nát ra tro.

Như vậy, trong giai đoạn này Phan Mạnh Danh chủ yếu vẫn dành nhiều

thời gian cho thú làm thơ và chơi thơ của mình, ý định “phục cổ” chưa bộc lộ ra

một cách rõ ràng. Cuốn Bút hoa thơ tập cổ và tập thơ Xuân mộng sau này trở

thành dấu ấn trong sự nghiệp sáng tác của ông.

2.2. Giai đoạn từ năm 1900 đến năm 1930

2.2.1. Đời sống xã hội và văn học

Cuối thế kỉ XIX, thực dân Pháp đã đặt được ách thống trị trên đất nước ta.

Về hình thức, triều đình phong kiến vẫn tồn tại nhưng mất đi tính chất tự chủ mà

chịu sự ước thúc của thực dân Pháp. Trong hàng ngũ quan lại xuất hiện những

cách ứng xử khác nhau: một số “tát nước theo mưa”; một số vin vào tuổi tác,

khép áo, treo mũ từ quan về “vui thú điền viên”; một số trẻ hơn, thuộc thế hệ

“ngộ quốc biến” thì nỗ lực tìm đường mong “đền nợ nước”. Trong đẳng cấp nhà

Nho nói chung cũng có một sự phân hóa mãnh liệt: một bộ phận nhỏ nhạy bén

với chính trị, mẫn cảm với thực trạng vong quốc chuyển sang hoạt động cách

mạng trở thành những nhà nho duy tân; một bộ phận nhỏ khác kết hợp vốn cựu

học với tân học nhưng định hướng cuộc đời vào chỗ thỏa mãn những nhu cầu cá

nhân; đa số nhà Nho, nhất là những nhà Nho cấp thấp thì chìm ngập trong những

giáo điều cổ lỗ, mê muội với thời cuộc nên bộc lộ tâm trạng chán chường, vô

vọng.

Năm 1905, Tân thư, tân văn được truyền bá sâu rộng vào nước ta. Với tinh

thần chung là phê phán sự hủ bại của xã hội phong kiến, ca ngợi văn minh Âu –

Mỹ, yêu cầu cải cách đất nước về mọi mặt kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội Tân

thư có ảnh hưởng mạnh mẽ tới các nhà nho lúc bấy giờ: Lương Khải Siêu,

Nguyễn Lộ Trạch, Nguyễn Thượng Hiền, Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh,

Huỳnh Thúc Kháng, Ngô Đức Kế… Mặc dù, trước khi vào Việt Nam, Tân thư

đã bị khúc xạ qua lăng kính của các nhà nho cải cách ở Trung Quốc, Nhật Bản

nên không khỏi có những sai lệch. Nhưng về cơ bản vẫn phải thừa nhận rằng

:“Tân thư đã làm thay đổi tư tưởng nho sĩ, đem lại cho họ một tầm mắt “doanh

hoàn” nhìn rộng toàn cầu, một quan điểm cạnh tranh sinh tồn để nhìn xã hội, gợi

ý cho họ một đường lối cứu nước mới lấy dân làm động lực” [17, tr.47]. Tuy

nhiên, do các học thuyết, tư tưởng mới ra đời không theo trình tự nội sinh mà

xuất hiện bị động do sức ép từ bên ngoài nên bản thân nó chưa được hoàn thiện

đầy đủ và phù hợp với môi trường xã hội nước ta. Những thay đổi của đời sống

xã hội đã khiến cho “cái cũ mất đi vai trò, ý nghĩa lịch sử của nó song cái mới

vẫn chưa đủ trưởng thành để đáp ứng những đòi hỏi của một tiến trình phát triển

mạch lạc tiếp tục” [57, tr.46]

Văn học là bức tranh phản ánh đời sống xã hội. Tính chất phức tạp của

văn học Việt Nam ba mươi năm đầu thế kỉ XX chính là tấm gương phản chiếu

đời sống xã hội Việt Nam lúc bấy giờ. Cuối thế kỉ XIX, chữa Hán và chữ Nôm

vẫn là thứ văn tự chủ yếu được các nhà nho sử dụng trong sáng tác. Từ sau năm

1903, các nhà nho trí thức đã nhận thấy tính đa tiện ích của chữ quốc ngữ nên đã

phát động toàn dân học thứ chữ mới này. Từ đây chữ quốc ngữ đã chính thức có

được “trước bạ” để dần dần trở thành chữ viết của toàn dân tộc. Các nhà Nho

truyền thống vốn quen sử dụng chữ Hán, chữ Nôm nay đã sử dụng chữ quốc ngữ

vào việc sáng tác văn chương. Báo chí quốc ngữ xuất hiện dày đặc, và do đó bản

thân báo chí lại trở thành “phương tiện truyền bá và giáo dục chữ quốc ngữ có

hiệu quả nhất” [57, tr.56].

Ngay sau khi Pháp đặt ách đô hộ, mặc dù vẫn duy trì chế độ khoa cử như

trước nhưng trong tầng lớp danh sĩ đã xuất hiện tư tưởng “giã đám”. Một số vẫn

đi thi như là để hoàn tất trọn vẹn cái sự học của mình chứ không đặt cái đích

“vinh danh”; một số có tài năng xuất chúng đi thi, thi đỗ hoặc ra làm quan rồi lại

cáo quan (Phan Châu Trinh) hoặc không chịu ra làm quan (tiêu biểu là Phan Bội

Châu đỗ thủ khoa – Giải nguyên trường Nghệ năm 1900; Trần Quý Cáp, Huỳnh

Thúc Kháng đậu tiến sĩ năm 1904)... Không chỉ tỏ thái độ ứng xử chính trị, các

nhà nho tiêu biểu nhất của lối văn cử tử còn dùng thơ văn để phê phán, bài xích,

khai tử cho chính nền cựu học đã đào tạo ra chính mình. Với bài “Chí thành

thông thánh” và “Lương ngọc danh sơn phú” viết trong kì thi khảo hạch ở Bình

Định năm 1905, bộ ba xứ Quảng đã vừa thể hiện lòng yêu nước, căm thù giặc

vừa tỏ thái độ mạnh mẽ, quyết liệt trong việc phủ nhận nền cựu học và chế độ

khoa cử lỗi thời. Lời kêu gọi quẳng bút lông đi để suy nghĩ, tìm tòi một hướng đi

mới để cứu nước đã có tác động mạnh mẽ tới đông đảo nho sinh và nhân dân

trong vùng. Năm sau, Huỳnh Thúc Kháng lại làm bài thơ “Cái văn chương”

bằng chữ quốc ngữ khẳng định lối học khoa cử của nho gia đã đến hồi mạt vận

cần phải thay đổi:

Cái văn chương là cái chi chi

Mút ngòi bút mà hỏi cùng vũ trụ

Những nghĩa, những văn, những thi, những phú,

Những trường thiên, đoản cú, tán, tự, bi, minh

Nếp bồng trông mòn mỏi bấy công trình

Nền khoa cử lấy hiển vinh mày mặt

Đậm lợt cáp phấn vua đôi nét

Rồi công danh phú quý dập dìu theo

Này xe, này ngựa, này võng, này hèo

Này áo gấm xiêm thêu, này đai vàng thẻ bạc

…

Tò mò hỏi, năm châu ai lớn nhỏ

“Ủa! việc ngoại dương tau có biết mô na!”

Cũng tai, cũng mắt, cũng người ta.

(Cái văn chương – 1906)

Giải thích nguyên nhân dẫn đến sự “giã đám” trên, trước hết là do tình

cảnh đất nước lầm than, cơ cực dưới ách đô hộ thực dân tác động trực tiếp,

thường xuyên tới các nhà nho yêu nước, thôi thúc ở họ một quyết tâm cần phải

hành động, phải tìm ra con đường cứu nước mới; sau nữa, hơn ai hết nhà nho là

người hiểu sâu sắc nhất sự lạc hậu, trì trệ của nền giáo dục cũ, theo họ đây chính

là nguyên nhân đẩy đất nước vào thảm cảnh “cha con tủi nhục, vợ chồng thở

than”. Vì thế, tất yếu, sớm muộn gì cũng xảy ra sự kiện: năm 1915 khoa thi

Hương cuối cùng đã diễn ra ở Bắc Kì và năm 1918 khoa thi Hội cuối cùng đã

diễn ra ở Nam Kì. Từ đây nước ta chấm dứt việc tuyển dụng quan lại thông qua

khoa cử Hán học. Cùng với đó, “ngày 21 -12 – 1917 toàn quyền Albert Sarraut

đã ban hành Điều lệ chung của bộ Quốc dân giáo dục ở Đông Dương, hạn chế

ngặt nghèo việc dạy chữ Nho trong nhà trường Pháp – Việt”, “ngày 14 – 7-

1919, triều đình Huế ban bố Chiếu chỉ Hoàng gia sát nhập nền giáo dục Nho học

truyền thống vào nền giáo dục Pháp quốc – Bản xứ, phù hợp với những gì mà

Albert Sarraut đã ban hành” [22, tr.436]. Chữ Hán đã không còn chiếm vị trí như

trước nữa mà thay vào đó là chữ Quốc ngữ và chữ Pháp. Tuy vậy, chữ Hán vẫn

không vắng bóng hẳn, “việc tự học chữ Hán (và chữ Nôm) vẫn tiếp tục diễn ra ở

các tư gia, nhất là trong các gia đình vốn có truyền thống Nho học” [22, tr.436].

Xung quanh vấn đề “có nên bỏ chữ Hán hay không”, qua nghiên cứu Giáo sư

Nguyễn Quang Hồng trong cuốn Khái luận văn tự học chữ Nôm cho rằng: rất ít

người phủ nhận Hán học, phần đông đều nhận thấy ở Hán học có cái học cử

nghiệp, nặng về từ chương thi cử thì nên bỏ, nhưng cái học về tri thức văn hóa

Trung Hoa vốn tiếp xúc lâu đời với văn hóa Việt Nam, những cái gắn với sự

hình thành và phát triển văn hóa Việt Nam thì cần phải được tiếp tục và phát

huy. Điều đó là cơ sở, căn nguyên để trong suốt vài chục năm đầu thế kỉ XX chữ

Hán vẫn lay lắt tồn tại, thơ văn bằng chữ Hán vẫn được sáng tác, lưu truyền và in

ấn.

Ba mươi năm đầu thế kỉ XX văn học Việt Nam vẫn đón nhận những tác

phẩm “cuối mùa” viết bằng chữ Hán của đa số những tác giả có nền học vấn xuất

thân là cựu học: Nguyễn Khuyến (1835 – 1910), Cao Xuân Dục (1843 – 1923),

Đào Tấn (1845 – 1907), Phan Bội Châu (1867 – 1940), Nguyễn Thượng Hiền

(1868 – 1925), Phan Châu Trinh (1872 – 1926), Huỳnh Thúc Kháng (1876 –

1947), Ngô Đức Kế (1878 – 1929), Đào Nguyên Phổ (1861 – 1907), Chu Mạnh

Trinh (1862 – 1905), Phan Mạnh Danh (1866 -1942), Tản Đà Nguyễn Khắc

Hiếu (1889 – 1939), Á Nam Trần Tuấn Khải (1895 – 1983). Số lượng các sáng

tác bằng chữ Hán vẫn được công bố rộng rãi trên báo chí, song số lượng và chất

lượng độc giả biết chữ Hán đã bị giảm sút nghiêm trọng khiến bộ phận văn

chương Hán “bị rút gọn một cách bất ngờ” [57, tr.59].Vì vậy, nhiều tác phẩm

Hán văn, để đến được với số đông người đọc, không có cách nào khác là phải

cần đến tài năng của dịch giả hoặc, bản thân tác giả sáng tác và công bố sáng tác

bằng hai thứ văn tự. Báo chí xuất hiện và ngày càng chiếm vị trí quan trọng

trong đời sống sinh hoạt tinh thần của tầng lớp thị dân đã tạo điều kiện cho đội

ngũ tác giả là nhà nho, trí thức Tây học có thể sử dụng ngòi bút của mình để

kiếm sống. Lực lượng sáng tác này chính là những người làm báo. Dần dần bằng

con đường dịch thuật, phỏng tác một số người viết báo chuyển sang viết truyện

ngắn, viết kịch. Từ đây văn chương chính thức trở thành một nghề. Tác phẩm

viết ra là để công bố cho mọi người chứ không phải là thứ văn của nhà nho xưa

viết để cho mình, viết vào văn tập, thi tập để lưu lại cho con cháu, để cất vào

danh sơn.

Ngay những năm đầu của thế kỉ XX, phong trào dịch đã xuất hiện ở nước

ta, sớm nhất là ở Nam Bộ dịch truyện cổ Trung Quốc. Sau phong trào dịch lan

rộng và được nâng cao hơn ở Bắc Bộ: dịch các sách Tàu, sách phương Tây (chủ

yếu là sách Pháp) và sách Hán cổ của các cụ cha ông ta thuở trước. Chính những

tác phẩm dịch này đã góp phần thay đổi quan điểm, thị hiếu của nhân dân ta

(nhất là ở thành thị) và xây dựng quan điểm, thị hiếu thẩm mỹ mới. Trong những

sách dịch của nước ngoài chiếm phần đa là các “tiểu thuyết “ngôn tình, nhu cảm”

của Trung Quốc và Pháp, những tác phẩm của chủ nghĩa cổ điển, chủ nghĩa lãng

mạn và chủ nghĩa hiện thực phê phán Pháp”[17, tr.215]. Nói về văn học dịch,

trong cuốn Việt Nam văn học sử yếu, Giáo sư Dương Quảng Hàm cũng nhìn

nhận ra một thực tế là: trong các sách dịch của phương Tây chưa có sách

“chuyên khảo về triết học và khoa học”, và “đó là một khuyết điểm trong nền

học vấn của ta”, độc giả nước ta “chỉ thích xem những văn giải trí mà chưa chịu

để tâm nghiên cứu các vấn đề cao sâu hoặc thiết thực” [19, tr.562].

Như vậy, trong ba thập niên đầu thế kỷ XX đời sống kinh tế, chính trị,

giáo dục, văn học ở Việt Nam có sự thay đổi theo xu hướng một số giá trị cũ bị

mất đi mãi mãi nhường chỗ cho một số giá trị mới xuất hiện, hoặc thay đổi để

phù hợp với sự đổi thay của xã hội. Điều đó tác động đến văn học khiến cho văn

học Việt Nam từ 1900 – 1930 có sự tồn tại song song của hai nền văn học cũ và

mới với hai lực lượng sáng tác, hai công chúng, hai quan niệm văn học, hai loại

ngôn từ văn học ở hai địa bàn khác nhau. Nền văn học mới đang dần ở thế thắng

lợi tiến tới thay thế cho nền văn học cũ, song nền văn học cũ tuy đang trên con

đường suy tàn nhưng hào quang của nó vẫn có tác dụng tích cực nhất định trong

sự phát triển của văn học dân tộc.

2.2.2. Trước tác tiêu biểu của Phan Mạnh Danh từ năm 1900 đến năm 1930

Không trở thành một nhà khoa bảng nhưng chính “những áng thi văn bất

hủ” [6, tr.16] đã vinh danh Phan Mạnh Danh trở thành “bậc danh sĩ tài danh đất

Nguyệt hồ”. Do đặc điểm chữ ta và chữ Tàu đều là đơn âm ngữ nên các bậc thi

gia xưa đã nghĩ ra lối thơ thuận nghịch độc. Thuận nghịch độc hay hồi văn là bài

thơ có thể đọc xuôi bình thường từ câu đầu cho đến câu cuối, cũng vẫn bài thơ

đó, nếu đọc ngược lên từ chữ cuối câu cuối và chấm dứt bài thơ với chữ đầu của

câu đầu bài thơ thì bài thơ vẫn đúng niêm luật, vần điệu và có ý nghĩa. Đây là

một lối thơ rất khó làm vì mỗi khi làm một câu thơ lại phải đọc xuôi, đọc ngược

làm sao cho cả hai cách đọc xuôi, đọc ngược đều phải có ý nghĩa và hợp vận

luật. Phần nhiều đọc xuôi hay đọc ngược đều thành hai bài Nôm hoặc hai bài

chữ. Song, do đặc điểm chữ Nôm có những chữ được cấu tạo là nguyên chữ Hán

hoặc đọc cùng âm, hoặc đọc khác âm nên có thể làm ra một bài đọc xuôi thành

thơ chữ, đọc ngược thành thơ Nôm được. Cú pháp trong Việt văn và trong Hán

văn có nhiều chỗ khác nhau nên dùng chữ và đặt câu có phần công phu hơn là

làm những bài thơ thuận nghịch độc toàn Nôm hoặc toàn chữ. Tìm trong số

những sáng tác của Phan Mạnh Danh còn lưu lại được có 4 bài thơ làm theo lối

thuận nghịch độc, trong đó có một bài Hán thi đọc xuôi đọc ngược đều thành thơ

chữ (Trung tiêu đạo biệt) và 3 bài thơ đọc xuôi thành thơ chữ và đọc ngược

thành thơ Nôm (Liễu âm tống biệt, Tích biệt – kỳ nhất, kỳ nhị). Ở đây ta khoan

xét đến bài thơ chữ Trung tiêu đạo biệt. Chỉ ba bài thơ thuận nghịch độc sau đã

thấy thi nhân là một bậc kì tài. Hầu hết cả ba bài đều đảm bảo được vận luật của

một bài thơ thất ngôn bát cú đường luật (Trừ bài Tích biệt - Kỳ nhất, thơ Nôm

đọc ngược từ bài chữ là không hợp vần). Về ý nghĩa, giữa bài đọc xuôi và đọc

ngược có bài đúng nghĩa nhau (Tích biệt – kỳ nhị), có bài khác nhau ở một số câu

(Tích biệt – kỳ nhất), có bài tạo ra sự độc đáo, khác biệt từ cách lí giải sự tình ở

câu đầu hay câu cuối (Liễu âm tống biệt). Xin trích dẫn cả ba bài để cùng thưởng

thức:

LIỄU ÂM TỐNG BIỆT

Bài Nôm: Đọc ngược bài thơ chữ ở dưới.

Đình trường đoản ấy để bi thương,

Vầng nguyệt bên hoa luống nhuộm sương.

Canh vắng báo tàn kê giục điếm,

Bạn lìa thương chiếc nhạn rời hàng.

Thành sầu ngất vọi thêm huy lệ,

Khối giận toàn mang những đoạn trường.

Tình tự biết bao tình viễn vọng,

Xanh xanh một sắc liễu Đài Chương.

(Mùa xuân năm 1903)

Giải nghĩa bài Nôm:

1 - Cái trường đình và cái đoản đình ấy là những nơi tiễn biệt để lại một mối

thương xót.

2– Từ giã nhau rồi, về nhà trong lúc ban đêm người mỹ nhân sùi sụt ở dưới

trăng, khác nào như cánh hoa dầm sương bên bóng nguyệt.

3- Con gà ở nơi lều tranh nó gáy giục khi canh đã sắp tàn

4- Con nhạn bay ra ngoài hàng lẻ loi, lại thương bạn cũng như con nhạn ấy.

5- Thành sầu cao ngất, trông chừng không sao vượt được nên phải rơi lệ.

6- Khối giận rất sâu, cho nên đều khiến phải đứt ruột

7- Kể tự tình, thì kể sao cho xiết những tình xa xôi.

8 - Là: nhớ cội liễu Chương Đài nay đã nẩy lá xanh xanh.

(Thi sỹ Tôn Thất Lương giải nghĩa)

Bài chữ

Chương Đài liễu sắc một thanh thanh,

Viọng viễn tình bao biệt tự tình.

Trành đoạn nhưng mang toàn hận khối,

Lệ huy thiêm bội ngật sầu thành.

Hàng di nhạn chính thương ly bạn,

Điếm trục kê tàn báo vĩnh canh.

Sương nhiễm lũng hoa biên nguyệt vậng (?),

Thương bi để ý đoản tràng đình.

(Mùa xuân năm 1903)

Giải nghĩa bài chữ

1- Trông xa xa màu xanh khóm liễu Chương Đài đã khuất,

2- Ấy là tình ly biệt nó bao hàm với tình tương tư.

3- Ruột đã đứt, nhưng vẫn còn bận bịu vướng vít, toàn là vì khối hận,

4- Mà thành sầu cao bao nhiêu, thì càng rơi lệ nhiều bấy nhiêu.

5- Thấy con nhạn đã lẻ hàng, càng cảm tình với bạn,

6- Nghe con gà nó báo sáng, mới biết mình đã thức suốt canh dài.

7- Bông hoa ở đầu non, vầng trăng ở biên trấn xa xôi đang khi sương nặng

giọt,

8- Đau xót thay vì đâu? Vì nơi đoản tình và trường đình.

(Thi sỹ Tôn Thất Lương giải nghĩa)

TÍCH BIỆT – KỲ NHẤT

Bài Nôm: đọc ngược bài thơ chữ ở dưới

Mang sầu mượn cảnh tả tương tư,

Tin báo xuân mai luống đợi chờ.

Hàng nhạn rưới thêm đôi lệ ngọc,

Tiện hồng nhân ký một phong thơ.

Hương hoa đượm gác sương đầm thấm,

Sắc nguyệt lồng lâu liễu phất phơ.

Thương tự vì ai đành cách trở,

Trường đình ghi giận biết từ xưa.

(Mùa xuân năm 1903)

Giải nghĩa bài Nôm:

1- Mang mối sầu mượn phong cảnh trước mắt mà tả nỗi tương tư,

2- Hoa mai đã báo tin xuân đến, càng thêm mong đợi.

3- Trông thấy hàng nhạn lạc bầy, nên nước mắt rơi,

4- Nhân tiện có con chim hồng, lại gởi một phong thư

5- Sương đọng vào hoa, hoa nẩy hương thơm, là khi ở gác cao đầm ấm,

6- Trăng lồng bóng lầu cao, cành liễu phất phơ, càng minh mỵ đến xuân.

7- Thương nhớ, nhưng thương nhớ vì ai? Vì ai xui nên cách trở?

8- Nghĩ thế, lại nhớ ra rằng: nỗi giận này đã ghi lòng từ khi biệt nhau ở chốn

trường đình.

(Thi sỹ Tôn Thất Lương giải nghĩa)

Bài chữ:

Sơ từ biệt hận ký đình trường

Trở cách thành ai vị tự thương.

Phi phất liễu lâu lung nguyệt sắc,

Thấm đàm sương các đạm hoa hương.

Thư phong một ký nhân hồng tiện,

Ngọc lệ đôi thên sái nhạn hàng.

Từ đãi lũng mai xuân báo tín,

Tư tương tả cảnh mạn sầu mang.

(Mùa xuân năm 1903)

Giải nghĩa bài chữ:

1- Từ khi mới biết nhau cho đến nay, còn ghi nhớ cảnh trường đình,

2- Cách trở nhau nên đau xót, vì mình tự thương mình.

3- 4- 5- 6- (Đúng nghĩa những câu Nôm)

7- Thong thả chờ tin mai ở nơi Xứ Lũng,

8 -Chỉ bởi nỗi sầu man mác, mà đối cảnh tả lòng tương tư.

(Thi sỹ Tôn Thất Lương giải nghĩa)

TÍCH BIỆT – KỲ NHỊ

Bài Nôm: Đọc ngược từ bài thơ chữ ở dưới

Duyên bạc than hoài vị biệt nhau,

Tin mai chây vẳng cách sương thu.

Tiên hoa điểm mực hòa châu lệ,

Chữ gấm đề thơ tả mạch sầu.

Bên gối báo tàn kinh giọt gấp,

Ngoài lầu huyên động giục chuông thâu.

Sen lìa giếng ngọc, hương lìa gác,

Điên đảo vì tình ở khứ lưu.

(Mùa xuân năm 1903)

Bài Hán:

Lưu khứ ư tình vị đảo điên,

Các ly hương ngọc tỉnh ly liên.

Thâu chung xúc động huyên lâu ngoại,

Cấp lậu kinh tàn báo chẩm biên.

Sầu mạch tả thi đề cẩm tự,

Lệ châu hòa mặc điểm hoa tiên.

Thu sương cách vĩnh trì mai tín,

Nhiêu biệt vi hoài thán bạc duyên.

(Mùa xuân năm 1903)

Giải nghĩa bài Nôm và bài chữ: (Hai bài đúng nghĩa nhau)

1- Vì duyên bạc phải cách biệt nhau, nên cứ than thở hoài,

2- Cách mấy lần sương, cách mấy lần thu qua, cứ mong đợi tin xuân mãi,

nhưng tin thưa thớt và chậm trễ.

3- Tờ giấy hoa, đem viết thư bằng mực hòa với nước mắt,

4- Đề thơ hồi văn để tả nỗi sầu tuôn.

5- Giọt lậu báo tin canh tàn, bên gối giật mình sợ,

6- Tiếng chuông thu kêu rền ở ngoài lầu, cũng như tiếng đồng hồ bên gối.

7- Gẫm nỗi cách trở nầy như thế nào? Như hoa sen đã lìa giếng ngọc, như

hương thơm đầm ấm đã lìa gác,

8- Cho nên phải điên đảo vì tình, khi kẻ ở người đi.

(Thi sỹ Tôn Thất Lương giải nghĩa)

Nền văn học mới đã xuất hiện và dần đi vào thế ổn định, phát triển, song

có lẽ do chính sách dung hòa Âu – Á, nhiều vị khoa bảng có tiếng vẫn được

khuyến khích tổ chức các buổi xướng họa, thi thơ lớn. Hưng Yên hồi ấy là nơi có

nhiều bậc danh nho; tỉnh lại có nhiều thắng cảnh như: hồ Bán nguyệt, phố Hiến

Nam, đền Mậu Dương, tòa Văn miếu…; “các vị đường quan bấy giờ lại là những

bậc văn hay” [11, tr.59]. Vì thế trừ những kì thi Hương, Hưng Yên nghiễm nhiên

trở thành nơi gặp gỡ của các bậc danh nho ngày trước. Ở đây cũng có nhiều cuộc

thi thơ diễn ra: Cuộc thi Hoa dương bát vịnh, Văn miếu bát vịnh do Hoàng Cao

Khải tổ chức; cuộc thi thơ Hiến Nam hoài cổ do Phạm Văn Toán tổ chức, cuộc

chơi đèn có thơ đố do Nguyễn Hữu Tường tổ chức… Cuộc thi Đề Thanh Tâm

Tài Nhân lục cũng được tổ chức tại đây.

Bước sang thế kỉ XX, Truyện Kiều càng khẳng định được tầm ảnh hưởng

của mình qua việc xuất hiện hàng loạt những bài bình Kiều, vịnh Kiều... Vịnh

chính tác phẩm Truyện Kiều chưa đủ, người ta lại tìm về với lam bản Truyện

Kiều để làm mới nó. Năm 1905, Tổng đốc Lê Hoan có tổ chức cuộc thi thơ ĐỀ

THANH TÂM TÀI NHÂN LỤC tại tỉnh lỵ Hưng Yên. Trong cuốn Nhà thơ Chu

Mạnh Trinh của tác giả Lê Văn Ba có chú thích rõ về cuộc thi vịnh Kiều đó như

sau: Người dự thi phải làm: 1) Một bài tựa bằng chữ Hán, thể văn tứ lục. 2) Một

bài thơ đề từ (bài tổng vịnh). 3) 20 bài thơ Đường luật, hoặc chữ Hán hoặc chữ

Nôm, vịnh 20 hồi của Truyện Kiều, ở đầu mỗi bài vịnh có hai câu tổng thi (thơ

nêu đại ý bài vịnh). Ban chấm thi gồm có Tam nguyên Yên Đổ Nguyễn Khuyến

và Giải nguyên Dương Lâm là các vị danh sĩ đương thời. Người tham gia dự thi

có: Tiến sĩ Chu Mạnh Trinh (nguyên án sát Hưng Yên, lúc này đã cáo quan về

nhà nghỉ); Nguyễn Tấn Cảnh (cử nhân, tri huyện Văn Lâm, Bắc Ninh); Nguyễn

Trí Đạo (cử nhân, tri phủ Khoái Châu, Hưng Yên); Phan Thạch Sơ (tú tài, vốn là

người Tàu từ đời ông nội đã nhập tịch Việt Nam, nhà ở Hà Nội); Chu Thấp Hy

(cử nhân, người làng Đào Xá, huyện Kim Động, Hưng Yên); Nguyễn Kỳ Nam

(cử nhân, người làng Nam Dư, huyện Thanh Trì, Hà Nội); Đặng Đức Cường (cử

nhân, người làng Hành Thiện, phủ Xuân Trường, tỉnh Nam Định); Tú Trà (người

Nam Sang, tỉnh Hà Nam)… Phan Mạnh Danh cũng tham gia cuộc thi này. Ông

“làm một bài tựa chữ Hán, 21 bàì thơ chữ Hán, 21 bài thơ Nôm phỏng theo

những bài chữ” [6, tr.11].

Cũng theo sách này thì kết quả cuộc thi: Chu Mạnh Trinh nhất thơ chữ

Nôm; Chu Thấp Hy nhất thơ chữ Hán.

Trong cuốn Thi văn tập trích lục, trước khi trích in phần thơ dự thi, Phan

Mạnh Danh có chú thích rõ “Tại sao có tập văn này?”. Như Phan Mạnh Danh nói

thì sau khi ngồi Án sát tỉnh Hưng Yên rồi đổi sang Hà Nam lui về cố quận, Chu

Mạnh Trinh “vẫn thường qua lại chốn Nguyệt hồ”. Nhân xem cuốn Truyện Kiều

của Nguyễn Du, ông nghè Phú thị Chu Mạnh Trinh mới khởi xướng cuộc thi thơ

Đề Thanh Tâm Tài Nhân lục. Tổng đốc Hưng Yên là Lê Hoan được mời làm chủ

tọa (như đã nói ở trên). Còn về kết quả cuộc thi thì “tiếc thay! Cuộc thi đó bị tan

trước khi đem ra tuyên bố” [11, tr.60]. Với những cứ liệu trên, có thể nhận định

rằng: xưa nay người ta vẫn tự ý trao giải cho cuộc thi Đề Thanh Tâm Tài Nhân

lục chứ thực hư thế nào còn chưa ngã ngũ; hoặc cũng có thể giải cuộc thi thì đã

chấm xong, chỉ có điều chưa kịp công bố trước mọi người, vì lí do cá nhân mà

Phan Mạnh Danh đã khéo léo nói: “nhưng tiếc thay! Cuộc thi đó bị tan trước khi

đem ra tuyên bố”.

Với yêu cầu thứ nhất, Phan Mạnh Danh đã làm một bài tựa bằng chữ Hán

theo lối biền ngẫu. Theo lối này thì một bài tựa biền ngẫu thường gồm toàn

những câu đối ghép lại, thỉnh thoảng mới chen vào một câu đệm; những câu đối

ấy phải xếp đặt theo niêm luật riêng thì đọc lên nghe mới êm tai; số chữ trong

một câu cũng phải thay đổi cho cú điệu mỗi chỗ một khác; cũng nên lựa chọn âm

thanh khi bổng khi trầm, lúc khoan, lúc nhặt như một khúc đàn hay để người

nghe cũng tỏ được tâm tình của người viết.

Bài tựa kể những duyên do, sự tình khiến cho truyện của Thanh Tâm Tài

Nhân được viết ra, ấy là: phong lưu oan nghiệt, chữ mệnh vì chữ tài mà chịu

ghen ghét, chữ tình vì chữ sắc mà phải vương mang. Tác giả vừa kể chuyện vừa

bình luận sử dụng những điển tích để thâu tóm lời văn ngắn gọn đồng thời tái tạo

lại không khí mới cho câu chuyện thêm phần hấp dẫn lạ lẫm mà vẫn không làm

thay đổi cốt truyện. Không dừng lại đó, tác giả bộc lộ quan niệm của mình để

thương tiếc cho phận má hồng nói chung: Than ôi! Kẻ có tài sắc tuyệt vời

thường mắc phải nửa đời lưu lạc, là bởi nợ yên hoa ác nghiệt, gốc ở nơi hồng

tuyết nguyên do. Chớ bảo rằng: nhi nữ chuyện thường, nhi nữ nghìn thu còn để

tiếng, nếu nhi nữ lại nhận mình là tri kỉ, cũng đủ thôi hờn. Nếu kiếp tái sinh ở giữa đời này, ta có thấy cũng sinh lòng yêu mến”1. Tác giả lại tự nhận mình là

1 Lời chú giải của thi sỹ Tôn Thất Lương

người đồng đạo, tri âm với Thanh Tâm Tài Nhân và cụ Tiên Điền, lại chỉ tưởng

tượng đến người (tức Thúy Kiều) nên mới “vẽ vợi ra bức sông thu đem treo đây”

mà kể lể một trường xuân mộng. Bài tựa gồm toàn những câu đối, các câu đối lại

được xếp đặt theo niêm luật, số chữ trong một câu luôn thay đổi, âm thanh khi

bổng khi trầm như đã nói ở trên nên đã làm mất đi cái vẻ thô sáp của một tiểu

thuyết chương hồi, cùng với đó là tấm lòng của tác giả được bộc bạch tri âm với

Nguyễn Du và kiệt tác Truyện Kiều.

Với yêu cầu thứ hai, Phan Mạnh Danh làm một bài đề từ (bài tổng vịnh)1

Hán họa lại bài của cụ Phạm Lập Trai và một bài đề từ Nôm. Cái hay của hai bài

này là “tác giả đã đem tinh thần của tự gia mà hóa đề từ thành điểm nhãn” (Tôn

Thất Lương chú giải) nghĩa là ông đã tóm lược cả hai mươi hồi của Thanh Tâm

Tài Nhân lục (tên gọi của tác phẩm ghi lại truyện của Thanh Tâm Tài Nhân bằng

chữ Hán lưu hành trong xã hội ta thuở ấy) để vẽ nên bức họa một mĩ nhân bằng

các nét điểm bút, có cốt cách tinh thần. Thi sỹ Tôn Thất Lương còn rất thích hai

câu thơ Nôm:

Túc nghiệt xui ra nhầm một bước,

Vô tình nên mới gặp hai lần.

Ông cho rằng hai câu ấy đã điểm tỉnh cho biết bao nhiêu nhà đọc Truyện

Kiều xưa nay chưa từng dòm thấy cái điệu lý: Bởi cái nợ ấy mà trước nó xui ra

chỉ lầm lỗi một bước đầu tiên, là tự vầy nên cuộc nhân duyên với Kim Trọng /

Rồi hóa ra phải chịu chữ vô tình mà gặp chàng Kim lần trước rồi lại lần sau.

Tôn Thất Lương cho rằng: khi dự cuộc thi thơ này Phan Mạnh Danh mới

chỉ là “cậu thư sinh đứng tuổi bên cạnh những nhà khoa hoạn, các bậc lão thành

vào hồi ngoại bốn chục năm nay” nên văn chương có vẻ giữ gìn, không dám viết

ra những lời bay bướm. Cộng thêm nữa, đầu đề mỗi hồi là một câu đối tóm tắt

những ý cốt yếu trong hồi ấy. Người làm thơ phải theo ý đầu đề: hai câu thực và 1 Đề từ: đây có nghĩa là bài tổng vịnh. Cần phân biệt với khái niệm “đề từ” trong Từ điển thuật ngữ văn học của Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi.

hai câu luận mỗi câu phải nói đến một vế, cho nên những chữ dùng phải có ý

nghĩa xa xôi, kín đáo. Vì thế tập thơ có tính cách nghiêm trang khác Xuân mộng,

dễ thiên về lối văn chương cử nghiệp.

Bài thi tham dự cuộc thi này Phan Mạnh Danh đã làm “dôi” ra so với yêu

cầu của cuộc thi: ông làm đủ 20 bài Hán và 20 bài Nôm tương ứng với 20 hồi

trong Thanh Tâm Tài Nhân lục, và “tác giả dường như bắt đầu làm tập thơ chữ” rồi mới “nương theo thơ chữ mà dịch ra Nôm”1. So với 20 bài Nôm của Chu

Mạnh Trinh phần thơ Nôm của Phan Mạnh Danh có phần thiếu đi sự bay bổng,

vẻ sinh động. Song với cách làm bài thi như thế chỉ có thể cắt nghĩa bởi chữ

“ngông”. Vì ngông nên mới “không làm đủ” theo yêu cầu của cuộc thi mà biến

cuộc thi trở thành chốn để khoe tài; hoặc Phan Mạnh Danh không coi trọng đến

yêu cầu của cuộc thi mà xem cuộc thi là nơi mình thỏa sức bộc lộ niềm yêu

thích, say mê Truyện Kiều của mình.

Từ năm 1908, Phan Mạnh Danh được cử làm giáo học đệ nhất cấp của

tỉnh lỵ Hưng Yên trong quan dinh đốc học, ông đã dành nhiều thời gian và dốc

tâm huyết của mình vào việc soạn ra nhiều sách giáo khoa: bộ Việt Nam danh

nhân diễn ca, Vật lý học bằng chữ Nôm (1909), và quyển Vạn vật học, Ngũ đại

châu địa dư bằng chữ Hán (1910). Những cuốn sách đấy đủ khẳng định ông là

người có vốn kiến thức uyên bác trong nhiều lĩnh vực khoa học. Nhờ những

cuốn giáo trạch ấy mà học trò của ông thi đỗ rất nhiều. Ngoài ra, Phan Mạnh

Danh tập hợp các thành ngữ Hán thông dụng biên soạn thành cuốn Thực dụng

thành ngữ cho người đọc thuận học tập và nghiên cứu. Bộ sách gồm 4 quyển

được biên tập khoa học theo 12 chủ đề: văn học, học vấn, ngôn ngữ, thư họa, sơn

thủy phong cảnh, qua quả trúc mộc, thảo hoa điểu thú, phu tử, tổ tiên phu phụ,

1 Lời chú giải của thi sỹ Tôn Thất Lương

huynh đệ sự sinh, thánh hiền hào kiệt phú quý bần tiện, thông minh ngu chuyết

cần phấn lãn nọa; biên soạn cuốn 858 chữ chỉ âm Hán tự. Những cuốn sách này

cũng được ông sử dụng trong quá trình dạy học.

Đời Hậu Lê nước ta có hai đấng thi nhân nổi tiếng là Nguyễn Du và

Nguyễn Huy Tự. Vân bình Tôn Thất Lương có làm một phép so sánh về khẩu tài

văn chương của hai thi nhân ấy qua hai tác phẩm Truyện Kiều (Nguyễn Du) và

Truyện Hoa tiên (Nguyễn Huy Tự). Cơ sở để Tôn Thất Lương làm phép so sánh

này là bản thân hai tác phẩm đều có lam bản từ một tác phẩm trong văn học

Trung Quốc: Truyện Kiều có lam bản là truyện Kim Vân Kiều truyện của Thanh

Tâm Tài Nhân triều Minh, Truyện Hoa tiên có lam bản là Đệ bát tài tử Hoa tiên

kí của Tĩnh Tịnh Trai tiên sinh đời Minh; hai tác phẩm đều thuộc thể loại thơ

Nôm lục bát; hai tác phẩm đều kể chuyện tài tử giai nhân, cũng đủ bi hoan li

hợp. Theo Tôn Thất Lương : “Lời văn Truyện Thúy Kiều ý bình dị và đơn giản,

dùng lời nói lưu lợi phổ thông mà đạt đến nơi thâm viễn, dù có dùng điển tích,

nhưng phần nhiều ở chốn thông thường, cho nên đã sớm phổ cập mọi người nhã,

tục, thảy đều thưởng thức; đáng gọi là vị nhân nhiều, vị kỷ ít” [54, tr.7]. Trái lại,

lời văn Truyện Hoa tiên lại “xen lẫn cả hai phần bình dị và cao thâm, dùng phần

nhiều lời nói có khi khó khăn mà chuyên chú vào sự trạng và tình ý. Khi dùng

điển tích, phần nhiều tuy ở điển thông thường mà lại chọn lấy chữ hoặc ý mắc

mỏ của điển tích mà phô bày, khiến người xem đến phải ngẩn ngơ suy nghĩ…

đáng gọi là vị kỉ nhiều mà vị nhân ít” [54, tr.8]. Có lẽ vì cái khẩu tài ấy khác

nhau mà Truyện Kiều của nguyễn Du dễ lưu truyền trong dân gian hơn chăng?

Còn giá trị thì nhiều người nói rằng Truyện Hoa tiên “sánh ngang với Truyện

Kiều”. Năm 1917, dựa vào truyện Nôm Hoa tiên, Phan Mạnh Danh đã diễn

thành một vở tuồng vừa Nôm vừa chữ nhan đề là Tuồng Hoa tiên. Trong quá

trình khảo sát tư liệu chúng tôi cũng có thấy nhiều tài liệu giới thiệu Tuồng Hoa

tiên như một tác phẩm đã hoàn thiện: lời nhà in Nguyễn Trung Khác ở cuối cuốn

sách Thi văn tặp trích lục giới thiệu “sắp in Tuồng Hoa tiên” của Phan Mạnh

Danh, ở đó có trích dẫn một đoạn tuồng trong cảnh “Kỳ biên tương ngộ”; trong

phần giới thiệu tiểu sử tác giả cuốn Bút hoa, Đào Sỹ Nhã cũng đánh giá rất cao

vở Tuổng Hoa tiên “câu văn điệu hát đều rất công phu, và tỏ rõ được cái tài của

thi gia sành về âm nhạc” [6, tr.13]. Do đó, chúng tôi nghi vấn rằng tác phẩm đã

được hoàn thành, song có thể do hoàn cảnh đất nước trong những năm chiến

tranh, qua nhiều lần lưu tán mà tác phẩm bị thất lạc . Hiện nay, dù đã cố công

tìm tòi chúng tôi cũng chỉ tìm thấy ba hồi Nôm trong vở Tuồng Hoa tiên do gia

đình tác giả cung cấp, đó là: (1) Kì biên tương ngộ: Kể chuyện Lương Sinh dạo

chơi trong vườn nhà Diêu gia một đêm trăng thì gặp Dao Tiên và Thái Cơ đang

chơi cờ vây, từ đó mà nảy sinh mối cảm tình với Dao Tiên (tương ứng từ câu 61 đến câu 110 trong Truyện Hoa tiên1); (2) Bích Nguyệt thu kỳ (tiếp hồi trên): Dao

Tiên sai Bích Nguyệt ra đình thu bàn cờ về, Bích Nguyệt đã gặp chàng thư sinh

họ Lương vẫn đang tần ngần đứng đó, Lương Sinh đã nhân cơ hội đó mà dò la

tin tức và bộc bạch tâm tình (tương ứng từ câu 111 đến câu 152 trong Truyện

Hoa tiên); (3) Liễu âm khốc biệt (không tìm được các hồi trước hồi này): Lương

Sinh và Dao Tiên gặp lại nhau (sau khi Lương Sinh đã thi đỗ Thám Hoa, cha của

Dao Tiên đi chống rợ Hồ và đang bị giặc bao vây), để tỏ lòng chung thủy với

Dao Tiên, Lương Sinh đã quyết định xin vua đi giải vây cứu cha Dao Tiên

(tương ứng từ câu 1202 đến câu 1310 trong Truyện Hoa tiên). Do hạn chế về mặt

tư liệu nên chúng tôi sẽ tiến hành khảo sát và đưa ra những nhận định trên phạm

vi tư liệu thu thập được. Nói về thể loại Tuồng (hay Hát bội) trong Việt Nam văn

học sử yếu, Dương Quảng Hàm giải thích: “Chữ Tuồng có người cho là bởi chữ

tượng 象mà ra. Tượng nghĩa là hình trạng hiển hiện ra. Vậy tuồng là hình dung,

1 Truyện Hoa tiên do Vân bình Tôn Thất Lương dẫn giải và chú thích.

dáng dấp cử chỉ của người đời xưa” [19, tr.229]. Trong tuồng người ta thường

dùng ba thể văn:

1) Thể nói lối: dùng để viết các câu nói chuyện, kể việc. Thể này là thể văn

hay dùng đến nhất trong lối tuồng.

2) Các thể văn vần: thể văn của ta như song thất lục bát (gọi là hát Nam);

hoặc thể văn của Tàu như thơ, phú (gọi là hát Bắc hay hát khách).

3) Thể văn xuôi: dùng để đặt những câu đệm lót thêm vào những câu viết

theo hai thể trên cho rõ ý.

Xét ba hồi Tuồng Hoa tiên của Phan Mạnh Danh chúng tôi thấy tác giả

vẫn nương theo cốt truyện nhưng đã chuyển thể thành công tác phẩm từ thể loại

truyện thơ Nôm sang thể loại tuồng với câu ca điệu hát đặc trưng của thể loại

tuồng (có nói lối, có các điệu hát: ngâm, tán, hát nam, hát khách); lời ca chau

chuốt mượt mà. Xin trích dẫn một đoạn làm ví dụ:

Lương Sinh

Như tiểu sinh mà nói, thực phi vô cổ mà nói, Nói

Sở dĩ hỏi, cũng phi vô cổ mà hỏi

Một gặp là duyên, xui dạ tục dễ đầy bể ái, Hát khách

Ba sinh cũng nợ, dẫu người tiên khôn thoát vòng ân.

Như lúc nãy tôi gặp được người ấy đã là may, Nói

Đến bây giờ tôi gặp được nàng đây lại càng may lắm

May chẳng qua là:

Nhân vị tiểu sinh truyền tin tức, Hát khách

Thế thì khác nào là:

Trương Sinh đắc ngộ tiểu Hồng Nương.

Bích Nguyệt

Đây nào phải Tây sương đâu tá, Nói

Mà là:

Ai vì chàng làm ả Hồng Nương;

Vả khuê phòng quy phạm băng sương,

Á thôi đi nào!

Xin mạc giảng phong hoa chi sự.

Đào biếc trên mây, tưởng hoa ấy thêm gầy vóc liễu, Hát khách

Người chẳng qua là đơm đó ngọn tre đó thôi

Lá hồng cuối gió,

Tưởng làm chi cho bận bụng, mượn gươm kia cắt đứt tơ mành.

Thôi, đêm khuya canh đã hầu tàn, Nói

Xin người dé ra cho tôi trở lại.

Lương Sinh

Xin nàng hãy thung dung một chút, Nói

Để tôi đây bộc bạch đôi lời;

Như người ấy mà vô tình vô ý, thì tôi chẳng nói làm chi,

Nhưng tôi suy lại xét đi, thấy người ấy thực có tình có ý lắm.

Xuân sắc lai thời, mãi lộng thiên kiều chi thác ái, Hát khách

Chẳng những thế mà thôi đâu, lại còn:

Thu ba khứ hậu, chiều yêu nhất tiếu giã lưu tình.

Bích Nguyệt

Người chẳng qua là: Nói

Tính quẩn càng thêm nghĩ quẩn,

Mà mà

Tưởng càn nên lại nói càn;

Chứ như cô tôi mà cười, chẳng qua là:

Quân thị khinh cuồng, học lễ bất tằng chi lễ tại, Hát khách

Cười là cười thế mà thôi, chứ có tình có ý chi đâu,

Thư phi biệt ý, vô tình hưu nhận hữu tình khan.

Bích Nguyệt vào

Lương Sinh

Như tôi bây giờ là: Nói

Nửa phần thời dùng dằng lẽ ở,

Nửa phần thời danh dở chiều về;

Sao đà tàn, trăng cũng hồ khuya,

Âu là:

Theo lối cũ trở về thư viện, xong.

Duyên ấy kiếp này mà lỡ, Hát nam

Chẳng thà không gặp gỡ là xong;

Trách ai rào đón vườn hồng,

Để cho bướm những nặng lòng vì hoa.

Lương Sinh vào

Ngoài ra, các nhân vật có thêm những hành động, lời ngâm làm sinh động

cho vở tuồng. Ví như đoạn Thái Cơ và Dao Tiên chơi cờ không có miêu tả lời

nói trong nguyên tác truyện, nhưng trong vở tuồng của Phan Mạnh Danh có

đoạn:

Ngâm:

- Này gảy sĩ canh

- Này đâm tốt ba

- Này hoàn tượng về

- Này thác pháo ra

- Này này ta phi mã

- Này này ta xuất xa

- Này tướng nhập cung

- Này tốt độ hà.

Như vậy, ngoài danh hiệu là một thi nhân Phan Mạnh Danh còn xứng

đáng là một nhà biên kịch tuồng. Khôi phục được toàn bộ vở tuồng sẽ là sự đóng

góp về mặt tinh hoa cho nền nghệ thuật sân khấu nước nhà. Song, trong giới hạn

luận văn chúng tôi xin dành nhiệm vụ này cho người nghiên cứu tiếp theo ở một

đề tài khác.

Chữ quốc ngữ thực sự đã đem lại những “đại tiện ích” mà đại đa số đều

thừa nhận. Nguyễn Văn Vĩnh ngay những năm đầu thế kỉ XX khi xuất bản cuốn

Tam quốc chí diễn nghĩa dịch ra quốc ngữ trong bài tựa ông viết “Nước Nam ta

mai sau này, hay dở cũng ở chữ quốc ngữ” [19, tr.547]; Thúc Ngọc Trần Văn

Giáp trong bài viết Lược khảo tiểu thuyết Tàu in trên báo Thanh Nghị số 11

tháng 4 năm 1942 lại nhận thấy: “Từ ngày có chữ quốc ngữ thật là một vật báu

cho ta” [15, tr.14]… chữ quốc ngữ không chỉ là công cụ phục vụ cho sáng tác

văn học mà còn là điều kiện để văn học dịch phát triển. Những trí thức Tây học

thông thạo chữ Pháp như Nguyễn Văn Vĩnh (1882 – 1936), Phạm Quỳnh (1892

– 1945) đem dịch nhiều tác phẩm chữ Pháp ra tiếng Nam và dịch đủ các lối văn:

văn luận thuyết, văn ngụ ngôn, văn truyện ký, văn tiểu thuyết và hài kịch, triết

học Âu Tây… Và dĩ nhiên, ngay trong buổi đầu thì “hai ông đều có công với

việc thành lập quốc văn” [19, tr.553]. Các nhà nho cuối mùa còn sót lại từ thế kỉ

trước, tự cho mình là không hợp với phong trào Thái tây thì “hoặc vì kế sinh

nhai, hoặc vì buồn không có việc, đem các tiểu thuyết Tàu dịch ra quốc ngữ”

[15,tr.14] tiêu biểu phải kể đến Phan Kế Bính (1875 – 1921), Nguyễn Đỗ Mục

(1866 – 1948), Trúc Khê Ngô Văn Triện (1901 – 1947) và một số dịch giả không

chuyên khác như: Hoa Nhân Lý Ngọc Hưng (người Hoa kiều), Nguyễn Thành

Ký (Chủ tiệm kim hoàn ở Tân An), Huyền Trí Phú (Thương gia Mỹ Tho),

Nguyễn Hữu Sanh (Nhân viên Đông Dương học hội), Trần Phong Sắc (Giáo học

Hán văn trường Tân An), Nguyễn Chánh Sắt (Chủ bút Nông Cổ Mín Đàn), Đinh

Thái Sơn (Chuyên sửa xe đạp và buôn sách quốc ngữ)… Cũng có những nhà nho

gửi gắm trong bản dịch của mình những ưu tư về tiền đồ của dân tộc, mong

muốn dịch phẩm của mình ít nhiều có tác động đến nhân tình thế thái lúc bấy

giờ. Trường hợp Phan Mạnh Danh với bản dịch Đa tình hận (1919) và Tình sử

(1920) là một ví dụ.

Theo Nhan Bảo: “Đến thế chiến thứ hai, đã có một nhu cầu thường xuyên

bức thiết về tiểu thuyết tình cảm, cả về loại tài tử giai nhân vốn quen thuộc với

độc giả qua các bản diễn Nôm, lẫn loại tiểu thuyết bình dân viết theo phong cách

mới, mệnh danh là trường phái uyên ương hồ điệp xuất hiện ở Thượng Hải vào đầu thế kỉ XX”1. Đại biểu lừng danh nhất cho loại tiểu thuyết này là Từ Chẩm Á.

Ở Việt Nam, tiểu thuyết của Từ Chẩm Á được du nhập và dịch ra quốc ngữ khi

“văn quốc ngữ còn đang chập chững trau giồi, và chưa hoàn toàn thoát khỏi ảnh

hưởng của Hán văn”, [30]. Trong bài viết của Đào Sỹ Nhã giới thiệu về tiểu sử

Phan Mạnh Danh có nói: “Ở bên Tàu lúc bấy giờ, lại vừa xuất bản một quyển

tiểu thuyết của Từ Chẩm Á, nhan đề là Đa tình hận, nói về cái họa tự do trong

nữ giới nước Tàu. Tự nghĩ:

“Sách ấy có thể đánh thức những si nam, oán nữ đương trong giấc mộng

say mê”.

Tiên sinh [tức Phan Mạnh Danh] đem dịch Nôm vào hồi 1919”[6, tr.13].

Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Nam “hiện thời vẫn chưa tìm được nguyên

tác Hán văn của Đa tình hận nên thực khó khẳng định tác giả của sách có phải là

1 Trích theo Nguyễn Nam trong bài viết “Tình sử loại lược” lưu truyền và ảnh hưởng ở Việt Nam.

của Từ Chẩm Á hay không” [30]. Trong bảng thống kê Danh sách tiểu thuyết,

truyện ngắn dịch đề tên Từ Chẩm Á (dịch và in trong khoảng 1923– 1931)1

Nguyễn Nam xếp Phan Mạnh Danh vào vị trí đầu tiên trong số những dịch giả

dịch tác phẩm của Từ Chẩm Á ở Việt Nam (trong số 23 bản dịch). Do còn nghi

vấn ở đây là nguyên tác Hán văn của Đa tình hận nên Nguyễn Nam chưa đưa ra

kết luận gì về vai trò mở đầu cho phong trào dịch tiểu thuyết của Từ Chẩm Á ở

Việt Nam của Phan Mạnh Danh.

Hiện nay chúng tôi cũng chỉ thu thập được bản đề tựa bằng quốc văn và

chương một của bản dịch tiểu thuyết Đa tình hận. Bài Đề tựa Bản dịch truyện Đa tình hận2 có chú thích rõ: “Đa tình hận là một bộ tiểu thuyết của Từ Chẩm Á.

Truyện có Lê Tố Trinh, một cô gái mới nước Tàu, yêu một người bạn giai là

Mẫn Minh Đạo; vì Minh Đạo không lấy nàng nên nàng giận mà tự tử”. Chương

một của bản Đa tình hận giống như lời giới thiệu các nhân vật và sự tình của

truyện: Lê Tố Trinh và Trương Tuân Chân tham gia hội Hồng thập tự (Chữ thập

đỏ) đến vùng đất Ngạo Thành để làm việc. Sau một thời gian hai người trở về,

Lê Tô Trinh đến nhà Mẫn Minh Đạo chơi; Minh Đạo thấy Tô Trinh đã thay đổi

nhiều, yểu điệu thục nữ hơn xưa; khi Tô Trinh về Minh Đạo nghĩ: “Nếu mình kết

duyên cùng người ấy [chỉ Tô Trinh] thì cũng là một đoạn lương duyên”, “còn

như Tô Mỗ (?) mà lấy Tô Trinh, thật là không vừa đôi phải lứa, nàng vẫn cố

duồng dẫy, nhưng chắc rằng khó thành được nghị ly hôn:

Thương thay cũng một thân người,

Đời phồn hoa cũng là đời bỏ đi.”

Trương Cảnh Bạch là bạn của Minh Đạo lại si mê Trương Tuân Chân, hai

người cùng có tình luyến ái với nhau. Đoạn cuối chương, Cảnh Bạch và Minh

1 Xem Nguyễn Nam, Phụ nữ tự sát – Lỗi tại tiểu thuyết?, http://tonvinhvanhoadoc.vn 2 Có thể tìm đọc Đề tựa bản dịch Đa tình hận trong cuốn Thi văn tập trích lục của Phan Mạnh Danh tại Thư viện Viện Thông tin Khoa học xã hội, Hà Nội.

Đạo cùng đến chỗ trọ của Tuân Chân và Tô Trinh chơi.

Khi dịch truyện này dịch giả Phan Mạnh Danh cũng nhận ra khả năng

“cảnh tỉnh mê tình” của Đa tình hận:

“Ở đời người con giai con gái, phần nhiều nhầm về một chữ tình, nào là

trộm gương dòm ngọc, nào là bẻ liễu vin hoa, ngày ngày cái án phong lưu

thường thường vẫn có. Sách này riêng về kẻ dụng tình ấy làm gương, để khỏi

phải sa nơi bể khổ, mà người làm sách cũng hiểu được tình lý ấy, cho nên muốn

dẹp sóng cuồng. Trong sách này tả những giai gái tình si, dụng tình lắm mối, và

gồm đủ cả tình ái, tình diễm, tình si, tình ảo, tình đố, tình hiệp, tình kỳ, tình ai,

tình khổ, mọi loại tình, thành ra một bộ tình sử nhỏ, thực là có thể đánh thức

những người si nam oán nữ đang trong giấc mộng say mê.” [11, tr.113].

Năm sau, Phan Mạnh Danh dịch tiếp bộ Tình sử của Long Tử Do1. Trong

Tình sử loại lược (thường gọi tắt là Tình sử), Long Tử Do tuyển lục “hơn 870

thiên tiểu thuyết bút ký các đời, liên quan đến tình yêu, phân thành 24 loại ái

tình, khởi sự với Tình trinh và kết thúc với Tình tích. Sách dành riêng quyển 23

cho các truyện liên quan đến đồng tính luyến ái (40 truyện), gọi đó là Tình

ngoại.”[29]. Trong sách này Phan Mạnh Danh có tuyển chọn 11 câu chuyện tình

kể về sáu loại ái tình là: tình cửu, tình tư, tình trinh, tình duyên, tình hiệp, tình

cảm. Ông cũng chỉ rõ mục đích của việc phiên dịch cuốn sách này “chuyên răn

kẻ nhầm mắc lưới tình, phải biết dụng tình cho chính đáng […] việc tuy phần

nhiều thuộc về giai gái, nhưng mối thì là tình, mà văn thì là sử, cũng quyền trứ

bút, cũng ý thải phong, điều thiện có thể khuyên người ta làm, điều ác có thể

khiến người ta tránh” [8, tr.5]. Ngoài phần cốt truyện, dịch giả cũng cố gắng dịch

thơ, từ, ca, phú theo đúng nguyên điệu, nguyên văn. Trong cuốn Cổ thi trích dịch

(Hán Sở, Đường, Ngũ Đại, Tống, Nguyên, Minh, Thanh) được Phan Mạnh Danh

biên soạn từ năm 1935 đến 1940 cũng có dịch 9 truyện trong Tình sử loại lược, 1 Long Tử Do là tên bút kí khác của Phùng Mộng Long (1574 – 1646), tự là Do Long, quê ở Trường Châu, nay là Tô Châu, Giang Tô, Trung Quốc. Ông là tác giả của tiểu thuyết nổi tiếng Đông Chu Liệt Quốc.

chỉ có điều với cuốn sách này dịch giả chú ý dịch thơ hơn là kể nội dung cốt

truyện. Bộ Điển cố do Phan Thế Roanh xuất bản năm 1953 cũng có 9 truyện

được dịch từ Tình sử, trong đó Phan Mạnh Danh dịch 3 truyện (Hứa Tuấn – Liễu

Chương Đài, Vu Liêm Súy – Khách qua đường, Vân Anh – Cầu Lam).

Năm 1825 khi vừa tròn 60 tuổi, theo lời các bạn làng nho Phan Mạnh

Danh lại làm “một tập Xuân mộng bằng quốc văn [ý chỉ chữ Nôm – TTH], gồm

một bài Tình trường kí, một bài Thoại mộng hành và 30 bài luật thi đủ 30 vần

bằng như tập Hán văn” [6, tr.13]. Cả hai tập thơ này sau được ghép làm một, in

lần đầu trong cuốn Thi văn tập trích lục xuất bản tại Nam Định năm 1942. Năm

1953, năm 2007 tập thơ được in riêng thành tập Xuân mộng, lần này ngoài phần

trích dẫn các bài thơ cuốn sách có thêm lời chú giải của thi sỹ Tôn Thất Lương

ứng với từng bài rất tiện lợi và hữu ích cho mọi đối tượng độc giả.

Bài Tình trường kí viết theo lối cổ văn. Nguyên nhan đề của nó “kí” có

nghĩa là “một bài văn xuôi, ghi chép sự thực, tả có phép tắc, xếp có tầng thứ,

nhiều khi có những lời nghị luận chen vào”[7, tr.24]. Tình trường kí là ghi chép

về một câu chuyện tình dài. Trong bài này Phan Mạnh Danh đã khéo léo kể sự

tình của mình một cách gẫy gọn, khúc triết. Văn kể tỉ mỉ, “lời lẽ êm ái”, “đẹp mà

không dâm” nêu được cả cái nguyên do vì sao tình duyên đưa tới khiến nỗi

“không sao cầm lòng được ”, thế rồi từ đấy đôi bên khăng khít sớm tối bên nhau,

xuân qua đông tới chẳng khác gì Lưu Thúy Thúy với Kim Định, Thôi Oanh

Oanh với Trương Quân Thụy. Sự xa cách thấm thoắt đã hơn mười năm, chợt có

ngày gặp lại “khoảng tháng mười một năm nọ”, sự nằm mộng “thấy nàng gót sen

lững đững từ đâu mà đến”. Thi nhân đem chuyện mộng này kể với bạn là Lê

quân Sĩ Nghị thì bị “bách” làm 30 mươi bài đường luật từ vần nhất đông đến

vần thập ngũ hàm, lấy Xuân mộng làm đề mục.

Bài Thoại mộng hành, vẫn là tự thuật lại câu chuyện tình trong bài Tình

trường kí nhưng Phan Mạnh Danh viết theo thể hành, cũng là một thể cổ văn, đó

là “một bài văn vần, số câu không nhất định, có khi từ đầu đến cuối chỉ dùng

nguyên một vần, có khi cách mấy câu lại đổi vần. Những bài hành dùng để tự

thuật một sự tình như: Tỳ bà hành, Đào nguyên hành, Trường can hành, Mãnh

hổ hành…” [7, tr.34]. Ở Thoại mộng hành, cả bài Nôm và bài chữ tác giả đã

tuân thủ đúng theo thi pháp của thể hành.

Phần Xuân mộng tam thập thủ, so với những bài thơ chữ, làm thơ Nôm tác

giả cũng “ít được công phu bằng” [7, tr.42]. Vì thế, cũng có khi đem ý xuân để

thay vào chữ xuân , chữ hảo cũng chỉ lác đác. Khảo sát tổng số 30 bài thơ Nôm

chỉ có 4 bài có chữ hảo, 7 bài có chữ xuân. Tuy nhiên, do không đặt yêu cầu quá

cao ở chỗ buộc phải xuất hiện từ xuân, hảo nên lời thơ có phần uyển chuyển,

mượt mà hơn. Thêm nữa, cái ý mộng lại được biểu đạt dạt dào hơn. Ta thấy ở

nhiều bài xuất hiện những từ như: hình, bóng, mây, khói, giấc, hồn, ảo, chân, tơ

tưởng, phảng phất, thấp thoáng, mơ màng… và các điển cố: non Giáp, Lũng hữu,

Nam kha… Có nhiều bài từ từ ngữ đến điển cố, từ thần thái đến cảnh bạt đều

biểu hiện được cái ý mộng ở trong (Vần nhất đông, Vần nhị đông, Vần bát tề,

Vần cửu giai, Vần thập nhất chân, Vần cửu thanh, Vần thập chưng, Vần thập

nhất vưu…).

Bài Vần nhị đông:

Nhớ lúc lò hương hương lửa nồng,

Những là gối chếch, những chăn mong.

Non Bồng vầng nguyệt soi nghìn dặm,

Đỉnh Giáp từng mây bọc mấy trùng.

Khó kiếm đêm xuân trong một khắc,

Thêm dài ngày thẳng quá ba đông.

Thư trai sẵn phú Cao đường đó,

Sao nỡ mê hoa phụ lá hồng?

Giải nghĩa:

Câu 1: Nhớ về trước kia, tình đôi ta vẫn được ấm như một lò hương đang nghi

ngút.

Câu 2: Mà sao nay phải chịu cảnh gối chếch một mình, lạnh lùng chăn mỏng,

khiến thâu đêm trằn trọc mơ màng.

Câu 3: (Tiếp ý câu 1, 2) chỉ mơ màng cảnh Bồng lai, là cảnh tiên ở ngoài nghìn

dặm, còn lòng ta man mác như mảnh trăng khuya ở non Bồng.

Câu 4: Lòng ta nó cũng không rời với ngàn mây nơi đỉnh Giáp .

Câu 5: Khó lòng thay! Đêm xuân một khắc cùng nhau dù ngắn, song chưa dễ tìm

đâu cho thấy được,

Câu 6: Lại trông ngóng nhau, mà ngày tháng như thêm dài, một ngày đằng đẵng

tựa ba thu. Thế thì ta biết lấy chi mà giải phiền?

Câu 7: Ở chốn thư phòng ta, sẵn có phú Cao đường, ta hẳn đọc để tự an ủi.

Câu 8: Đâu có nỡ đi mê sự phồn hoa, mà bỏ lời ước hẹn cũ.

(Thi sỹ Tôn Thất Lương dịch nghĩa)

Toàn bộ bài Vần nhị đông đều nói về mộng, mà giấc mộng nói ở đây lại là

mộng thần tiên. Ý mộng hiện hình trong nỗi “nhớ” về khoảng thời gian hạnh

1 Non Bồng: Non Bồng là dịch chữ Bồng đảo, tức là Bồng lai. Bồng lai là một nơi non tiên, cùng với Phương trượng và Doanh châu là ba hòn đảo trong Bột hải. 2 Đỉnh Giáp: Ngày xưa vua Sở Tương Vương đi chơi ở đầm Vân mộng (Vân mộng trạch) nằm chiêm bao thấy một thần nữ xin hầu chăn gối và tự xưng rằng: “Thiếp ở núi Vu sơn, mỗi ngày cứ buổi sớm làm mây, buổi chiều làm mưa”. Sau vua Sở Tương Vương cho lập đền thờ ở chân núi Dương đài. Vì thế, người sau muốn ám chỉ đến chuyện tình dục hoặc sự mộng tưởng mỹ nhân thì dùng chữ: vân (mây), vũ (mưa), Vu sơn, Vu Giáp, Vu phong, Dương Đài.

phúc bên nhau, thắm thiết, nồng nàn như “lò hương, hương lửa nồng”, những mong ước được kết duyên vợ chồng. Điển tích “Non Bồng”1, “Đỉnh Giáp”2 đều

gợi đến cảnh thần tiên, cảnh trong cõi mộng và những câu chuyện tình trong cõi

mộng. Ý mộng nằm trong cả một câu thơ “Khó kiếm đêm xuân trong một khắc”

nghĩa là sự mong muốn có được một khoảnh khắc hạnh phúc bên nhau, song đâu dễ tìm thấy được, tựa như “một khắc đêm xuân”1 đáng giá nghìn vàng. Ý mộng

đặt trong sự trông mong, đợi chờ khiến cho ngày dài hóa tháng “Thêm dài ngày

thẳng quá ba đông. Câu thơ “Thư trai sẵn có Cao đường phú” nhắc tới mộng ngữ “phú Cao đường”2. Câu thơ cuối ý mộng xuất hiện kín đáo qua từ chỉ “mê hoa”

và điển tích “lá hồng”. “Hoa” có sắc đẹp, có hương thơm, thường dùng để chỉ

người đàn bà có nhan sắc. Điển tích “lá hồng” chỉ sự hợp duyên đôi lứa, do xuất

phát từ nhiều câu chuyện như: chuyện vợ chồng Vu Hựu, vợ chồng Lư Ốc, Hầu

Kế Đồ và Nhâm thị. Ý cả câu nghĩa là: sao lỡ mê sắc đẹp của người con gái khác

mà bỏ lời ước hẹn cũ. Vậy thì mộng ở đây là mộng về quá khứ, sự hồi tưởng, nhớ lại

lời hẹn ước khi xưa.

Bài Vần thập nhất chân

Non bể bao giờ trọn ái ân,

Ấp cây một mực mãi chần chần.

Chữ duyên nhân quả thành dan díu,

Cái kiếp phong hoa để nợ nần;

Thân ở bên đèn hình ấy ảnh,

Hồn lìa trên gối ảo mà chân.

Nửa song luống những tơ cùng tưởng,

1 Một khắc đêm xuân: Đường thi có câu: “Xuân tiêu nhất khắc trị thiên kim” nghĩa là: đêm xuân một khắc đáng giá nghìn vàng, vì hoa có hương thơm, trăng có bóng sáng, nơi lâu đài có tiếng ca quản nghe êm ái, nơi đình viện có người đánh đu tiên, đêm dài âm thầm. 2 Cao đường phú là bài phú vịnh cảnh đền Cao đường ở đầm Vân mộng, cạnh núi Vu sơn. Bài ấy do Tống Ngọc làm ra, khi đi theo Sở Tương Vương đi chơi ở đần Vân mộng, có ý khuyên răn Sở Tương Vương. Tây sương ký cũng có câu “Thập nhị Vu phong giã hữu Cao đường lai mộng trung” nghĩa là: trong mười hai ngọn núi Vu sơn, chắc có mộng Cao đường ở trong. Thế nên người ta coi Cao đường phú là một mộng ngữ.

Thẹn với đôi uyên biết mấy phần.

Giải nghĩa bài Vần thập nhất chân

Câu 1: Nghĩ rằng sự thề non hẹn bể, biết bao giờ được cùng nhau trọn vẹn,

Câu 2: Nên cứ ôm lòng “ấp cây” mà chăm chăm chờ đợi không thôi.

Câu 3: Rồi lại trách vì chữ nhân quả cứ theo mà ràng buộc đến nỗi phải cùng

nhau dan díu,

Câu 4: Vả cái kiếp phong hoa nó xui nên phải mắc nợ nần nhau.

Câu 5: Sực ngó lại cái thân mình đang ngồi tựa ghế bên bóng đèn, đèn soi thân

tuy thật là thân mà lại là bóng đó. Đau đớn thay!

Câu 6: Buồn đi ngủ, ngủ thì hồn ta lìa xác như Thiến Nữ ngày xưa, chính là ảo

mà ảo chính là chân.

Câu 7: Sau khi đã tỉnh giấc chiêm bao ở bên cửa sổ nửa khép, thì bồi hồi những

mong nhớ, nhớ mong.

Câu 8: Nhìn ra ngoài hồ sen thấy đôi uyên ương bay liền cánh, ngẫm đến mình

luống chịu lẻ loi, tự thấy không bằng được đôi uyên ương, mà sinh một mối cảm

hoài vô hạn với nhân duyên vàng đá.

(Thi sỹ Tôn Thất Lương giải nghĩa)

Ở bài này, cái ý mộng cũng theo từng câu, từng chữ mà bay ra. Sự thề non

hẹn bể vốn là niềm mong ước của đôi lứa nhưng biết bao giờ mới được trọn vẹn.

Nhưng vẫn “ấp cây” mà đợi, đã có lòng tin thì chết cũng đành như Vỹ Sinh trong

sách Trang Tử. Như vậy, vẫn là sự mơ tưởng đến nghĩa sắt cầm mà nhớ người xa

cách. Lại tưởng như duyên là do nghiệp nhân quả buộc ràng, cộng thêm sự

phong lưu đài các của đôi lứa thiếu niên nên phải mắc nợ nần nhau. Như vậy,

mộng ở đây là tư tưởng hư ảo. huyễn hoặc của Phật giáo. Sự nhớ nhung khiến

cho tác giả quên đi cả cái thân mình, ngồi bên đèn, soi thân mà hồn đã bay đi đâu

mất rồi, chỉ còn lại bóng đó. Đến khi đi ngủ thì “hồn lìa” xác tựa như chuyện

nàng Thiến Nương bị ốm, sau ba năm hồn và xác lại hợp làm một. Điểm này

cũng là mộng tình vì sự thoát xác của hồn là đi tìm cho được người tri kỷ. Thi sĩ

những mong được như nàng Thiến Nương kia, thoát xác là ảo, song cái sự gặp

gỡ tình nhân lại là thật. Đến khi tỉnh giấc chiêm bao cái sự nhớ mong vẫn bồi

hồi, xao xuyến nên mới có sự “tơ cùng tưởng”. Như vậy cả trước, trong và sau

khi ngủ sự nhớ nhung tới người tình cũ luôn tràn ngập trong lòng. Nhìn cảnh đôi

uyên ương bay liền cánh lại vận vào tình cảnh mình mà càng thêm cảm hoài cho

mối nhân duyên vàng đá.

Tập thơ Xuân mộng còn có cái hay ở chỗ, bên cạnh việc dùng chữ hảo và

ý mộng trong khắp các bài, thi sỹ còn có những bài thơ mỗi câu dùng tên một

giống điểu, thú, ngư, trùng, cũng có bài mỗi câu dùng tên một từ khúc, một vị

thuốc bắc, một thứ chè tàu, một người con gái có tiếng. Những bài như thế này ở

thơ chữ xuất hiện đều đặn, phong phú hơn thơ Nôm. Khảo sát trong 30 bài thơ

Nôm có 2 bài dùng theo lối này (Vần ngũ vi, Vần lục ngư), còn ở phần thơ chữ

có 5 bài dùng theo lối này (Đắc ngư tự, Đắc ngu tự, Đắc ca tự, Đắc hàn tự, Đắc

nguôn tự).

Như vậy, đây là giai đoạn Phan Mạnh Danh tham gia nhiều hoạt động văn

học và sáng tác văn học nhất. Hệ thống trước tác của Phan Mạnh Danh gian đoạn

này bắt đầu xuất hiện những dấu hiệu thể hiện ý đồ sàng lọc, lựa chọn, lưu

truyền cho hậu thế những lối làm văn, chơi thơ tinh tế của thơ văn cổ trung đại.

Giai đoạn này, Phan Mạnh Danh cũng đã chú ý đến việc phiên dịch các tác phẩm

văn học Trung Quốc sang chữ Nôm. Các tác phẩm được phiên dịch phần nhiều

đều nói đến chữ “tình”, song ông dùng chữ “tình” để đề cao những giá trị đạo

đức truyền thống.

2.3. Giai đoạn từ năm 1930 đến năm 1942

2.3.1. Đời sống xã hội và văn học

Từ sau năm 1930 thực dân Pháp ngày càng điên cuồng thực hiện các chính

sách đàn áp về quân sự, chuyên chế về chính trị, bóc lột về kinh tế và đầu độc về

văn hóa. Về quân sự và chính trị chúng tập chung chĩa mũi nhọn về phía Đảng

Cộng sản và các phong trào cách mạng khiến cho hàng nghìn chiến sĩ cách mạng

bị bắt giam, bị tử hình, bị đày biệt xứ; hàng trăm các cuộc khởi nghĩa bị dìm

trong bể máu… Về kinh tế, chúng kết hợp phương thức bóc lột tư bản với

phương thức bóc lột phong kiến lạc hậu: chúng biến Việt Nam trở thành thuộc

địa cung cấp nguồn nhân công rẻ mạt và nguyên liệu béo bở cho chính quốc, cho

vay nặng lãi với giá cắt cổ và thu thuế vô tội vạ… Về văn hóa, chúng kiểm duyệt

gắt gao các sách báo cộng sản, chúng thi hành chính sách ngu dân, “chúng mở

nhà tù nhiều hơn trường học, chúng bắt con em các trường tư thục từ 18 tuổi trở

lên phải đóng thuế thân để con em nghèo không được đi học. Mặc dù, qua các

nhà trường Pháp – Việt, qua sách báo học sinh sinh viên vẫn tiếp thu được một

phần nền văn hóa tiến bộ của nước Pháp trên các lĩnh vực triết học, văn học;

song, họ lại bị đầu độc bởi chủ nghĩa siêu hình, chủ nghĩa chủ quan duy tâm, chủ

nghĩa ngụy biện, chủ nghĩa hoài nghi khiến cho họ không biết “tin vào đâu?”.

Trong lĩnh vực văn học diễn ra cuộc đấu tranh, cũng là sự tác động qua lại giữa

văn học cách mạng, văn học hiện thực phê phán và văn học lãng mạn. Văn học

cách mạng được Nguyễn Ái Quốc nhen nhóm lên từ những năm 20 với các vở

kịch Con rồng tre (1922), Bản án chế độ thực dân Pháp (1925) thì từ đây (1930)

văn học cách mạng đã trở thành một hiện tượng quần chúng, một dòng chảy liên

tục, lớn mạnh qua các thời kỳ cách mạng dân tộc dân chủ. Phong trào Xô viết

Nghệ - Tĩnh đã làm xuất hiện nhiều áng thơ văn Xô viết Nghệ - Tĩnh với các thể

loại vè (Kể chuyện tranh đấu ở Nam Đàn, Kể chuyện tranh đấu ở Thanh

Chương…), hát dặm (Những ngày khó khăn ở Yên Thành, Cái nạn bang tá…),

văn truy điệu (Văn truy điệu các chiến sĩ hy sinh ở truông Cồn Đọi ngày 7 – 9 –

1930, Văn truy điệu các chiến sĩ hy sinh ngày 12 – 9 – 1930 ở Hưng Nguyên…).

Bằng chính sách khủng bố trắng, thực dân Pháp đã giết hại và bắt giam nhiều

chiến sĩ cách mạng ưu tú của Đảng. Không chịu khuất phục, những người cộng

sản đã biến nhà tù trở thành trường học, thành trường đấu tranh cách mạng,

thành nơi rèn luyện những cán bộ lãnh đạo của Đảng. Nhiều áng thơ văn cách

mạng cũng đã ra đời trong các nhà tù đế quốc và trở thành một bộ phận quan

trọng của thơ ca cách mạng. Từ 1929 đến 1931 Nguyễn Công Hoan đã khẳng

định sự ra đời của phương pháp hiện thực phê phán qua hàng loạt các truyện

ngắn: Răng con chó của nhà tư sản, Oẳn tà roằn, Người ngựa và ngựa người…

Năm 1932 cũng đánh dấu bước phát triển đột biến của dòng văn học lãng mạn

với sự ra đời của phong trào Thơ mới, văn xuôi Tự lực văn đoàn… Từ 1930 đến

1935 có hàng loạt các cuộc tranh luận lớn nhỏ: cuộc tranh luận về Nho giáo,

cuộc tranh luận xung quanh vấn đề “Thơ mới”, cuộc tranh luận về vấn đề mới và

cũ, hôn nhân và gia đình trên các báo Phong hóa và Phụ nữ tân văn. Tất cả các

cuộc tranh luận đó phản ánh cuộc đấu tranh chống lễ giáo phong kiến, ủng hộ

chủ nghĩa cá nhân, bênh vực tình yêu lứa đôi; chống những khuôn khổ gò bó, lối

suy nghĩ và ngôn ngữ khuôn sáo trong thơ ca của một lớp người đã lỗi thời, đã

tàn tạ. Sang thời kỳ Mặt trận Dân chủ (1936 – 1939) dòng văn học cách mạng và

văn học hiện thực phê phán đã chiếm ưu thế. Văn học cách mạng thời kì này đã

có những chuyển biến về chất, bên cạnh thể loại thơ ca cách mạng đã xuất hiện

thể loại tiểu thuyết, truyện kí, lí luận phê bình (Hải Triều, Hải Thanh, Bùi Công

Trừng, Sơn Trà…). Hàng loạt các cuốn tiểu thuyết của dòng văn học hiện thực

phê phán đã ra đời, và lần đầu tiên văn học hiện thực phê phán xây dựng được

những tính cách điển hình trong những hoàn cảnh điển hình (chị Dậu trong Tắt

đèn, Nghị Hách trong Giông tố, Xuân tóc đỏ trong Số đỏ…). Văn học lãng mạn

cũng trực tiếp hoặc gián tiếp chịu ảnh hưởng, tác động của hai dòng văn học trên

nên có những phân hóa theo hướng tiến bộ. Một số nhà văn lãng mạn có tác

phẩm thiên hẳn về khuynh hướng hiện thực (Gió lạnh đầu mùa của Thạch Lam,

Con trâu của Trần Tiêu, Lầm than của Lan Khai). Trong địa hạt thơ ca người ta

bắt đầu đề xuất xóa bỏ hai chữ “Thơ mới” bởi lẽ “hai chữ thơ mới là biểu hiện

một cuộc cách mệnh đương bồng bột” mà “cuộc cách mệnh về thi ca ngày nay đã yên lặng như mặt nước hồ thu”1, nghĩa là sự toàn thắng của thơ mới tới năm

1936 là quá rõ rệt khiến người ta không cần phải bàn cãi, tranh luận nữa. Thơ

mới đã giành được quyền sống.

Như vậy, trong suốt những năm 30 của thế kỉ XX trong đời sống xã hội

(chủ yếu ở thành thị) hệ tư tưởng phong kiến đã lùi vào quá khứ chỉ còn lại trong

dĩ vãng của một số người. Trên văn đàn văn học, trong hàng ngũ đông đảo thanh

niên chịu ảnh hưởng của thơ văn Pháp nhiều người lại quay về với thơ Đường.

Vẫn phê phán cái học khoa cử, những bài thơ vô nghĩa cứ học đi học lại nhưng

“nhiều thiếu niên Tây học vẫn có người xem sách nho”, “họ chỉ cốt tìm một

nguồn sống tinh thần”, “họ đi tới thơ Đường với một tấm lòng trong sạch và mới

mẻ, điều kiện cần thiết để hiểu thơ” cho nên nhiều người trong số họ đã “hiểu

thơ Đường hơn nhiều tay khoa bảng” [47, tr.42]. Thơ Đường vắng bóng đã lâu, nay (năm 1934) lại trở về trong thơ của J.Leiba2, sau đó là Thái Can, Đỗ Huy

Nhiệm, Vân Đài, Lưu Kỳ Linh, Phan Khắc Khoan, Thâm Tâm… Nhưng trong số

họ, mấy ai đã chạm được đến hồn thơ cũ?

Trước khi bước vào làng Thơ mới, các nhà thơ thuộc nhóm thơ Bình Định3 đều thử bút trên cánh đồng thi ca cổ truyền phương Đông. Có lẽ vì thế mà

vào những năm 1932 – 1933, khi cuộc khẩu chiến Thơ mới – Thơ cũ diễn ra rầm

rộ trên thi đàn thì các nhà thơ Bình Định vẫn khá bình thản. Hàn Mặc Tử và

1 Dẫn theo Hoài Thanh, Hoài Chân trong Thi nhân Việt Nam, trang 29. 2 J.Leiba (1912 – 1941) tên thật là Lê Văn Bái, là nhà báo, nhà thơ Việt Nam thời tiền chiến. 3 Nhóm thơ Bình Định là một nhóm thơ đã phát sinh và tồn tại trên đất Bình Định từ 1936 đến 1945, gồm 4 nhà thơ: Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, Yến Lan và Quách Tấn, thường gọi là Bàn Thành tứ hữu.

Quách Tấn đều có chung một quan niệm “Thơ không có mới cũ, chỉ có thơ dở và

thơ hay”, nghĩa là với họ, quan niệm về thơ “bao hàm ý nghĩa mỹ học riêng,

nghiêng về chất lượng nghệ thuật của thi ca và tài thơ của thi nhân”[49]. Hàn

Mặc Tử đã so sánh thơ mới và thơ cũ bằng hình ảnh hóm hỉnh: “Thơ cũ là một

cô gái xưa chít khăn mỏ quạ, mang chiếc nón na, một cô gái không phấn son,

nền nếp trâm anh, tuy yêu kiều mà ngượng nghịu, tuy trang nghiêm mà nặng nề;

trái lại, Thơ mới là một thiếu nữ tân thời, phấn son tô, y quan sặc sỡ, nhanh nhẹn

như con chim buổi sáng đầu xuân, vừa mơ màng vừa kiều diễm” [16, tr.123].

Bước vào khuôn khổ nghiêm ngặt của thơ Đường, Hàn Mặc Tử có Lệ Thanh thi

tập (chưa xuất bản), Quách Tấn có Một tấm lòng (1939) và Mùa cổ điển (1941).

Tuy nhiên, trong nhóm thơ Bình Định sau này chỉ có thơ Quách Tấn là “cảm

được người đàn bà khó chiều kia” – tức thơ cũ theo cách nói của tác giả Thi nhân

Việt Nam. Bích Khê sau khi đọc xong bản thảo Mùa cổ điển có nhận xét: “chỉ bài

Đêm thu nghe tiếng quạ kêu cũng đã dành cho anh một địa vị xứng đáng trong

làng thơ đất Việt, huống hồ Mùa cổ điển còn bao “kỳ cú, cao tình”” và từ đây

Bích Khê “không làm thơ Đường nữa vì đã có anh rồi”; Yến Lan lại bình thơ

Quách Tấn: “Tình tuôn ra lệ, lệ đọng thành châu, từng hàng từng hàng trên mặt nhung tuyết trải”1.

Như vậy, “mối lương duyên” (chữ dùng của tác giả Thi nhân Việt Nam) từ

Một tấm lòng đến Mùa cổ điển của Quách Tấn đã nhen lên một làn gió phục cổ

vào đầu những năm 40 khiến cho “thiếu niên nước nhà lại chú ý đến sách vở của

nhà nho ngày trước” [6, tr.15]. Thế nhưng những bài thơ của Quách Tấn dù được

hoan nghênh cũng khó lòng làm sống lại hệ thống thi pháp của thơ cổ phương

Đông với những niêm, luật, vần, đối… vốn được quy định chặt chẽ. Không khí

văn chương giai đoạn này nghiêng hẳn về phía những cái mới, những cái cũ có

chăng cũng chỉ lóe lên như ánh hào quang của một thời kỳ đương sắp sửa tàn. 1 Dẫn theo Nguyễn Toàn Thắng, Hàn Mặc Tử, Quách Tấn và Bích Khê trong không gian văn hóa Đường thi, http://vanvn.net/ ngày 25/7/2011

2.3.2. Trước tác tiêu biểu của Phan Mạnh Danh từ năm 1930 đến năm 1942

Từ năm 1930, khi đó Phan Mạnh Danh đã ở vào cái tuổi 65. Đây là thời

gian tinh thần ông được thư thái nhất sau khi trong số những người con cũng đã

có người thành tài, gia tư bắt đầu thư thái, ông có nhiều thời gian dành cho việc

đi ngao du ngắm cảnh hưởng thú vui tuổi già. Đi tới đâu ông cũng có thơ đề vịnh

đến đó. Hiện nay trong cuốn Thi văn tập trích lục còn in lại 29 bài thơ Hán (đã

trừ 5 bài Nguyệt hồ bát vịnh đã nói ở phần 2.1) trong đó phần lớn là thơ vịnh

cảnh: khi đến chùa Hương ông đã làm một chùm 6 bài thơ về quần thể di tích

chùa Hương: Hương tích tuyền độ, Xả chu đăng ngạn, Đề giải oan tự, Thiên trù

tự, Hương tích thạch động, Tiên sơn tự; đến vịnh Hạ Long ông có làm bốn bài

thơ: Hỏa huyền trung Hạ Long loan diểu vọng, Phiếm chu du Hạ Long loan, Đề

Hạ Long kì quan động, Đề Đào nương hác; vào kinh thành Huế ông có làm ba

bài thơ: Yến lịch đại đế vương lăng cảm tác, Kinh thành duyệt lãm cảm hoài,

Phiếm chu du Hương Giang; trên đường từ Huế vào Đà Nẵng ông lại có dịp

dừng chân ngắm cảnh đèo Hải Vân và tham quan động Huyền Không: Hải Vân

quan diểu vọng, Thủy sơn Huyền Không động… ngoài ra còn có các địa danh

khác được lưu dấu trong thơ ông: Xuân trọng du Yên Tử sơn ngẫu chiếm, Chapa

chấn nạp lương… Những bài thơ này đều không đề năm sáng tác, do vậy khi soi

chiếu vào hành trạng của tác giả trong cuộc đời chúng tôi phỏng đoán rằng

những bài thơ này được làm trong khoảng từ năm 1930 đến 1935 – thời gian tác

giả cùng các con đi du ngoạn các danh thắng nhiều nhất. Trong số những bài thơ

vịnh danh lam thắng cảnh ấy có nhiều bài không chỉ miêu tả cảnh mà còn ẩn

chứa cả những suy ngẫm, triết lí nhân sinh của tác giả về cuộc đời. Bài Đề Đào

nương hác là một ví dụ:

ĐỀ ĐÀO NƯƠNG HÁC

Giá hác trường cận hải lí. Tự tảo chí ngọ, thừa chu khả đạt. Tích nhân huề

đào nương ca xướng kỳ trung, lưu liên vong phản; triều thủy trướng dật, bất đắc

xuất, tốt tử ư thử. Chí kim hác trung thạch như vân cẩm, do tưởng kiến y thường

chi sắc; phong xuy thiên lại diệc thời văn ti trúc chi thanh. Tục danh Hang Cô

Đào.

Sinh ngộ hồng nhan, ngộ nhất sinh,

Hàm điền chung cổ hải nan bình.

Đông sơn dĩ tự cung đào tả,

Tương thủy vô tu oán bạc tình.

Vân sắc mê li nghi phục sắc,

Phong thanh ẩn ước tạp cầm thanh.

Đương kim thảng một trầm luân hận,

Ná đắc thiên thu thượng hữu danh.

Giải nghĩa bài Đề hang Cô đầu:

Hang này bề dài gần một hải lý, thuyền đi từ sớm tới trưa mới tới nơi. Xưa

có người đem cô đầu vào hát xướng ở trong, lưu niên quên cả về, rủi bị nước bể

dâng lên tràn ngập, ra không được, sau chết ở đó. Đến nay ở trong hang đã như

mây gấm, trông thấy còn tưởng vẻ y phục diềm dà, gió thổi tiếng véo von như

vẳng tiếng đờn tiếng sáo. Tục gọi nơi ấy là hang Cô đầu.

1- Sinh ra ở đời mà gặp khách hồng nhan thì cũng là nhầm một đời người,

2- May có hóa ra chim tinh vệ ngậm đá mà lấp bể kia thì lấy sao cho bằng

được.

3- Về phần các quan viên thì như Tà An đời Tấn tự cung lấy thú phong lưu

mà để lại về sau cái tiếng “Đông sơn ty trúc”,

4- Còn như các bà phu nhân ở nhà, thì khi tiếc thương như Nga Hoàng, Nữ

Anh ở sông Tiêu Tương, xin chớ oán kẻ bạc tình đã bỏ mình.

5- Tiếng quản huyền xưa nay còn lắng nghe ở trong trận gió trên ngành cây

ngọn cỏ,

6- Vẻ áo xiêm của tiên nữ mặc khi múa hát, nay còn tưởng tượng thấy ở nơi

vẻ ráng chòm mây.

7- Nói tóm lại, thì nếu lúc bấy giờ không gây nên cái nạn chìm đắm,

8- Thì dễ đâu mà được cái nghìn năm về sau còn để lại cái danh tiếng “Hang

Cô đầu”.

(Phê bình: Từ câu 1 đến câu 6, toàn dùng một hơi lãng mạn phóng khoáng và

những điểm nhã khiến ta như mắt thấy những tao ông chở mỹ nhân trên làn

nước biếc. Mãi đến câu thứ 7, 8 mới thấy im lặng giữa tình thi hận hải. Độc giả

nên rót rượu mà ngâm cao.)

(Thi sỹ Tôn Thất Lương giải nghĩa và phê bình)

Tham quan vịnh Hạ Long, dạo thuyền trên mặt nước xanh thẳm, len lỏi

giữa những hòn đảo lớn nhỏ đủ các hình dạng, du khách “có cảm giác đang lướt

trên làn nước Nhược” [25, tr.109] như Phan Mạnh Danh đã nói trong bài Phiếm

châu du Hạ Long loan:

Sơn thành điệp điệp thủy trùng trùng,

La tận kỳ quan nhập nhãn trung.

Thạch động tàng yên ưng tị hạc,

Thiên môn vị vũ cố tiềm long.

Hủy hoa lạc mịch phi hồng biến,

Đài lạ đê mê ỷ thúy không.

Bồng đảo mang mang hà sứ thị,

Dao thiên hảo tống nhất phàm phong.

Vũ Mộng Hùng dịch:

Nước nước non non biết mấy chòm,

Thu vào cảnh lạ mắt xa nom.

Hạc chừng mến khói hình xa tắp,

Rồng hãy chờ mưa khúc uốn khom.

Lác đác cỏ cây chiều đỏ ối,

Lờ mờ đài tạ bóng xanh om.

Non Bồng thăm thẳm là đâu tá?

Nhờ gió xa đưa một cánh buồm.

(Dạo thuyền chơi vịnh Hạ Long)

Ngắm cảnh Tây Hồ ở Hà Nội, Pham Mạnh Danh cũng làm bài vịnh Tây

Hồ. Cảnh hồ được thi nhân miêu tả với vẻ sầm tịch, trang nghiêm, thơ mộng.

“Người xưa” trong câu kết bài thơ lại gợi lên không khí lịch sử thời Trưng Trắc,

Trưng Nhị nổi lên đánh đuổi quân Tô Định ra ngoài bờ cõi, nhưng sau bị Mã

Viện mang quân sang đánh lại, hai bà bị thua ở Tây Hồ và tự tận ở sông Hát

Giang. Bài thơ lại tái hiện được nếp sống sinh hoạt, nếp văn hóa đặc trưng của

người dân xung quanh hồ. Đó thực là một bức tranh sinh động, hiếm có. Khác

với các bài thơ vịnh cảnh khác, bài Tây Hồ được viết theo thể lục bát, có in trong

cuốn Thắng cảnh Việt Nam qua thi ca của Phan Phong Linh:

Hồ Lãng Bạc, đất Long Thành,

So cùng Bành Lãi, Động Đình kém đâu.

Cuộc đời nay bể mai dâu,

Mà hồ kia vẫn còn sâu mấy trùng.

Bốn bề khói nước mênh mông,

Đôi bên sông Nhị non Nùng bao la.

Nước non dấu cũ chưa nhòa,

Mà nay phong cảnh lại là khác xưa.

Sương cỏ sớm gió tùng trưa,

Đám mây phủ tán hạt mưa nặng thuyền.

Thơ Quan Thánh, kệ am tuyền,

Đá rêu yên thạch, chuông rền bồ lao.

Người đi lại, kẻ ra vào,

Họp tan buổi học xôn xao chợ chiều.

Bụi xe, dấu ngựa đã nhiều,

Má hồng mặt trắng dập dìu đua chen.

Gió đưa thoang thoảng mùi sen,

Vừng giăng thủy để ngọn đèn ngư gia.

Bãi bằng cát trắng nhạn sa,

Cánh cò bay lẫn bóng hà phất phơ.

Lâu đài ánh điện xa đưa,

Long lanh ngấn nước, tỏ mờ bóng mây.

Tiếng quyên ca, tiếng vạc bay,

Tiếng thoi dệt cửi tiếng chầy đập bông.

Một vùng bát ngát xa trông,

Thử đem giăng gió vào trong phẩm đề.

Kìa ai vui thú sơn khê,

Hỏi giăng ngâm gió chớ hề làm thinh.

Thợ Giời âu hẳn đa tình,

Đố ai vẽ được bức tranh nào tầy.

Nghìn xưa danh tiếng còn đây,

Người xưa man mác nước mây chốn nào?

Từ năm 1935 đến 1940 khi đã ngoài 70 tuổi, Phan Mạnh Danh lại lựa

chọn trong nhiều tập thơ cổ và một ít văn cổ để đem dịch ra quốc văn, theo

nguyên điệu. Cuốn sách có tên Cổ thi trích dịch (Hán – Sở, Đường, Ngũ Đại,

Tống – Nguyên, Minh, Thanh) in lần đầu năm 1953. Trong sách này tác giả họ

Phan cũng trích dịch nhiều truyện và thơ ca trong Tình sử loại lược của Long Tử

Do, xem ra chữ “tình” cũng vấn vít và hầu như chưa bao giờ buông tha học giả

đạo Khổng. Cũng dịch nhiều truyện trong Tình sử loại lược nhưng khác với cuốn

Tình sử dịch hồi năm 1920, lần này dịch giả tập trung hơn vào dịch thơ của

những tài tử giai nhân hơn là kể tình tiết các câu chuyện tình. Điều này hoàn toàn

phù hợp với nhan đề của cuốn sách là Cổ thi trích dịch. Còn xét về tài dịch,

chúng tôi xin mượn lời của Tử tấn Đào Sỹ Nhã: “Tiên sinh [tức Phan Mạnh

Danh] chẳng những đã lột hết được tinh thần của nguyên tác, mà lời văn chải

chuốt thanh tao, cú điệu tự nhiên, khiến người đọc quên cả là thơ văn dịch.” [6,

tr.15]

Trong làn gió phục cổ vào đầu những năm 1940, mặc dù đã tuổi già sức

yếu, Phan Mạnh Danh vẫn muốn góp một phần sức lực của mình để dóm lại lò

văn xưa kia, vì vậy, ông lại “cặm cụi với bút nghiên trong thư phòng nhỏ tại Bút

hoa trang Nam Định”, ông tìm “chép lại những bài văn Nôm đã làm trong mấy

chục năm trước, và biên soạn thêm nhiều bài mới” [6, tr.15]. Những bài này sau

được tập hợp in trong cuốn Thi văn tập trích lục (chúng tôi đã nói ở các phần

trước)

Đầu năm 1941, Phan Thế Roanh có mục đích biên soạn một bộ điển cố do

chính cổ nhân ghi chép để làm tư liệu cho đời sau khi học tập thơ văn cổ. Ý định

đó xuất phát chính ở đặc điểm thơ văn của ta ngày trước thường DỤNG ĐIỂN,

khiến cho “ý tứ dồi dào tuy lời văn thưa thớt, điều nhận xét được chứng dẫn

phân minh, câu nhạt nhẽo thì tô nên vẻ đậm đà, mà chiều thô lậu cũng đổi ra màu

thanh nhã” [38, tr.5]. Ý định đó được đem trình với cha – tức Phan Mạnh Danh

thì được ủng hộ nhiệt tình. Từ đó mấy cha con lại cùng nhau sưu tầm các sách

Tàu, tìm những chuyện lạ thơ hay mà nhà nho ta thường dùng làm điểm trong

những áng văn Nôm để đem dịch góp thành bộ Điển cố. Khởi thảo cuốn sách

chẳng được bao lâu thì Phan Mạnh Danh thấy trong người đã suy nhược nhiều,

cần phải nghỉ ngơi. Sau Phan Thế Roanh đã phải cùng với một số nhà biên soạn

khác cũng ưa chuộng thơ văn cổ tiếp tục công việc. Đến khi vừa đủ 80 điển, sắp

xếp theo trình tự A B C thì vì cuộc chiến tranh mà công việc bị bỏ dở và bản

thảo cũng bị thất lạc nhiều. Vì thế, vào năm 1953, khi cuốn Điển cố truyện và

thơ thường dùng làm văn liệu được in chỉ có 3 truyện do Phan Mạnh Danh dịch,

đó là: Hứa Tuấn – Liễu Chương đài, Vu Liên Súy – Khách qua đường, Vân Anh

– Cầu Lam; và ý định sắp xếp bộ Điển cố theo trật tự A B C cũng không thực

hiện được.

Những ngày tháng cuối cùng của cuộc đời, khi sức khỏe đã suy sụp nhiều,

khi thời tiết mỗi ngày lại thêm giá lạnh, Phan Mạnh Danh vẫn cố gắng, tranh thủ

những khi được đỡ để làm phần Thơ cổ tập Kiều (cuối năm 1941) và Thơ cổ tập

truyện Nôm (đầu năm 1942).

Vẫn một lối chơi thơ tài hoa, tài tử của 40 năm trước Phan Mạnh Danh

làm 10 bài Thơ cổ tập Kiều theo Lối thơ thổng ả đào. Tác giả giải thích lối chơi

này như sau: “Theo lối này thì chọn lấy nguyên một bài thơ cổ thất ngôn tứ

tuyệt trong sách Tàu, đọc vần xuống bốn câu Kiều lảy, mà những câu Kiều lẩy

ấy lại dùng để phiên dịch bài thơ cổ kia. Bài thơ cổ nào, của thi sĩ nào và trích ở

sách nào đều có chua rõ.”[6, tr.139] Theo lối này thì đúng là tác giả đã “dùng

Kiều để dịch thơ cổ”. Các bài thơ cổ được “dịch” cũng phải lựa chọn nội dung na

ná như những câu Kiều. Bài Tích trung tác (Sầm Tham – Đường thi) được

PGS.TS Trần Thị Băng Thanh đánh giá là hay nhất trong số 10 bài Thơ cổ tập

Kiều:

TÍCH TRUNG TÁC

(Sầm Tham – Đường thi)

Tẩu mã tây lai dục đáo thiên,

Từ gia kiến nguyệt lưỡng hồi viên.

Kim dạ bất tri hà xứ túc,

Bình sa vạn lý tuyệt nhân yên.

PGS.TS Trần Thị Băng Thanh dịch nghĩa:

THƠ LÀM TRÊN SA MẠC

(Sầm Tham – Thơ Đường)

Ruổi ngựa về phía tây, tưởng sắp lên được trời,

Từ giã nhà đến nay đã hai lần thấy trăng tròn.

Đêm nay không biết trú ngụ ở nơi nào,

Bãi cát phẳng mênh mông vạn dặm, tuyệt không có

khói bếp.

Đoạn Kiều lẩy:

Dặm hồng bụi cuốn chinh yên,

Sân thu giăng (trăng) đã hai phen đứng đầu.

Buồn trông ngọn cỏ rầu rầu,

Trông vời cố quốc biết đâu là nhà.

Phan Mạnh Danh cũng lựa chọn trong số 21 truyện Nôm có tiếng của ta

như: Bích câu kì ngộ, Cung oán, Chinh phụ ngâm, Hoa tiên, Hoàng Trừu, Lục

Vân Tiên, Tống Trân, Ngọc Hoa, Thạch Sanh… để viết thành mười bài Thơ cổ

tập truyện Nôm. Cách làm lối thơ này cũng giống như làm Thơ cổ tập Kiều. Có

thể là do số lượng truyện Nôm dùng vào để “dịch” thơ cổ phong phú hơn việc

chỉ dùng một tác phẩm Truyện Kiều để “dịch” thơ cổ nên hầu hết cả mười bài

Thơ cổ tập truyện Nôm “đều đạt độ tín nhã” về ý và lời. Xin lấy một bài làm ví

dụ:

BIỆT CỐ NHÂN

Trịnh Cốc, Đường thi

Dương tử giang đầu dương liễu xuân,

Dương hoa sầu sát độ giang nhân.

Sổ thanh phong địch, ly đình vấn,

Quân hướng Tiêu tương, ngã hướng Tần.

Bên sông liễu mới mừng xuân, Hoa tiên

Thấy hoa mà lại bội phần nhớ thương. Ngọc Kiều Lê

Xa đưa tiếng địch lầu sương, Vọng thu

Một Tần với một Tiêu tương một giời. Lữ hoài ngâm

Như vậy, đây là khoảng hơn mười năm cuối đời trong cuộc đời Phan

Mạnh Danh. Thời gian này in dấu những cố gắng cuối cùng của ông vì mục đích

“đem cổ học để mở đường tiến hóa”. Những lí do khách quan của đời sống xã

hội lúc này cũng đã cho phép Phan Mạnh Danh phát biểu trực tiếp tâm nguyện

giữ gìn, phục hưng tinh hoa văn học cổ truyền. Những hoạt động phiên dịch,

biên tập điển cố, tập cổ, đề thơ Hán ở các nơi danh thắng đi qua… không chỉ là

để thỏa thú vui văn chương của bản thân tác giả mà còn là để làm một việc cho

muôn đời mà khi đó ít ai biết được.

Tiểu kết chương 2: Trong chương 2, chúng tôi đã hệ thống hóa lại toàn bộ

những trước tác tiêu biểu, đặc sắc của Phan Mạnh Danh tương ứng với ba giai

đoạn lịch sử văn học Việt Nam mà các nhà nghiên cứu đã phân chia. Trên cơ sở

đó chúng tôi nhận thấy rằng: Phan Mạnh Danh có một quá trình hoạt động văn

học liên tục không mệt mỏi ngay từ những trước tác đầu tiên cho đến trước tác

cuối cùng; những trước tác của ông mang đậm đặc đặc điểm của lối văn chương

truyền thống, đặc biệt đối với ông việc làm thơ cũng là một cách để chơi thơ nên

mỗi khi đặt bút ông thường tìm đến một lối làm thơ kì thú, độc đáo (làm một tập

60 bài thơ vừa Hán vừa Nôm trong tập Xuân mộng, vịnh 20 hồi trong Truyện

Kiều bằng 20 bài Hán và 20 bài Nôm, làm thơ thuận nghịch độc, làm thơ theo lối

liên hoàn của Tô Đông Pha…); càng về cuối đời Phan Mạnh Danh càng tỏ rõ

mong muốn lưu truyền lại cho đời sau nét đẹp của văn chương cổ truyền thống.

Chương 3:

PHAN MẠNH DANH – NHÀ NHO TÀI TỬ

TRONG BỐI CẢNH HIỆN ĐẠI HÓA VĂN HỌC VIỆT NAM

3.1. Nhìn chung về đặc điểm của lớp nhà nho tài tử trong văn học Việt Nam

3.1.1. Nhà nho tài tử và sự phát triển của văn học thế kỉ XVIII - XIX

Bước sang thế kỉ XVIII, về cơ bản loại hình nhà nho hành đạo và nhà nho

ẩn dật đã hoàn thiện đến “trình độ cổ điển” (chữ dùng của PGS.TS Trần Ngọc Vương), và với những thay đổi của điều kiện xã hội1 tất yếu làm nảy sinh một

loại hình nhà nho mới – nhà nho tài tử. Xét về đặc điểm, nhà nho tài tử vẫn có

những đặc điểm chung giống với nhà nho hành đạo và nhà nho ẩn dật, song cũng

có những đặc điểm riêng, đặc trưng khu biệt với hai loại nhà nho hành đạo và ẩn

dật.

Nhà nho tài tử trước hết vẫn là nhà nho kể từ nguồn gốc xuất thân, học

vấn, nhân sinh quan, thế giới quan. Sinh ra trong một gia đình vốn có truyền

thống khoa bảng là một lợi thế với nhiều nhà nho tài tử như Nguyễn Du, Cao Bá

Quát, Nguyễn Công Trứ... Lớn lên lại được học tập, đào tạo bài bản trong chốn

nho môn “cửa Khổng sân Trình” đã tạo dựng cho họ một nền tảng tư tưởng vững

chắc theo học thuyết của Nho gia. Rất nhiều người trong số họ (nếu không muốn

nói là tất cả) đều là “những học trò xuất sắc – nếu không toàn diện thì cũng là

trên một số phương diện chính” [56, tr.83] của Khổng môn. Sự khác biệt của

người tài tử so với người ẩn dật và người hành đạo thường là khi đã trưởng

thành, trực tiếp nếm trải một môi trường sống mới buộc họ phải dần dần tự phát

và biến đổi những cảm quan nhận thức đời sống. Những phẩm chất thiên phú

1 Xem thêm Trần Ngọc Vương (1995),Loại hình học tác giả văn học: Nhà nho tài tử và văn học Việt Nam, Nxb Giáo dục, từ trang 74 – 81.

thuộc tính trội được người tài tử nhận thức, nắm bắt và sử dụng như là một vũ

khí để chơi ngông với đời.

Người tài tử thường rất trọng bậc anh hùng, đấng trượng phu – đó là

những nhân vật xuất chúng, vượt lên trên quần chúng cả về trí tuệ, tài năng,

những hoài bão, ước vọng to lớn. Nho giáo là học thuyết nhập thế, cứu thế dựa

trên cơ sở đức trị, dùng đạo đức để giáo hóa dân chúng không lấy “đấng trượng

phu” làm hình mẫu lí tưởng để các nho sinh học theo. Do đó, trong đời sống tinh

thần người tài tử có xu hướng tiến dần từ Nho sang Lão Trang – “bậc chí nhân”

là hình mẫu lí tưởng của học thuyết Lão Trang có nhiều đặc điểm rất gần với

“đấng trượng phu”. Nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan cũng cho rằng: giai đoạn văn

học thế kỷ XVIII đến nửa đầu thế kỷ XIX, “tư tưởng thị dân đòi hưởng lạc, đòi

hạnh phúc, chống lại thói an bần lạc đạo xuất hiện, và trở thành xu thế chính.

Các tài tử ra đời để thay thế các quân tử, các trượng phu[…]. Các tài tử ấy học

đạo thánh hiền, nhưng suy nghĩ theo lối thị dân. Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ,

Cao Bá Quát đều tự xưng là tài tử.” [32, tr.45]

Người tài tử rất coi trọng “tài” và “tình”. Đây là điểm khác biệt cơ bản

giữa người tài tử với người hành đạo và người ẩn dật. Người tài tử quan niệm

“tài” theo nhiều cách. Có thể là tài kinh luân, tài cầm quân đánh giặc, tài học vấn

nhưng vẫn phải có thêm tài văn chương “nhả ngọc phun châu”, tài cầm kì thi

họa, những thứ nghệ thuật tài hoa, và phải gắn bó với với “tình” nữa mới là

người tài tử [17, tr.170]. Người tài tử có tài và biết mình có tài, có ý thức về tài

nên rất hay khoe tài, họ đòi hỏi phải có sự đãi ngộ xứng đáng với cái tài của họ.

Người tài tử có tài, muốn có sự nghiệp xứng đáng với cái tài của họ; người tài tử

cũng “đa tình” và muốn có mĩ nhân để xứng đáng với cái tình của họ. Người tài

tử không quan niệm “đa tình” là say mê sắc đẹp, mà là dễ xúc động và có nhiều

tình cảm, họ lại dễ bị lôi cuốn vì sắc đẹp và có nhiều xúc động với thân phận

những người tài sắc. Cả “tài” và “tình” của người tài tử đều không được xã hội

phong kiến chấp nhận. Bởi lẽ: người tài tử thường cậy tài, muốn trổ tài, thường

bất mãn với cái có sẵn, muốn xáo trộn, muốn hành động, phá phách trật tự, họ

thường tự cao, tự phụ, ngông nghênh, vòi vĩnh, không chịu yên mệnh cho nên

chế độ phong kiến sợ tài, nghi kị người có tài, tìm cách ức chế người có tài;

người tài tử đa tình thì có nhiều tình cảm, dễ xúc động, dễ phá vỡ ứng xử theo

phép tắc, vi phạm đến lễ nên chế độ phong kiến đặt ra nhiều tiêu chuẩn để kìm

chế, kiểm soát “tình” [17].

Những đặc điểm trên là tiêu chí quan trọng để nhận diện nhà nho tài tử

trong tiến trình vận động của văn học Việt Nam. Dù điều kiện xã hội và văn học

có nhiều thay đổi, “tài” và “tình” có mỗi cách thể hiện khác nhau nhưng về cơ

bản nhà nho tài tử vẫn mang những đặc điểm chủ yếu trên.

3.1.2. Tản Đà – Nhà nho tài tử “kiểu mới”, mô hình nhà nho thích ứng

với môi trường hiện đại hóa văn học Việt Nam đầu thế kỉ XX.

Trước khi đi vào vấn đề chúng tôi muốn chỉ rõ khái niệm nhà nho tài tử

“kiểu mới” được dùng ở trên. Về cơ bản, nội hàm khái niệm nhà nho tài tử

không thay đổi, nghĩa là vẫn theo quan niệm của các nhà nghiên cứu đi trước đã

được khái quát thành đặc điểm được trình bày ở mục trên. Từ “kiểu mới” chỉ có

tác dụng nhấn mạnh sự thay đổi trong cách thể hiện các đặc điểm của người tài

tử để thích ứng với điều kiện xã hội mới. Tương tự, ở mục sau chúng tôi sẽ dùng

khái niệm nhà nho tài tử “kiểu cũ” để chỉ sự duy trì các đặc điểm của nhà nho

tài tử truyền thống trong điều kiện xã hội mới. Như vậy, khái niệm “kiểu cũ” hay

“kiểu mới” chỉ có tác dụng khu biệt hai cách thể hiện các đặc điểm của nhà nho

tài tử trong môi trường xã hội Âu hóa.

Tản Đà (1889 – 1939) sinh ra trong gia đình thế nho, cha mất sớm, mẹ làm

nghề đào nương. Khi bé, Khắc Hiếu sống cùng và chịu ảnh hưởng to lớn từ

người anh cả cùng cha khác mẹ là Nguyễn Tái Tích. Trong khoảng 18 năm (từ

lúc 5 tuổi về học với anh ở Nam Định cho đến khi thi hỏng năm 1912) Khắc

Hiếu theo đòi Nho học. Chính nguồn gốc xuất thân đã nghiễm nhiên đào tạo

Khắc Hiếu trước hết trở thành một nhà nho.

Không thi đỗ lại chứng kiến cảnh ý trung nhân lên xe hoa về nhà chồng

Khắc Hiếu gần như điên loạn, cậu lấy việc đi lại ngược xuôi, thăm thú khắp nơi

để xóa dịu đi vết đau trong lòng. Năm 1914, Nguyễn Tái Tích đứng ra làm chủ

hôn, lấy vợ cho Khắc Hiếu để trị căn bệnh “chán đời”. Từ đây, Khắc Hiếu phải

chịu trách nhiệm lo toan cho gia đình nhỏ của mình. Thời gian này Khắc Hiếu

viết nhiều bài đăng báo để lấy nhuận bút, bút hiệu “thâu tóm cả núi cao sông

rộng” - Tản Đà cũng được hình thành từ đây. Có thể nói, điểm khác biệt của nhà

nho Tản Đà so với các nhà nho trước là ở chỗ: Tản Đà là người sớm nhất đưa

văn chương nhập thế, coi việc viết văn là một nghề để kiếm sống. Tác giả bộc

bạch trong lời đề từ Khối tình con I:

Chữ nghĩa Tây Tàu chót dở dang

Nôm na phá nghiệp kiếm ăn xoàng.

Nửa ngòi bút ngỗng ba sinh lụy

Một mối tơ tằm mấy đoạn vương.

Có kẹo có câu là sách vở

Chẳng lề, chẳng lối cũng văn chương.

Còn non, còn nước, còn trăng gió

Còn có văn chương bán phố phường.

Như vậy, về gốc tích và quá trình học tập có thể khẳng định Tản Đà là nhà

nho. Lập thân bằng con đường khoa cử không thành, Tản Đà cũng không tham

gia vào con đường chính trị như các nhà nho chí sĩ, duy tân đương thời; Tản Đà

cũng có quãng thời gian “chán đời”, thậm chí có lúc “sự chán đời lên đến cực

điểm” nhưng cũng không xô đẩy ông trở thành người ẩn dật, lánh đời. Trong đời

sống và trong tác phẩm của ông có nhiều chứng cứ biểu hiện cho phẩm chất “thị

tài” và “đa tình” của một nhà nho tài tử.

Trong hàng loạt thứ tài mà nhà nho tài tử cần có thì có khoa danh là thứ tài

quan trọng nhất để “giương oai” với đời, cũng nhờ nó mà “tiếng nói” của họ có

giá trị hơn trong xã hội. Nhưng không phải ai cũng dễ dàng vinh danh hiển đạt

ngay sau khoảng thời gian “thập niên đăng hỏa”. Ngày yết bảng khoa thi Nhâm

Tý (1912), không thấy tên mình, đồng nghĩa với không có chuyện hôn nhân, Tản

Đà cay cú, hậm hực mà rằng:

Đỗ cũng không mà cưới cũng không

Còn đeo áo đoạn để ai trông

Kìa màu Thượng Hải xanh xanh lót

Này giá Sơn Tây mấy mấy đồng.

Đang buổi khan tiền chơi cách thế

Có ai biết của giúp nhau cùng

Thơ lưng chất nặng, tay buồn rỗi

Bán áo mà mua giấy viết ngông.

Từ đây cái “ngông” của Tản Đà được tuyên bố công khai, ông “Tự trào”

vì tài năng của mình vượt ra ngoài khuôn khổ kì thi nên mới có sự thi không đỗ

ấy, và bởi thi không đỗ nên “Không đỗ, ông càng tốt bộ ngông”. Vì “ngông” nên

Tản Đà không ngần ngại viết bài văn đòi thần Tản Viên trả núi, viết bài Hịch

thúc giục các loài hoa nở…

Bằng cảm quan nhạy cảm, Tản Đà nhận ra xã hội tư sản cũng mở ra vô số

thứ tài năng ngoài khuôn khổ truyền thống:

Chữ nghĩa Tây Tàu trót dở dang

Nôm na phá nghiệp kiếm ăn xoàng.

Chính vì thế, khác với các nhà nho thuở trước sáng tác văn chương chỉ để

lưu vào thi tập văn tập, Tản Đà đã mạnh dạn dùng tài văn chương ấy để mưu

sinh chống lại cái sự nghèo. Đây là nét “thị tài” theo xu hướng nhập cuộc với

thời thế mà vẫn dương dương tự đắc “Rủ nhau quang gánh với đời, mà cho thiên

hạ chê cười cũng hay”. Chỉ sau chưa đầy nửa năm nhập cuộc “đổi lông ra sắt”,

“đem văn chương bán phố phường” Tản Đà đã “bước thẳng một bước từ bóng

tối tuyệt đối ra đứng giữa vầng hào quang văn chương sáng rực” [57, tr.367].

Trong khung cảnh “Thi tàn, học cũng tàn theo” thì đó là cái tài cũng đáng nể

trọng.

Ngay từ thuở còn là một nho sinh, Tản Đà đã tự đem thân mình vướng vào

vòng tình ái để đến nỗi cái đích vinh danh cũng bị buộc ràng với “lễ vật cầu

hôn”. Thoát được bể tình nơi trần thế, Tản Đà lại đem chữ “tình” “hành lạc” vào

trong thơ. Những ý trung nhân, những bóng hồng nhan tri kỉ trong thơ ông

không ai là người trần mắt thịt, họ là những tình nhân không quen biết, hay có

quen, nhưng “từ kiếp trước”, thuở ông vẫn còn là một trong số “chư tiên”.

Trong đời sống và trong văn chương Tản Đà nhiều lần nhắc tới thú vui

hưởng thụ: thơ rượu, ẩm thực và du lịch. Cho đến Tản Đà thú vui thơ rượu

không phải là mới với các thi nhân. Đối với họ có rượu, có thơ là tri túc. Song có

thể nói: “Tản Đà là nhà thơ viết bằng cảm hứng rượu – thơ với tần số lớn nhất

trong thơ ca Việt Nam, cũng là người để lại nhiều những câu, những bài tiêu biểu

bậc nhất về đề tài này” [57, tr.368]. Trong số 19 bài Hát nói của Tản Đà còn lại,

có 9 bài liên quan đến rượu, trong đó có 5 bài lấy cảm hứng chủ đạo là rượu

(Hơn nhau một chén rượu mời, Chưa say, Say, Lại say, Gặp xuân). Trong trí nhớ

của nhiều người bạn của ông là hình ảnh một “thi sĩ có một gương mặt nở nang

và thường đỏ hồng vì men rượu”. Tản Đà cũng tuyên ngôn: “Trời đất sinh ra

rượu với thơ / Không thơ không rượu sống như thừa”. Có lẽ vì thích rượu mà

100

Tản Đà cũng đặc biệt có hứng thú cao độ với nghệ thuật ẩm thực. Các nhà văn,

nhà thơ và nhiều người thân của ông đều công nhận rằng: Tản Đà là một vị

“trích tiên” sành ăn và cũng rất sáng tạo trong việc đó.

Đối với người tài tử “tài” hay “tình” đều là của “thiên phú”, mà đã là của

“thiên phú” thì Trời cho ai người ấy được. Tản Đà luôn tự tin rằng mình là

người được Trời chọn, do Trời sai để thực hiện “thiên lương” ở hạ giới, số phận

là do Trời định:

Hai chữ “thiên lương” thằng Hiếu nhớ

Dám xin không phụ Trời trông mong.

(Tiễn ông Công lên chầu Trời)

Như vậy, dù là một nhà nho, Tản Đà đã chọn một bước đi phá cách lấy

văn chương làm giấy thông hành để bước vào đời, trước Tản Đà chưa có tiền lệ.

Chính nét “thị tài” và biết mình có tài mới khiến ông mạnh dạn đem tài để đương

đầu với sự sống “nôm na phá nghiệp kiếm ăn xoàng” hay dùng văn chương như

một thứ sản phẩm “bán phố phường”. Tuy nhiên, xét trong cả sự nghiệp sáng

tác của mình chưa lúc nào ông không mong muốn dùng văn chương để “truyền

bá thiên lương”, “tỏa bóng mây hơi nước đến dân, xã”. Thích nghi với thời

cuộc, ông đã lựa chọn cho mình con đường đi vừa là văn sĩ, vừa là kí giả. Với tất

cả những nét “thị tài” và “đa tình” nêu trên, Tản Đà xứng đáng là “đại diện lỗi

lạc cuối cùng của loại nhà nho tài tử trong xã hội tư sản hóa”. Môi trường xã

hội có những thay đổi to lớn khiến nhà nho tài tử Tản Đà không thể bộc lộ những

cách ứng xử giống với những bậc tài tử tiền bối, điều này thể hiện một sự thích

ứng cao độ giữa tính cách và hoàn cảnh. Trong văn chương, trên cơ sở cái cũ,

Tản Đà cũng vạch cho mình những lối đi táo bạo, mới mẻ xứng đáng trở thành

“nhịp cầu nối hai hệ hình văn học”, thành “con người của hai thế kỉ”.

3.2. Phan Mạnh Danh – Nhà nho tài tử “kiểu cũ”, mô hình nhà nho đề

101

kháng với môi trường hiện đại hóa văn học Việt Nam đầu thế kỉ XX, những

cống hiến của ông trong việc phục hưng nền văn học văn hóa truyền thống

3.2.1. Phan Mạnh Danh – Nhà nho tài tử “kiểu cũ”, mô hình nhà nho

đề kháng với môi trường hiện đại hóa văn học Việt Nam đầu thế kỉ XX

Quan sát tiến trình lịch sử của văn học viết Việt Nam từ thế kỉ X cho đến

ba thập niên đầu thế kỉ XX, căn cứ vào chất nền của văn học, nhìn từ góc độ loại

hình tác giả, PGS.TS Trần Ngọc Vương khẳng định sự tồn tại của hai hệ hình

văn học: hệ hình văn học Hán - Nôm và hệ hình văn học mới được tạo thành từ

chữ Quốc ngữ, phần nào đó từ Pháp ngữ. Hệ hình văn học thứ nhất vận hành từ

lúc xác lập văn học viết cho đến tận cuối thế kỉ XIX và dần đi đến chung cục vào

ba mươi năm đầu thế kỉ XX; hệ hình văn học thứ hai bắt đầu manh nha từ cuối

thế kỉ XIX và trưởng thành trong khoảng ba mươi năm đầu thế kỉ XX. Như vậy,

ba mươi năm đầu thế kỉ XX văn học Việt Nam chứng kiến sự chuyển đổi giữa

hai hệ hình văn học, quá trình này tất yếu không tránh khỏi tính chất giao thoa,

không mạch lạc giữa hai hệ hình văn học. Song, đứng ở góc độ loại hình tác giả

ta vẫn có thể kết luận một cách tương đối vị trí của tác giả theo các tiêu chí loại

hình (ở đây chỉ đề cập đến ba loại hình tác giả nhà nho trong văn học Việt Nam:

nhà nho chính thống, nhà nho ẩn dật và nhà nho tài tử).

Nhà nho chính thống (hành đạo), đến đầu thế kỉ XX, với sự thay đổi của

hoàn cảnh lịch sử, nhà nho chí sĩ, trên thực tế là sự kế thừa của nhóm nhà nho

này (tiêu biểu: Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng…). Sau

khi Pháp giành thắng lợi về quân sự, đặt ách đô hộ trên toàn cõi Đông Dương và

tiến hành công cuộc khai thác thuộc địa, xã hội Việt Nam có những biến động

khổng lồ làm “xóa đi cơ sở kinh tế - xã hội cho phép sự tồn tại tiếp tục của loại

hình nhà nho ẩn dật”, ở khu vực làng xã cũng “không còn tìm đâu được những

vùng biệt địa để ẩn cư, những không gian u tịch vắng bóng người qua lại để chỉ

102

bầu bạn với tùng cúc suối đá mây núi trăng sao” [57, tr.350]. Như vậy, có thể

nói: “sang đầu thế kỉ XX, ở Việt Nam không còn người ẩn dật, cũng không còn

văn chương của nhà nho ẩn dật” [57, tr.351]. Chủ nghĩa thực dân cũng đem lại

những cái tích cực cho xã hội Việt Nam, đó là sự xuất hiện của đô thị với đủ mọi

hình thức dịch vụ đáp ứng nhu cầu hưởng thụ của con người. Điều kiện đó cho

phép kẻ có tài được “vòi vĩnh nhiều hơn, hưởng thụ nhiều hơn” – một mảnh đất

mới có lợi cho nhà nho tài tử. Lúc này, loại hình nhà nho tài tử, nếu muốn hiện

hữu trong xã hội Âu hóa phải tự thay đổi để thích nghi với hoàn cảnh và môi

trường mới ấy (Trường hợp Tản Đà đã nói ở trên là tiêu biểu). Tuy nhiên, một số

nhà nho tài tử lại chỉ thích ứng với môi trường xã hội chuyên chế nên trong xã

hội thành thị tư bản chủ nghĩa phẩm chất “thị tài” và “đa tình” theo tiêu chí cũ

chỉ được bộc lộ ở một phương diện hạn hẹp nào đó. Ta xét trường hợp Phan

Mạnh Danh.

Theo gia phả dòng họ Phan còn lưu lại ở xã Phù Ủng, huyện Ân Thi, tỉnh

Hưng Yên thì đây cũng là một dòng họ lớn có nề nếp khoa bảng. Chính vì thế,

ngay từ thuở bé, Phan Mạnh Danh đã được học tập bài bản lối văn cử nghiệp từ

chính những người cậu, người anh họ và những bậc danh tiếng trong làng. Từ bé

đã nổi tiếng là thông minh dĩnh ngộ nên khi đi học cậu bé Trung được nhiều thầy

ngợi khen, bạn bè nể trọng: Hoàng giáp Nguyễn Viết Bình là thầy dạy của Phan

nhận xét: “Về kinh nghĩa, thì thày phải cho rằng con có tài đặc”; thầy Nguyễn

Đức Tú cũng nhận thấy: “Về thơ tập cổ, thì Phan Trung thật có tài xuất chúng”

[6, tr.9]. Tuy thế, sự nghiệp thi cử của Phan Mạnh Danh lại không mấy hanh

thông. Dù không thi đỗ, không làm quan nhưng xét quá trình đào tạo và tự đào

tạo của Phan Mạnh Danh cũng đủ khẳng định ông là nhà nho, hay Phạm Quỳnh

đã trân trọng gọi ông là “nhà nho thuần nho”.

Thông thường, những nho sinh của Khổng môn đi thi, thi không đỗ

103

thường trở về quê hương làm các loại thầy (nho, y, lý, số) và cuối cùng trở thành

người ẩn dật ở chốn quê nhà. Trong suốt cuộc đời mình, Phan Mạnh Danh cũng

có quãng thời gian khoảng gần 10 năm làm nghề dạy học, và một thời gian làm

lương y bốc thuốc cứu người nhưng rốt cục hoàn cảnh vẫn không đưa ông trở

thành nhà nho ẩn dật “mũ ni che tai” mà lánh đời. Ở vị trí con người cùng đồng

hành với phong trào Âu hóa, với công cuộc hiện đại hóa văn học những năm đầu

thế kỉ XX, Phạm Quỳnh coi Phan Mạnh Danh là thế hệ “bậc đàn anh”, “vì không

đương nổi cái trào lưu của thời đại nó xô đẩy quá sức mình, mà đặt mình trong

giấc mộng thi văn, để mượn cái thú ngâm nga mà giữ trọn lấy tấm lòng cao

thượng, cho khỏi những nông nỗi đau thương xung đột với đời” [7, tr.175].

Trong cuộc đời dành trọn cho thú văn chương, dù không nhập thế coi văn

chương là kế sinh nhai như Tản Đà và nhiều văn nhân, kí giả đương thời, Phan

Mạnh Danh cũng để lại nhiều tác phẩm có giá trị xứng đáng ghi danh tên tuổi

vào nền văn học Việt Nam. Vẫn duy trì quan niệm của các nhà nho xưa, cho đến

năm 75 tuổi, ông chưa hề xuất bản văn thơ, thơ của ông chỉ rất ít những người

bạn thân được biết. Mãi đến năm cuối đời, con trai của ông là Phan Thế Roanh

cố nài xin mãi ông mới cho xuất bản cuốn thì tuyển có tựa đề là Bút hoa thi thảo;

các cuốn sách khác đều được xuất bản sau khi ông đã qua đời. Sống trong cơn

triều cường của phong trào thơ Mới, trong bầu không khí bài cũ phù mới của đời

sống xã hội và văn học, lò văn cũ đã hầu như “than vạc gio tàn”, các bậc lão

thành của lối thi văn cổ chỉ còn lại như “sao Mai lác đác”, Phan Mạnh Danh vẫn

âm thầm làm công việc “dóm lại lò văn xưa”. Trước hết ở mặt thi pháp thể loại

văn học, Phan Mạnh Danh đã tuân thủ một cách gần như tuyệt đối khuôn mẫu,

công thức của các thể loại văn học trung đại. Về thơ, Phan Mạnh Danh có sở

trường nhất ở thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật –hạn chữ hạn vần. Dù làm

bằng chữ Hán hay chữ Nôm cũng “đều hay như nhau, đều tài tình như nhau”. So

sánh ba mươi bài Hán và ba mươi bài Nôm trong tập Xuân mộng khó có thể nói

104

được bên nào hay hơn, vì “bên bào cũng hết sức trôi chảy,mà hình như luôn luôn

có đối chiếu nhau, hoặc mượn lời hoặc mượn ý của nhau” [7, tr.183]. Ngoài ra,

tác giả cũng lựa chọn những phép làm thơ hay trong thơ văn cổ, tuy không

nhiều, mỗi lối chỉ một vài bài và cũng có thể chưa đến độ xuất sắc được như thơ

của những bậc tiền bối tên tuổi trước đó nhưng nó thể hiện một thái độ tích cực

trong việc lưu giữ, bảo tồn tinh hoa của nền văn học cũ. Có thể kể đến một số lối

làm thơ sau: Lối thơ thuận nghịch độc, Lối thơ liên hoàn của Tô Đông Pha…

Trước khi trích in một số bài thơ theo từng lối, tác giả đều cẩn thận chú thích rõ

lịch sử, cách làm theo từng lối. Xin lấy bài TỨ THỜI TỪ Tức cảnh làm ví dụ:

LÀM THEO ĐIỆU LIÊN HOÀN CỦA TÔ ĐÔNG PHA

TỨ THỜI TỪ Tức cảnh

Chỉ dùng có 13 chữ láy đi, láy lại mà thành ra một bài luật thi thất ngôn tứ

tuyệt. Lấy bốn chữ cuối của câu nhất làm đầu câu nhị, 4 chữ cuối của câu nhị

làm đầu câu tam, 4 chữ cuối của câu tam làm đầu câu tứ, 3 chữ cuối của câu tứ

lại làm đầu câu nhất. Ta nhận thấy không thể dùng được 4 chữ cuối câu tứ là vì

theo niêm luật, chữ thứ tư câu nhất phải là trắc, thế mà chữ cuối câu tứ lại là vần

bằng.

XEM HOA MÙA XUÂN

Rủ xem hoa, mở cửa vừa ra,

Mở cửa vừa ra lũ bẩy ba

Ra lũ bẩy ba lần dạo bước

Ba lần dạo bước rủ xem hoa.

BÓNG GIĂNG MÙA HẠ

Bóng giăng thanh, gác bóng chênh chênh

Gác bóng chênh chênh, chếch xế mành,

Chênh chếch xế mành thưa gió lọt

Mành thưa gió lọt bóng giăng thanh.

105

TIẾNG VE MÙA THU

Tiếng ve sầu vẳng suốt đêm thâu

Vẳng suốt đêm thâu lọt gió thu

Thâu lọt gió thu nghe đứt nối

Thu nghe đứt nối tiếng ve sầu.

HƯƠNG TRẦM MÙA ĐÔNG

Đỉnh hương trầm đốt gẩy đàn cầm

Đốt gẩy đàn cầm đợi thưởng âm

Cầm đợi thưởng âm, âm gió tỏa

Âm âm gió tỏa đỉnh hương trầm.

Với những độc giả sinh trưởng trong nền Hán học thì các lối làm thơ này

không hề lạ lẫm, tác giả vị tất phải dài dòng để giải thích. Song việc làm ấy

chứng tỏ đối tượng độc giả mà Phan Mạnh Danh hướng tới là một đối tượng

khác – những trí thức Tây học, những thế hệ “sinh sau” yêu thích thơ cổ nhưng

không có cơ hội để được đào tạo bài bản mà phải tự tìm hiểu. Như vậy, tác giả

đã đứng trên cương vị là một học giả của nền văn hóa cũ bắc nhịp cầu nối với

thế hệ mai sau. Có lẽ hơn ai hết, Phan Mạnh Danh hiểu được rằng: dẫu có tránh

những “nông nỗi đau thương xung đột với đời” thì những tác động của cuộc

thiên diễn “gió Á mưa Âu” đang ngày càng dữ dội ắt hẳn, sớm muộn gì cũng làm

phôi pha đi tinh hoa văn hóa văn học của hàng nghìn năm kết tụ.

Sinh trưởng trong cổ học, Phan Mạnh Danh tích lũy cho mình một vốn

thơ Đường phong phú, hiểu thơ Đường ở mức độ uyên thâm ông đã chắt lọc lựa

chọn trong hàng nghìn bài thơ Đường những câu thơ hay đưa vào tập Bút hoa.

Không kể đến mục đích chơi thơ của một khách chơi thơ sành sỏi, ở đây tác giả

còn gửi gắm tâm huyết lưu giữ, khôi phục lại truyền thống mỹ học trong văn học

cổ. Thai nghén cuốn Bút hoa thi thảo từ những năm 1896, đeo đuổi nó trong suốt

106

hơn 40 năm, đến khi về già, khi trong người đã mệt mỏi quá độ tác giả vẫn cố

gắng để bổ sung, hoàn thiện cuốn sách. Ước nguyện cùng các con biên soạn một

bộ Từ điển điển tích các truyện thường được thi gia ta sử dụng trong văn chương

để thế hệ sau tiện dùng mà tra cứu cũng thể hiện một mong ước cao cả cho xã

hội “đem cổ học để mở đường tiến hóa”.

Ở phương Tây quan niệm “thi họa đồng chất” xuất hiện khá sớm. Có

người phát biểu: “họa là thơ không lời, thơ là họa có lời”; hoặc đồng nhất cả hai

về họa (đồng hình): thơ là “hình vô họa”, họa là “hữu hình thi”, hoặc quy cả hai

về thi (đồng thanh): thơ là “hữu thanh họa”, họa là “vô thanh thi”. Ở phương

Đông (điển hình là Trung Quốc) quan niệm này được xác lập từ đời Tống. Tuy

nhiên, giữa “thi” và “họa” vẫn tồn tại một sự so sánh, phân biệt “tuyên vật mạc

đại ư ngôn, tồn hình mạc thiện ư hoa” (truyền bá sự vật không gì bằng lời, lưu

giữ hình ảnh không gì bằng tranh). Dù các quan niệm được phát biểu có khác

nhau nhưng nhìn chung vẫn thống nhất ở điểm: trong quá trình tiếp xúc, thi và

họa dung hợp nhau trên một số phương diện – thơ ca có tác dụng miêu tả, tái

hiện như hội họa, mà hội họa cũng có tác dụng biểu như thơ ca. Tuy nhiên mỗi

loại hình nghệ thuật đều có những ưu điểm và khuyết điểm khác nhau – thơ

mạnh về biểu hiện thế giới nội tâm, họa mạnh về tính hình ảnh. Vì thế từ xa xưa

người Trung Quốc đã biết kết hợp giữa thơ và họa, sáng tạo ra loại thơ đề tranh

(đề thi họa) để tăng cường ưu điểm và hạn chế khuyết điểm của hai loại hình

nghệ thuật này. Đến đời Đường thơ ca và hội họa Trung Quốc phát triển cực

thịnh, song mới chỉ có thơ vịnh tranh chứ chưa có thơ đề thẳng lên tranh. So

sánh Nhật Bản, Triều Tiên và Việt Nam - các nền văn học vệ tinh được cấu thành

xung quanh nền văn học kiến tạo vùng - Trung Quốc thì “loại thơ đề họa ở Nhật

Bản và Triều Tiên không phát triển mạnh mẽ bằng Trung Quốc nhưng vượt hẳn

so với Việt Nam” [42]. Điều đó là do từ thế kỉ XIX trở về trước, thơ ca phát triển

107

rất mạnh nhưng riêng hội họa, thư pháp lại gần như không có khởi sắc mà chỉ

xuất hiện các loại tranh dân gian kiểu Đông Hồ, Hàng Trống, Kim Hoàng… Vì

thế, loại thơ đề họa ở Việt Nam chỉ xuất hiện rải rác, thậm chí hiếm hoi như: bài

tứ tuyệt Đề Bá Nha cổ cầm đồ (Đề bức tranh Bá Nha gảy đàn cầm) của Nguyễn

Trãi (1380 - 1442) từ thế kỉ XV, bài bát cú Đề tranh Tố nữ của Hồ Xuân Hương

(1772 - 1822). Sang đến thế kỉ XX, hội họa ở Việt Nam đã phát triển với tên tuổi

nhiều họa sĩ lớn, nhưng lúc này thơ mới đã chiếm chỗ thơ cũ, thơ mới và hội họa

mới tồn tại theo hai khuynh hướng độc lập nên loại thơ đề họa ở Việt Nam cũng

không có cơ hội phát triển [42]. Học theo lối thơ vịnh tranh đời Đường, nhà họa

sĩ một thời nổi danh ở Hội quán Quảng Đông tỉnh Nam cũng góp vào ít nhất

(theo tài liệu chúng tôi thu thập được) một bức tranh ngụ ý cho bài thơ Chuyết

đề, bức họa có tên Học họa hồ. Cả bức tranh và bài thơ đã được in lại ở phần đầu

cuốn Bút hoa thơ tập cổ (chúng tôi cũng đã trích dẫn ở Chương một của luận

văn).

Một trong những thú vui hưởng thụ của người tài tử là nghệ thuật hát ả

đào. Từ Nguyễn Du (1765 – 1820), Nguyễn Công Trứ (1778 – 1858) , Dương

Khuê (1839 – 1902), Chu Mạnh Trinh (1862 – 1905) đến Tản Đà (1889 – 1939)

đều ưa chuộng và thậm chí trở thành những nghệ nhân trong loại hình nghệ thuật

này. Trong bài viết Văn chương trong lối hát ả đào diễn thuyết tại Hội Khai Trí

Tiến Đức ngày 29/3/1923, Phạm Quỳnh có nhấn mạnh: bài viết này “bàn về lối

hát ả đào hai ba mươi năm về trước” chứ không phải lối hát ả đào hiện bây giờ

(tức năm 1923). Bài viết cũng liệt kê hàng loạt các lối hát ả đào trong giáo

phường như: lối dáng hương, lối giáo trống, lối hát nói, lối dịp ba cung bắc, lối

hát miếu, lối hát thổng, vọng cổ… và nhấn mạnh “gần đây lại có lối Sa mạc,

giọng lên giọng xuống véo von hay lắm […] nhưng lối này là lối mới”, “cô đào

ngày nay cũng hát tạp cả lý, xẩm, chèo nhưng các lối đó là lối “hát ngang” không

108

phải là chính thức trong giáo phường” [37, tr.176]. Như vậy, có thể nói: tính từ

Chu Mạnh Trinh trở về trước thì lối hát ả đào mà các nhà nho tài tử thường chơi

là lối cổ (trong giáo phường), tới Tản Đà thì lối hát ả đào đã thay đổi nhiều. Bản

thân Tản Đà ngoài sáng tác theo lối hát nói còn sáng tác cả lối xẩm, ca lý… Về

loại hình nghệ thuật này, trong số tư liệu của Phan Mạnh Danh chúng tôi thu

thập được, có thể sơ bộ đưa ra mấy nhận định sau: Thứ nhất, Phan Mạnh Danh ắt

hẳn cũng là một trong những tao nhân mặc khách ưa thích và có hiểu biết uyên

thâm về nghệ thuật hát ả đào. Bởi lẽ trong số những trước tác mà ông để lại có

một số đề cập đến lối chơi này: các cách tập Kiều trong cuốn Bút hoa có kể đến

lối thơ thổng ả đào và lối thơ thổng mới, trong cuốn Thi văn tập trích lục có trích

in ba bài làm theo điệu xẩm ả đào (Đàm thiên, Vấn nguyệt, Vọng dương); ngoài

ra trong cuốn Lịch sử và nghệ thuật ca trù: Khảo sát nguồn tư liệu tại Viện

nghiên cứu Hán Nôm, Nguyễn Xuân Diện có nói: đến thế kỉ XX ( theo chúng tôi

là khoảng những năm 20 theo nhiều tài liệu), nghề kinh doanh ca quán phát đạt,

ca quán có mặt ở khắp mọi nơi. Tiếp đến tác giả lại liệt kê những tỉnh thành ở

miền Trung và miền Bắc có hoạt động ca quán phát triển mạnh. Ở miền Bắc chỉ

có Hà Nội và Nam Định là được nhắc tới: “ở Nam Định trước cô đầu mở nhà hát

ở phố Hàng Thao, sau thiên xuống Ngã Sáu” [12, tr.86]. Đây cũng là thời gian

Phan Mạnh Danh sống với con trai cả là Phan Thế Roanh đang là giáo sư trường

Thành Chung - Nam Định (từ năm 1927). Lúc này gia tư cũng bắt đầu thư thái

có lẽ gia đình cũng mời các nghệ nhân về hát tại gia đình (khả năng Phan Mạnh

Danh đến các ca quán là ít bởi ở các ca quán bên cạnh cô đầu hát mới xuất hiện

cô đầu rượu – đây là nguyên nhân nảy sinh nhiều lời dị nghị về thú chơi hát ả

đào, mà lúc này Phan Thế Roanh đang là giáo sư của một trường học có tiếng).

Thứ hai, lối hát ả đào mà Phan Mạnh Danh chơi đã có sự pha tạp giữa cũ và mới

nên mới có lối xẩm ả đào, hay lối thơ thổng mới (để phân biệt với lối thổng ả

109

đào). Thứ ba, Phan Mạnh Danh là người có hiểu biết về lối làm văn trong nghệ

thuật hát ả đào chứ không có thú chơi hát ả đào, vì không tài liệu nào nhắc tới

việc Phan Mạnh Danh tham gia hát ả đào ở ca quán cũng như ở gia tư. Song,

xuất phát từ đặc điểm của nghệ thuật hát ả đào là: cái thú vị nhất của nghệ thuật

ca trù (lối hát phổ biến nhất trong hát ả đào) là quá trình văn nhân sáng tạo, thể

nghiệm và thưởng thức các tác phẩm của mình nên nhận định thứ ba là không

thể có.

Phan Mạnh Danh cũng là một khách “đa tình” không kém bất cứ người tài

tử nào. Khi 20 tuổi, bắt đầu “xiêu lòng” trước một thiếu nữ tài sắc tuyệt vời,

cũng là khi Phan Mạnh Danh bắt đầu có những sáng tác đầu tiên. Đọc những câu

thơ trong tập Xuân mộng mới thấy học giả đạo Khổng những tưởng là người vô

tình, người mà ái tình khó lòng lay chuyển nay cũng yêu thương, cũng đau đớn

vì tương tư như bao kẻ khác trong nhân loại:

Nỗi tình dan díu, nỗi phân ly,

Vóc kém, xương gầy sá kể chi.

Ngoảnh mặt trông hoa càng bóng thẹn,

Cầm lòng nương gối lại hồn si.

Bi hoan từ trước âu là thế,

Hảo hợp về sau họa có khi.

Vầng nguyệt hoa đèn soi có thấu,

Tình riêng đêm ấy hỏi đêm gì?

Chỉ với tập thơ Xuân mộng, nhà nghiên cứu Đặng Thị Hảo đã đánh giá

Phan Mạnh Danh là “nhà thơ tình cuối cùng của thơ ca trung đại”, “người khép

cánh cửa mười thế kỉ văn chương phong kiến, gửi tiếng vọng vào thơ tình thế hệ

mới với một sự kì tài, độc đáo hiếm có”[21, tr.56]

Ngoài mối tình có thực nhưng đến nay đã trở thành giấc mộng, Phan

110

Mạnh Danh cũng dễ cảm thông với những khách hồng nhan, những người bạc

mệnh. Ta bắt gặp trong hàng loạt trước tác của ông những bóng hồng nhan nổi

tiếng trong lịch sử Trung Quốc như: Ngu Cơ, Tiểu Thái, Dương Quý Phi, Lương

Ý Lương, Ngọc Lan, Giả Vân Hoa, Hồng Kiều, Tiểu Thanh… Đặc biệt là trong

câu chuyện về cuộc đời các mỹ nhân ấy đều có liên quan đến chữ “tình”, sống

khổ vì tình và chết thảm thương vì tình. Truyện Kiều cũng trở thành niềm say

mê, đeo đẳng ông trong suốt hơn bốn mươi năm mà chứng tích còn lại chính là

sự ra đời của cuốn Bút hoa, tập thơ Đề Thanh Tâm Tài Nhân lục vịnh hai mươi

hồi trong Truyện Kiều. Trong số các bản dịch được công bố toàn bộ hoặc một

phần thì bản dịch nào cũng liên quan đến chữ “tình” (Đa tình hận, Tình sử, Cổ

thi trích dịch).

Ở trên chúng tôi đã xét theo những tiêu chí về đặc điểm của loại hình nhà

nho tài tử để đi đến nhận định về nhà nho tác giả Phan Mạnh Danh. Ở ông, ngoài

con người “nhà nho thuần nho” như nhận định của Phạm Quỳnh còn có nhiều

đặc điểm, tiêu biểu là “thị tài” và “đa tình” giống như nhiều nhà nho tài tử tiền

bối. Sống trong xã hội Âu hóa, lẽ ra bản thân con người sẽ bị nhào nặn, thay đổi

ít nhiều theo quy luật tất yếu “con người là sản phẩm của hoàn cảnh”, song ở

Phan Mạnh Danh những thay đổi đó là hiếm có nếu không muốn nói một cách

tuyệt đối. Ông vẫn khéo léo, âm thầm đi tiếp con đường mình đã chọn, hơn thế

còn dày công chắt lọc những tinh hoa văn hóa truyền thống để lưu giữ và bảo

tồn. Chính vì thế, chúng tôi cho rằng ông là một đại biểu hiếm hoi, một nhà nho

tài tử “kiểu cũ” sống trong môi trường hiện đại hóa văn học những năm đầu thế

kỉ XX diễn ra như vũ bão nhưng lại đề kháng một cách khéo léo tránh mọi tác

động và ảnh hưởng của nó.

3.2.2. Những cống hiến của Phan Mạnh Danh trong việc phục hưng

nền văn học văn hóa truyền thống

111

Từ sau năm 1919, cái thân cử nghiệp đã chia tay với người Việt Nam, nhà

nho gặp thời ách vận, chữ Hán đến buổi lụi tàn, một điều chắc chắn là có lẽ sẽ

không ai còn cần đến chữ Hán nữa. Song theo nhà nghiên cứu Phạm Văn Khoái

thì “Chính trong giai đoạn này, trong khoảng hơn 20 năm, người ta lại bàn nhiều

đến chữ Hán nhất so với bất kỳ giai đoạn nào trước đó, số sách dạy chữ Hán

soạn và xuất bản nhiều nhất. Chữ Hán với hình bóng nhà nho văn chương cử

nghiệp thì suy tàn nhưng chữ Hán với văn hóa Việt Nam thì còn mãi” [24,

tr.265]. Có lẽ, chính vào giữa lúc giao tranh giữa cái cũ và cái mới mà cơ hồ cái

cũ có xu hướng bị mất đi mãi mãi người ta mới bắt đầu suy ngẫm cái được, cái

mất,và nhận thấy cần phải giữ gìn những tinh hoa văn hóa được tạo thành từ chữ

Hán. Không ngoài mục đích chính trị, cũng không hoàn toàn là mục đích chính

trị,Thái Tử Thiếu Bảo lãnh Lại Bộ Thượng Thư Phạm Quỳnh đã dành một bài

diễn văn 16 trang bằng tiếng Pháp để nói về Phan Mạnh Danh – một nhà thơ

cổ điển Việt Nam đọc trước mặt Hoàng thượng và các quan khách tại phòng Hội

nghị Huế ngày 3/5/1943. Trong bài viết này, trước sự ra đi của tác giả họ Phan

âm thầm và lặng lẽ như bao bậc nho gia khác, Phạm Quỳnh đã tỏ cái mong muốn

níu giữ, kế tục và phát huy những giá trị cổ truyền, bảo vệ nó trước những tác

động mạnh mẽ của thời cuộc. Bằng lí lẽ, Phạm Quỳnh đã cố gắng tạo một sợi

dây liên kết giữa hai thế hệ rất gần mà lại như không có liên hệ gì với nhau:

“Nếu cuộc đời của một xã hội, là ở trong sự kế tiếp liền nhau, thì bọn ta bây giờ

không có quyền bỏ mất sự liên lạc với các thế hệ người đi trước chúng ta. Dù

những thế hệ ấy chia cách nhau bằng những tính tình tư tưởng khác nhau đến thế

nào, nhưng linh hồn của người xưa cũng vẫn còn là linh hồn của chúng ta, bởi vì

những giấc mộng đã làm cho người xưa say mê cũng chính là những giấc mộng

đã ru hồn cho chúng ta từ khi chúng ta chưa oe oe tiếng khóc ra đời” để cuối

cùng ông kêu gọi mọi người hãy mau mau “thu thập những dấu vết thừa của một

112

thế hệ đã tàn và một thời kì đã hết, còn lại tới nay, trước khi mai một đi hẳn, ở

trong bóng mờ của lịch sử” [7, tr.177].

Trong suốt hàng nghìn năm Bắc thuộc, phong kiến phương Bắc đã thực

hiện hàng loạt các chính sách cưỡng bức, nô dịch về mặt văn hóa trên lãnh thổ

nước ta. Song chúng đã vấp phải thái độ đề kháng gay gắt của nhân dân ta với

thứ văn hóa ngoại lai truyền vào nên kết quả không được như sự mong đợi của

chúng. Một điều ngược đời là kể từ năm 938, sau khi đất nước giành được quyền

độc lập tự chủ, các triều đại trong lịch sử nước ta lại chủ động tiếp thu có chọn

lọc một cách khá triệt để thứ văn hóa ngoại lai đã từng đề kháng trước đây.

Chính vì thế trong suốt mười thế kỷ đã hình thành ở nước ta một bề dày văn hóa

văn học với những đặc điểm cơ bản như văn hóa văn học Trung Quốc. Tuy

nhiên, dù xảy ra quá trình tiếp thu, tiếp biến văn hóa nhưng trên cơ sở điều kiện

thực tế, dân tộc ta đã có những chọn lựa, sàng lọc và cải biến những nét văn hóa

đó cho phù hợp với điều kiện thực tế của đất nước. Sau khi thực dân Pháp xâm

lược, đặc biệt là khi chúng hoàn toàn đặt được ách đô hộ trên đất nước ta, chúng

đã mang đến một thứ văn hóa mới mẻ du nhập từ phương Tây. Chính trong cuộc

tiếp xúc văn hóa này đã làm nảy sinh sự so sánh, đòi hỏi nhận thức lại những giá

trị văn hóa cổ truyền. Khi công việc đó còn chưa ngã ngũ thì sự thắng lợi hầu

như đã ngả về phía những cái mới. Phan Mạnh Danh có lẽ cũng tự lượng sức

mình không thể đương đầu nổi với xu thế tân trào nên đã lánh mình vào thú văn

chương, lặng lẽ, âm thầm viết lại “chúc thư” của cả một thế hệ, một lớp người đã

tàn. “Chúc thư” ấy chính là những kết tinh tinh hoa của một nền văn hóa cũ đang

bị mai một và dần mất đi mãi mãi.

Cùng chung cái nôi văn hóa văn minh với Trung Quốc nhưng trong quá

trình phát triển của mình Việt Nam vẫn có những bước đi độc lập hình thành

những đặc trưng văn hóa riêng của nước mình. Trung Quốc từ cổ chí kim vẫn

113

trung thành với một loại văn tự gọi là Hán ngữ, trong khi đó ở Việt Nam, trong

khoảng mười một thế kỉ đã có sự góp mặt của ba thứ chữ: chữ Hán, chữ Nôm và

chữ Quốc ngữ ( chữ Pháp cũng có mặt ở Việt Nam theo con đường “bảo hộ” của

thực dân Pháp nhưng không có được tầm ảnh hưởng sâu rộng tạo thành truyền

thống văn hiến Việt Nam như ba thứ chữ kể trên). Từ đầu thế kỉ XX khi chữ

Quốc ngữ chính thức có được “giấy thông hành”, phổ cập trên toàn cõi Việt Nam

thì đồng thời với nó chữ Hán, chữ Nôm chính thức mất đi vị trí trong đời sống

người Việt Nam. Chữ Hán bị hạn chế, cấm đoán trong các nhà trường Pháp –

Việt mà chỉ lưu hành chủ yếu ở nông thôn, trong các tư gia nhất là trong các gia

đình vốn có truyền thống Nho học. Sự thay thế hoàn toàn bằng một thứ ngôn ngữ

văn tự mới đã vô tình “chôn vùi” đi hàng chục thế kỉ văn chương văn hóa ở Việt

Nam mà không có lấy một sự thừa tiếp. Công chúng văn học lúc này không cùng

chung tiếng nói, hay nói cách khác là “lệch pha về nặt tiếp nhận” với đội ngũ tác

giả của hàng hàng nghìn năm trước. Bản thân những người vốn là học trò chốn

nho môn là những người lên tiếng có hiệu quả nhất trong việc bài xích nền cổ

học, và cũng chính bản thân những nhà nho chính gốc ấy lại là người cất lên

tiếng nói xót xa nhất về sự ra đi nhanh chóng của những tinh hoa văn hóa cổ

truyền “Những người muôn năm cũ – Hồn ở đâu bây giờ” (Ông đồ - Vũ Đình

Liên).

Cả cuộc đời Phan Mạnh Danh đã kiên trì làm công việc “cứu vãn” văn hóa

của hàng nghìn năm trước. Ông lánh mình vào trong thú văn chương, tìm đến

những cách làm thơ, chơi thơ độc đáo, hiếm có là tinh hoa kết tụ của mười thế kỉ

văn học những mong lưu giữ lại một chút cho đời. Những hoạt động phiên dịch,

biên tập điển cố, từ điển Thực dụng thành ngữ, soạn sách Hán ngữ dạy cho học

sinh đều để thỏa một ước nguyện bắc nhịp cầu nối với thế hệ mai sau. Tuy nhiên,

đương thời ý định ấy của ông mấy ai hiểu được.

114

Như vậy, ở trên chúng tôi đã trình bay khá ngắn gọn những đóng góp của

nhà nho, tác giả Phan Mạnh Danh không chỉ trong lĩnh vực văn học mà rộng hơn

là những cống hiến âm thầm, lặng lẽ của tác giả trong việc lưu giữ, bảo tồn, phục

hưng nền văn hóa nước nhà. Đương nhiên, để làm được điều đó bản thân tác giả

phải là người có vốn tri thức uyên bác, có nhãn quan thẩm mỹ nhạy bén. Phan

Mạnh Danh xứng đáng trở thành “người thủ thành cho một truyền thống mỹ

học”.

Tiểu kết chương 3: Tóm lại, trong chương 3 dựa trên cơ sở về đặc điểm

của ba loại hình nhà nho trong văn học Việt Nam, chúng tôi đã tiến hành nhận

định loại hình tác giả nhà nho đối với Phan Mạnh Danh. Trong cả đời sống và

trong văn học, Phan Mạnh Danh đều có những đặc điểm “thị tài” và “đa tình”

của một nhà nho tài tử. Cùng với Tản Đà, Phan Mạnh Danh cũng gánh trên mình

sứ mệnh của người nối hai thời đại văn học lớn trong lịch sử văn học dân tộc.

Tuy nhiên, khác với Tản Đà – người có sự thích ứng cao độ với những biến

chuyển của công cuộc hiện đại hóa văn học nói riêng và của đời sống xã hội

những năm đầu thế kỷ nói chung thì Phan Mạnh Danh lại là người có sự đề

kháng khéo léo với công cuộc hiện đại hóa văn học đó. Ông đã âm thầm viết lại

“chúc thư” của một thế hệ đã tàn, gạn lọc lấy những tinh hoa văn hóa của một

115

thời đang dần mất đi mãi mãi.

C. Phần kết luận

Trong khuôn khổ của một luận văn chúng tôi đã tạo dựng lại chân dung

tác giả văn học Phan Mạnh Danh – một tác giả đã bị lãng quên trong khoảng hơn

nửa thế kỷ nay. Những nét tiêu biểu trong tiểu sử cuộc đời, những trước tác quan

trọng còn lại đến nay là bằng chứng chân thực cho chặng đường hoạt động văn

học của ông. Với hàng loạt các trước tác có giá trị trên nhiều lĩnh vực: sáng tác

văn học, phiên dịch, biên tập… Phan Mạnh Danh xứng đáng trở thành một tác

giả, dịch giả văn học có công lao đáng được ghi nhận trong nền văn học Việt

Nam.

Xét trong cả quá trình đào tạo và tự đào tạo, trong cả cuộc đời “không có

tham dự một chút nào vào cuộc đời chính trị ở trong nước” có thể khẳng định

Phan Mạnh Danh là “nhà nho thuần nho”. Tuy nhiên, những đặc điểm “thị tài”

và “đa tình” trong đời sống và trong văn học lại khu biệt ông trở thành nhà nho

tài tử. Nối dài thêm danh sách những nhà nho tài tử trong văn học Việt Nam

nhưng sống trong bối cảnh “gió Á mưa Âu” của đời sống xã hội Phan Mạnh

Danh đã có lối ứng xử đề kháng với công cuộc hiện đại hóa văn học đang diễn ra

như vũ bão vào đầu thế kỷ XX. Những hoạt động văn học và những trước tác

của ông giai đoạn này đều đi đến mục đích lưu giữ, làm sống lại tinh hoa của một

nền văn học đã hình thành trong suốt mười thế kỷ.

Sáng tác của Phan Mạnh Danh mang đậm đặc đặc điểm của hệ thống thi

pháp văn học trung đại đặc biệt là thể loại và ngôn ngữ. Về thể loại, Phan Mạnh

Danh am tường và sáng tác trên hầu hết các thể loại thơ văn trung đại như: thơ

Đường, ký, hành, phú, kinh nghĩa, văn sách, văn tế, tựa… trong đó thể loại thơ

Đường được ông sử dụng thuần thục nhất. Về ngôn ngữ, Phan Mạnh Danh vẫn

116

kiên trì sử dụng song song hai lại ngôn ngữ văn tự chữ Hán và chữ Nôm; ông

vận dụng hoạt bát, tinh tế những điển tích điển cố trong văn học cổ phương

Đông. Điều này khiến ngôn ngữ của ông trở nên quan phương không thể đại

chúng hóa.

Hoạt động văn học của Phan Mạnh Danh kéo dài từ những năm cuối thế

kỷ XIX sang hơn bốn thập niên đầu thế kỷ XX –một thời kỳ phức tạp và nhạy

cảm trong cả đời sống lẫn văn học. Trong thời gian này, Phan Mạnh Danh đã

khéo léo bắc nhịp cầu nối, làm mờ đi vết đứt gẫy giữa hai giai đoạn văn học

bằng hàng loạt các trước tác của mình.

Ở phương diện văn hóa, Phan Mạnh Danh đã bằng các hoạt động sáng tác,

biên tập và phiên dịch đem đến cho thế hệ sau một con đường để tự “tìm về với

truyền thống”. Với ông, chữ Quốc ngữ dầu có thay thế được chữ Hán và chữ

Nôm trong đời sống sinh hoạt thì chữ Hán và chữ Nôm vẫn có những giá trị tự

trong bản thân mà không một thứ ngôn ngữ văn tự khác nào thay thế được. Hệ

thống những trước tác của ông, có thể nói là những kết tinh độc đáo của tinh hoa

văn hóa văn học của hàng nghìn năm Nho học ươm mầm, bén rễ và phát triển ở

Việt Nam.

Bên cạnh rất nhiều những mặt tích cực trong trước tác của Phan Mạnh

Danh đã được đề cập ở trên vẫn không thể phủ nhận những hạn chế vẫn còn tồn

tại trong một vài trước tác của ông. Song những hạn chế đó vẫn không làm mờ đi

những cống hiến của ông đối với nền văn học văn hóa nước nhà. Đó chính là cái

mục đích mà luận văn hướng tới để đưa Phan Mạnh Danh trở về với tấm chân

dung đích thực của một tác giả văn học.

Mặc dù đã cố gắng nhưng trong khuôn khổ một luận văn, do giới hạn thời

gian chắc hẳn có những vấn đề chúng tôi chưa kịp đề cập đến, hoặc mới điểm

117

qua sơ lược, chúng tôi sẽ cố gắng để hoàn thiện hơn trong một nghiên cứu khác.

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Đào Duy Anh (2007), Từ điển Truyện Kiều, Nxb Phụ nữ, Hà Nội.

2. Phan Văn Các (2003), Từ điển Từ Hán Việt, Nxb Thành phố Hồ Chí

Minh, TP Hồ Chí Minh.

3. Thiều Chửu (2005), Hán Việt tự điển, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội.

4. Phan Mạnh Danh, Hồng Kiều, Nxb Phan Phong Linh,7 Rue Marché Nang

tinh, Nam Định.

5. Phan Mạnh Danh (1942), Bút hoa thi thảo, Nxb Nam Định.

6. Phan Mạnh Danh (1953), Bút hoa thơ tập cổ, Nxb Trí đức thư xã, Hà Nội.

7. Phan Mạnh Danh (2007), Xuân mộng (Tôn Thất Lương chú giải), Nxb

Thanh Hoa thư xã,Hà Nội.

8. Phan Mạnh Danh (phiên dịch), Tình sử (của Long Tử Do), Nxb Nhà in

Phạm Văn Sơn, Sài Gòn.

9. Phan Mạnh Danh (phiên dịch) (1953), Tình sử (của Long Tử Do), Nxb

Thanh Hoa thư xã, Hà Nội.

10. Phan Mạnh Danh (1953), Cổ thi trích dịch, Nxb Thanh Hoa thư xã, Hà

Nội.

11. Phan Mạnh Danh (1942), Thi văn tập trích lục, Nxb Nguyễn Trung Khác,

Nam Định.

12. Nguyễn Xuân Diện (2007), Lịch sử và nghệ thuật ca trù: Khảo sát nguồn

tư liệu tại Viện nghiên cứu Hán Nôm, Nxb Thế giới, Hà Nội.

13. Nguyễn Du (2004), Truyện Kiều, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội.

14. Phạm Văn Duyệt (1928), Hát ả đào, Nxb Kim Đức Giang, Hà Nội.

15. Thúc Ngọc Trần Văn Giáp (1942), Lược khảo tiểu thuyết Tàu, Thanh

118

Nghị, số 11, tr.14.

16. Phan Cự Đệ (1993), Hàn Mặc Tử: Tác phẩm phê bình và tưởng niệm,

Nxb Giáo dục, Hà Nội.

17. Phan Cự Đệ, Trần Đình Hượu, Nguyễn Trác, Nguyễn Hoành Khung, Lê

Trí Dũng, Hà Văn Đức (2005), Văn học Việt Nam (1900 – 1945), Nxb

Giáo dục, Hà Nội.

18. Trịnh Bá Đĩnh, Nguyễn Đức Mậu (Tuyển chọn và giới thiệu) (2007), Tản

Đà về tác gia và tác phẩm, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

19. Dương Quảng Hàm (2005), Việt Nam văn học sử yếu, Nxb Trẻ, Hà Nội.

20. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (đồng chủ biên) (2004), Từ

điển thuật ngữ văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

21. Đặng Thị Hảo (2003), Thơ tình cổ trung đại Việt Nam, Luận án Tiến sĩ,

Thư viện Quốc gia Việt Nam.

22. Nguyễn Quang Hồng (2008), Khái luận văn tự học chữ Nôm, Nxb Giáo

dục, Hà Nội.

23. Hội đồng tác giả (2004), Từ điển văn học (bộ mới), Nxb Thế giới, Hà Nội.

24. Phạm Văn Khoái (2001), Một số vấn đề chữ Hán thế kỷ XX, Nxb Đại học

Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.

25. Phan Phong Linh, Thắng cảnh Việt Nam qua thi ca, Nxb Tủ sách văn

nghệ.

26. Nguyễn Lộc (2004), Văn học Việt Nam (nửa cuối thế kỉ XVIII đến hết thế

kỉ XIX), Nxb Giáo dục, Hà Nội.

27. Nguyễn Đăng Mạnh (2000), Giáo trình lịch sử văn học Việt Nam 1930 –

1945, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, Hà Nội.

28. Nguyễn Đăng Na (2007), Con đường giải mã văn học trung đại Việt

119

Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

29. Nguyễn Nam, “Tình sử loại lược” lưu truyền và ảnh hưởng ở Việt Nam,

http://khoavanhoc-ngonngu.edu.vn

30. Nguyễn Nam, Phụ nữ tự sát – Lỗi tại tiểu thuyết, http://khoavanhoc-

ngonngu.edu.vn

31. Đỗ Văn Ninh (2002), Từ điển chức quan Việt Nam, Nxb Thanh niên, Hà

Nội.

32. Phan Ngọc (1985), Tìm hiểu phong cách của Nguyễn Du trong Truyện

Kiều, Nxb KHXH, Hà Nội.

33. Thanh Tâm Tài Nhân (2006), Kim Vân Kiều truyện, Nxb Văn học, Hà

Nội.

34. Đào Đức Nhuận, Tản mạn về thơ thuận nghịch độc, http://thuhoiquan.net/

ngày 18 / 11 / 2011.

35. Phạm Đan Quế (2002), Bình Kiều, vịnh Kiều, bói Kiều, Nxb Thanh Niên,

Thành phố Hồ Chí Minh.

36. Phạn Đan Quế (2002), Thú chơi tập Kiều, Nxb Văn học, Thành phố Hồ

Chí Minh.

37. Phạm Quỳnh, (1923), Văn chương trong lối hát ả đào, Tạp chí Nam

Phong, tập 12 (số 69), tr.171-188.

38. Phan Thế Roanh (1953), Điển cố truyện và thơ thường dùng làm văn liệu,

Nxb Nam Sơn, Hà Nội.

39. Phan Thế Roanh sao lục, Phan Mạnh Danh thi văn tập (Lời chú giải của

thi sĩ Tôn Thất Lương), Nxb Thanh Hoa thư xã, Hà Nội.

40. Phan Thế Roanh (1964), Hán văn lược khảo, Nxb Chin Hoa thư cục, Sài

Gòn.

120

41. Lê Văn Siêu(2006), Văn học sử Việt Nam, Nxb Văn học, Hà Nội.

42. Lưu Hồng Sơn, Mối quan hệ giữa thơ ca và hội họa từ Trung Quốc đến

Việt Nam, http://khoavanhoc-ngonngu.edu.vn

43. Trần Đình Sử (2008), Lý luận và phê bình văn học, Nxb Giáo dục, Hà

Nội.

44. Trần Đình Sử (2007), Thi pháp Truyện Kiều, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

45. Trần Đình Sử (1999), Mấy vấn đề thi pháp văn học trung đại Việt Nam,

NXB Giáo dục, Hà Nội.

46. Quách Tấn (1960), Mùa cổ điển, Nxb Tân Việt.

47. Quách Tấn (Quách Giao sưu tầm và biên soạn) (2000), Bóng ngày qua

(Bàn Thành tứ hữu), Nxb Văn nghệ, thành phố Hồ Chí Minh.

48. Hoài Thanh, Hoài Chân (2003), Thi nhân Việt Nam, Nxb Văn học, Hà

Nội.

49. Trần Thị Băng Thanh (2011), Sức hấp dẫn của Truyện Kiều với danh sĩ

Bắc Hà – Trường hợp Phan Mạnh Danh, Tạp chí Hán Nôm, tập 1 (số 104),

tr. 33-42.

50. Nguyễn Toàn Thắng (2011), Hàn Mặc Tử, Quách Tấn và Bích Khê trong

không gian văn hóa Đường thi, http://vanvn.net/ ngày 25/7/2011.

51. Chương Thâu, Trần Ngọc Vương (Giới thiệu và tuyển chọn), Phan Bội

Châu về tác gia và tác phẩm (2003), Nxb Giáo dục, Hà Nội.

52. Trần Nho Thìn (2008), Văn học trung đại Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà

Nội.

53. Tạp chí Tri Tân 1941 – 1945, Phê bình văn học (sưu tầm tư liệu), Nxb

Hội nhà văn.

54. Nguyễn Huy Tự (1950), Truyện Hoa tiên (Vân Bình Tôn Thất Lương dẫn

giải và chú thích), Nxb Tân Việt, Sài Gòn.

121

55. Nguyễn Quảng Tuân (2002), Tập Kiều vịnh Kiều, Nxb Văn học, Hà Nội.

56. Trần Ngọc Vương (2007), Văn học Việt Nam thế kỉ X – XIX những vấn đề

lý luận và lịch sử, NXB Giáo dục.

57. Trần Ngọc Vương (1999), Văn học Việt Nam dòng riêng giữa nguồn

chung, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.

58. Trần Ngọc Vương (1995), Loại hình học tác giả văn học: Nhà nho tài tử

và văn học Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

59. Trần Ngọc Vương (2010), Thực thể Việt nhìn từ các tọa độ chữ, Nxb Tri

thức, Hà Nội.

60. Trần Ngọc Vương (2010), Giáo trình Văn học Việt Nam ba mươi năm

đầu thế kỉ XX, Nxb ĐH Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.

122

61. Nguyễn Văn Y (sưu tập) (1973), Thơ vịnh Kiều, NXB Lạc Việt.

123

Ảnh 1: Nhà thờ họ Phan tại xã Phù Ủng, huyện Ân Thi, tỉnh Hưng Yên.

124

Ảnh 2: Cốt của Phan Mạnh Danh khi mang từ ngoài Bắc vào Nam

Ảnh 3: Mộ cụ Phan Trứ - ông nội của Phan Mạnh Danh tại cánh đồng

125

làng xã Phù Ủng, huyện Ân Thi, tỉnh Hưng Yên.

Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam: Trước tác của Phan Mạnh Danh trong bối cảnh hiện đại hóa văn học Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯƠNG THỊ HẢI

TRƯỚC TÁC CỦA PHAN MẠNH DANH TRONG

BỐI CẢNH HIỆN ĐẠI HÓA VĂN HỌC VIỆT NAM

Hà Nội-2012

TRƯỚC TÁC CỦA PHAN MẠNH DANH TRONG

BỐI CẢNH HIỆN ĐẠI HÓA VĂN HỌC VIỆT NAM

Hà Nội-2012

Chú thích

TIỂU SỬ VÀ HÀNH TRẠNG

TRƯỚC TÁC CỦA PHAN MẠNH DANH

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

Có thể bạn quan tâm

Yêu người ngóng núi (Nguyễn Ngọc Tư) và Đến độ hoa vàng (Đỗ Bích Thúy) từ góc nhìn cổ mẫu

Luận văn Thạc sĩ: Chế tạo và nghiên cứu tính chất điện, từ của vật liệu multiferroic Ba₀.₇Ca₀.₃TiO₃/ NiFe₂O₄

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu vật liệu biến hóa dạng chuỗi một chiều chế tạo từ kim loại đồng trên đế FR-4 hoạt động tại tần số MHz ứng dụng trong truyền năng lượng không dây

Luận văn Thạc sĩ: Đánh giá khả năng tác động tới môi trường biển của việc xả nước thải từ sự cố nhà máy điện hạt nhân Fukushima sử dụng công cụ ERICA

Luận văn Thạc sĩ: Xây dựng mô hình đầu dò nơtron và gamma sử dụng nhấp nháy EJ-276 ghép nối với mảng nhân quang silicon

Luận văn Thạc sĩ: Đánh giá khả năng ảnh hưởng của bức xạ ion hóa đến sức khỏe cư dân khu vực mỏ đất hiếm Đông Pao, xã Bản Hon, huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu

Luận văn Thạc sĩ: Sử dụng phương pháp nhiễu xạ neutron khảo sát cấu trúc tinh thể và pha trật tự từ trong vật liệu Pr2FeCrO6

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu phân lập, xác định cấu trúc và hoạt tính ức chế NO của các hợp chất thứ cấp từ chủng vi nấm biển Aspergillus sp. CL251

Luận văn Thạc sĩ: Phân tích một số hợp chất bisphenol thôi nhiễm từ bao bì nhựa lên một số mẫu thực phẩm nền tinh bột

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu thành phần hóa học và đánh giá hoạt tính kháng khuẩn, kháng nấm của loài hoa mộc (Osmanthus fragrans (Thunb.) Lour.) ở Việt Nam

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu thành phần hóa học và đánh giá tác dụng kháng viêm của loài côi Turpinia montana (Blume) Kurz

Luận văn Thạc sĩ: Tổng hợp và đặc trưng tính chất vật liệu composite có cấu trúc nano chitosan–cyclodextrin/TiO₂–Ag

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu chế tạo và khảo sát một số tính chất của màng phủ trên cơ sở nhựa epoxy gốc nước và khung cơ kim - ZIF

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu tổng hợp một số dẫn xuất napthoquinone chứa nguyên tố flo bằng phản ứng đa thành phần

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu điều chế vật liệu Bioglass và tổ hợp lai với polymer ALG-F127 định hướng ứng dụng trong điều trị nội nha

Luận văn Thạc sĩ: Khảo sát thành phần hóa học và hoạt tính ức chế enzyme α-glucosidase trên một số hợp chất phân lập từ thịt quả bình bát nước (Annona glabra L.).

Luận văn Thạc sĩ: Tổng hợp và đánh giá hoạt tính chống ung thư của hợp chất lai chứa khung tetrahydro-β-carboline và imidazo[1,5-a]pyridine

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu tổng hợp một số dẫn xuất của benzazole

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu chiết tách lignin từ vỏ sầu riêng Ri6 (Durio zibethinus Murr.) và tổng hợp vật liệu biocomposite định hướng ứng dụng trong bảo quản sau thu hoạch

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu tổng hợp hạt nano bạc phủ acid hyaluronic mang doxorubicin định hướng ứng dụng trong điều trị ung thư

Tài liêu mới

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu xây dựng thuật toán thích nghi và học tăng cường cấu trúc Actor - Critic điều khiển bám quỹ đạo cho robot di động đa hướng mecanum

Luận án Tiến sĩ: Cơ cấu bệnh tim mạch và chất lượng cuộc sống của người cao tuổi mắc suy tim, rung nhĩ điều trị tại Bệnh viện Thống Nhất, thành phố Hồ Chí Minh

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu hiện tượng nứt dăm đê sông vùng đồng bằng sông Hồng và dự báo khả năng bị nứt của một số đoạn đê

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu xây dựng giải pháp đảm bảo an toàn thông tin cho quá trình học liên kết dựa trên mật mã

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Phát triển năng lực đánh giá công nghệ cho học sinh trong dạy học môn Công nghệ 11 ở trường trung học phổ thông

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu phân loại chi cầu diệp – Bulbophyllum Thouars (Orchidaceae) ở vùng Tây Nguyên bằng phương pháp hình thái và phân tử

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu đặc điểm phân bố và dinh dưỡng của các loài lưỡng cư ở Vườn Quốc gia Bến En và Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Luông, tỉnh Thanh Hóa

Luận án Tiến sĩ: Tổng hợp luật dẫn và điều khiển cho một lớp tên lửa đối hải trên cơ sở ứng dụng mạng nơ ron và hệ mờ

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu tổng hợp hệ điều khiển góc Pitch tua bin gió trong điều kiện có nhiễu tác động

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu hóa học lipid của hai loài san hô thủy tức Millepora dichotoma và Millepora platyphylla ở Việt Nam

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu kiểm soát phân phối công suất kéo trên cầu chủ động của ô tô con bằng ABS

Luận án Tiến sĩ: Ứng dụng phản ứng Domino vào tổng hợp các dẫn xuất Podophyllotoxin, Pyrimidine và đánh giá hoạt tính sinh học của các chất tổng hợp được

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu thành phần hóa học và một số hoạt tính sinh học của cây chùm ngây (Moringa oleifera)

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu thành phần hóa học và ứng dụng ức chế ăn mòn cho thép của cao chiết xuất từ cây Lộc vừng thuộc họ Lecythidaceae

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu hiện tượng nứt dăm đê sông vùng đồng bằng sông Hồng và dự báo khả năng bị nứt của một số đoạn đê

AI tóm tắt

Giới thiệu tài liệu

Đối tượng sử dụng

Từ khoá chính

Nội dung tóm tắt

Giới thiệu

Về chúng tôi

Việc làm

Quảng cáo

Liên hệ

Chính sách

Thoả thuận sử dụng

Chính sách bảo mật

Chính sách hoàn tiền

DMCA

Hỗ trợ

Hướng dẫn sử dụng

Đăng ký tài khoản VIP

093 303 0098

support@tailieu.vn

Phương thức thanh toán

Theo dõi chúng tôi

Facebook

Youtube

TikTok