Luận văn Thạc sĩ Văn học: Yếu tố tự vấn trong Di cảo thơ Chế Lan Viên

®¹i häc quèc gia hµ néi

Tr êng ®¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n

D ¬ng thÞ kim d

LuËn v¨n th¹c sÜ

YÕu tè tù vÊn trong di c¶o th¬ chÕ lan viªn

Chuyªn ngµnh: v¨n häc viÖt nam

M· sè: 60.22.34

Gi¸o viªn h íng dÉn: pgs.ts l u kh¸nh th¬

Hµ néi, 2010

®¹i häc quèc gia hµ néi

Tr êng ®¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n

D ¬ng thÞ kim d

LuËn v¨n th¹c sÜ

YÕu tè tù vÊn trong di c¶o th¬ chÕ lan viªn

Chuyªn ngµnh: v¨n häc viÖt nam

M· sè: 60.22.34

Hµ néi, 2010

Môc lôc

Trang

PhÇn më ®Çu

1. LÝ do chän ®Ò tµi ........................................................................................ 3

2. LÞch sö vÊn ®Ò ........................................................................................... 4

3. Môc ®Ých vµ ®èi t îng nghiªn cøu ........................................................... 11

4. Ph ¬ng ph¸p nghiªn cøu .......................................................................... 11

5. Bè côc cña luËn v¨n ................................................................................. 12

PhÇn NéI DUNG

Ch ¬ng 1: Nh÷ng chÆng ® êng th¬ ChÕ Lan Viªn

1.1. Th¬ ChÕ Lan Viªn tõ tr íc c¸ch m¹ng Th¸ng T¸m 1945 ...................... 13

1.2. Th¬ ChÕ Lan Viªn tõ 1945 ®Õn 1975 .................................................... 17

1.3. Th¬ ChÕ Lan Viªn tõ 1975 ®Õn 1986 .................................................... 32

1.4. Th¬ ChÕ Lan Viªn tõ 1986 ®Õn 1996 .................................................... 37

Ch ¬ng 2. YÕu tè tù vÊn - nguån c¶m høng chÝnh trong Di c¶o th¬

ChÕ Lan Viªn

2.1. Kh¸i niÖm ............................................................................................. 39

2.2. Sù thÓ hiÖn cña yÕu tè tù vÊn trong Di c¶o th¬ ChÕ Lan Viªn ............... 40

2.2.1. Tù vÊn lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh nhËn thøc vÒ cuéc sèng ................. 40

2.2.1.1. NhËn thøc vÒ tÝnh phøc t¹p cña con ng êi ....................................... 40

2.2.1.2. Tõ nhËn thøc vÒ qu¸ khø, hiÖn t¹i ®Õn nhËn thøc vÒ x· héi,

cuéc sèng ............................................................................................ 43

2.2.2. Nhu cÇu ® îc sèng trung thùc víi b¶n th©n m×nh .............................. 57

2.2.3. Nh÷ng suy nghÜ vÒ nhµ th¬ vµ nghÒ th¬ ............................................. 60

2.2.3.1. Suy nghÜ nhµ th¬ ............................................................................ 60

2.2.3.2. Suy nghÜ vÒ nghÒ th¬ ....................................................................... 69

2.2.3.3. Suy nghÜ vÒ nhµ th¬ ........................................................................ 80

Ch ¬ng 3. Mét sè ®Æc ®iÓm nghÖ thuËt Trong Di c¶o th¬

ChÕ Lan Viªn

3.1. ThÓ th¬ ................................................................................................. 89

3.2. H×nh ¶nh ............................................................................................... 92

3.3. Ng«n ng÷ ............................................................................................. 97

3.4. Giäng ®iÖu ............................................................................................ 99

PhÇn kÕt luËn ................................................................................... 105

tµi liÖu tham kh¶o ......................................................................... 107

PhÇn më ®Çu

1. LÝ do chän ®Ò tµi

ChÕ Lan Viªn lµ mét t¸c gia lín cña v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i. Cuéc

®êi ho¹t ®éng nghÖ thuËt cña «ng bao trïm lªn thÕ kØ XX vµ ®Ó l¹i dÊu Ên

®Ëm nÐt trong lÞch sö v¨n häc n íc ta. ChÕ Lan Viªn ®· ®Ó l¹i mét di s¶n kh¸

®å sé: lµm th¬, viÕt v¨n, viÕt tiÓu luËn phª b×nh. ¤ng ®· chiÕm lÜnh ® îc

nhiÒu ®Ønh cao nghÖ thuËt ë nh÷ng giai ®o¹n kh¸c nhau: giai ®o¹n Th¬ Míi

víi §iªu tµn; hßa b×nh víi ¸nh s¸ng vµ phï sa; thêi chèng Mü cøu n íc víi

Hoa ngµy th êng, chim b¸o b·o; Nh÷ng bµi th¬ ®¸nh giÆc; giai ®o¹n ®æi míi

víi Di c¶o th¬. HiÖn «ng ®Ó l¹i 15 tËp th¬ (kÓ c¶ Di c¶o th¬ ChÕ Lan Viªn 3

tËp), 7 t¸c phÈm v¨n xu«i, 8 tËp tiÓu luËn phª b×nh... Nghiªn cøu s©u vÒ ChÕ

Lan Viªn lµ mét c¸ch gióp ta hiÓu thªm vÒ nÒn v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i.

ChÕ Lan Viªn là nhà thơ song hành cùng thời đại. ¤ng ®· cïng d©n téc

®i qua nh÷ng b íc th¨ng trÇm cña lÞch sö. T×nh c¶m yªu ghÐt trong th¬ «ng

còng lµ chuÈn mùc yªu ghÐt cña ®Êt n íc. LÏ sèng chÕt trong th¬ «ng còng

tiªu biÓu cho lÏ sèng chÕt cña nh÷ng con ng êi biÕt sèng chÕt cho nh÷ng

®iÒu thiªng liªng cao c¶ nh ng còng thËt ®¸ng tù hµo: sèng chÕt v× tæ quèc

th©n yªu. Nãi c¸ch kh¸c, th¬ «ng ®· ®i vµo m¹ch chÝnh cña ®êi sèng tinh

thÇn d©n téc vµ thêi ®¹i.

T¸c phÈm cña ChÕ Lan Viªn, ®Æc biÖt lµ th¬ «ng ® îc gi¶ng d¹y, häc

tËp ë nhiÒu cÊp häc kh¸c nhau. B¶n th©n ng êi viÕt, víi c ¬ng vÞ lµ mét gi¸o

viªn, ®i s©u nghiªn cøu th¬ ChÕ Lan Viªn sÏ gióp cho viÖc häc tËp- gi¶ng d¹y

t¸c phÈm cña «ng cã hiÖu qu¶ h¬n.

Trong c¸c bµi th¬, ®Æc biÖt lµ trong phÇn Di c¶o th¬, ChÕ Lan Viªn ®·

thÓ hiÖn tµi n¨ng th¬ ca cña m×nh trong viÖc bµn luËn vÒ v¨n ch ¬ng, vÒ thÕ

sù, vÒ b¶n th©n. Nhµ phª b×nh Hoµi Thanh ®· ®óng khi tiªn ®o¸n r»ng c¸i

th¸p Chµm ChÕ Lan Viªn ®øng sõng s÷ng gi÷a ®ång b»ng th¬ ch¾c ch¾n, lÎ

loi, bÝ mËt. N¨m m ¬i n¨m sau nã vÉn cßn ®Çy bÝ Èn. §i tõ th¸p Chµm ®Õn

th¸p Bay-on lµ mét chÆng ® êng dµi, nh ng suèt chÆng ® êng Êy, ChÕ Lan

Viªn vÉn kh«ng ngõng t×m tßi ®æi míi. V× thÕ mµ khi ®· thµnh ng êi thiªn cæ

råi, «ng vÉn cßn lµm cho ng êi ta ph¶i bµng hoµng kinh ng¹c vÒ nh÷ng t©m

sù cßn giÊu kÝn cña m×nh. Nghiªn cøu Di c¶o th¬ còng lµ mét c¸ch ®Ó chóng

ta hoµn thiÖn bøc ch©n dung vÒ mét nhµ th¬ lín, mét nhµ phª b×nh v¨n häc

tµi n¨ng, tõ ®ã thÊy râ quan ®iÓm nghÖ thuËt vµ nh÷ng ®ãng gãp to lín cña

«ng cho nÒn v¨n häc d©n téc.

Chóng t«i ®Æc biÖt yªu thÝch th¬ ChÕ Lan Viªn v× nã rÊt ®éc ®¸o, míi l¹

c¶ vÒ néi dung lÉn h×nh thøc thÓ hiÖn. §Æc biÖt, th¬ «ng cã tÝnh chÊt trÝ tuÖ,

triÕt lÝ s©u s¾c. Cuèi ®êi, nh÷ng s¸ng t¸c cña «ng l¹i cµng lµm cho b¹n ®äc

bµng hoµng, ngì ngµng tr íc mét hån th¬ lu«n tr¨n trë vÒ lÏ sèng chÕt, vÒ

th¬, vÒ cuéc ®êi vµ vÒ chÝnh b¶n th©n m×nh. §äc xong nh÷ng vÇn th¬ Êy,

trong lßng ta bçng n¶y sinh biÕt bao ngÉm suy vÒ lÏ ®êi, vÒ con ng êi... ®Ó

thªm tr©n träng vµ n©ng niu nh÷ng giê phót mµ ta cßn ® îc tån t¹i trªn câi

trÇn thÕ k× diÖu mµ còng rÊt mùc gÇn gòi, quen thuéc.

2. LÞch sö vÊn ®Ò

ChÕ Lan Viªn lµ mét g ¬ng mÆt ®éc ®¸o trong lÞch sö v¨n häc ViÖt

Nam hiÖn ®¹i. Tõ quyÓn §iªu tµn ®ét ngét xuÊt hiÖn gi÷a lµng th¬ nh mét

niÒm kinh dÞ n¨m 1937 ®Õn Di c¶o th¬ ChÕ Lan Viªn, tËp 3 n¨m 1996, «ng

®· ®Ó l¹i mét di s¶n v¨n häc ®å sé. Th¬ ChÕ Lan Viªn còng ®· trë thµnh mét

hiÖn t îng thu hót sù quan t©m nghiªn cøu cña nhiÒu c©y bót, nhiÒu nhµ lÝ

luËn phª b×nh.

2.1: Tr íc n¨m 1945

Thêi k× nµy, nh÷ng bµi viÕt ®Çu tiªn vÒ ChÕ Lan Viªn lµ cña t¸c gi¶

NguyÔn Vü. ¤ng ®· cã bµi giíi thiÖu vÒ ChÕ Lan Viªn n¨m 1936, giíi thiÖu

vÒ tËp §iªu tµn n¨m 1937. Nh chÝnh NguyÔn Vü ®· viÕt: Tõ buæi ®ã (1936)

®Õn nay, t«i kh«ng cã dÞp nµo gÆp l¹i ChÕ Lan Viªn. VÒ Hµ Néi, t«i cã viÕt

mét bµi dµi giíi thiÖu ChÕ Lan Viªn, cã lÏ lµ bµi ®Çu tiªn nãi ®Õn ChÕ Lan

Viªn trong v¨n häc sö. Sau ®ã lµ Kh¸i H ng ca ngîi tËp §iªu tµn trªn t¹p chÝ

Ngµy nay. §Æc biÖt lµ bµi viÕt cña Hoµi Thanh vµ Hoµi Ch©n trong Thi nh©n

ViÖt Nam (1941) ®· sím kh¼ng ®Þnh tÇm vãc cña nhµ thi sÜ thµnh danh tõ khi

míi 16, 17 tuæi : Con ng êi nµy qu¶ lµ con ng êi cña Trêi §Êt, cña bèn

ph ¬ng, kh«ng thÓ lÊy kÝch tÊc th êng mµ hßng ®o ® îc. [54,202] NguyÔn

Vü còng cho r»ng: Th¬ ChÕ Lan Viªn ®éc ®¸o, nhiÒu bµi c¶m ®éng. TËp

§iªu tµn cña anh cßn ®Ó l¹i mét chiÕc bãng trong v¨n häc sö ViÖt Nam,

gièng nh nh÷ng th¸p Chµm trªn ®Êt n íc §å Bµn, cßn v¨ng v¼ng tiÕng nøc

në ngh×n thu chiªm n÷ hËn. [29,27]

Cã thÓ thÊy, tr íc c¸ch m¹ng th¸ng T¸m, bÕ t¾c vÒ t t ëng vµ nghÖ

thuËt, ChÕ Lan Viªn chÞu nhiÒu ¶nh h ëng cña triÕt häc duy t©m siªu h×nh vµ

c¸c t«n gi¸o. Nh «ng nãi trong mét bµi tr¶ lêi pháng vÊn cña mét ng êi b¹n

§øc: Tr íc gi¶i phãng 1945, quan träng nhÊt víi t«i lµ c¸c vÊn ®Ò siªu h×nh.

LÇn l ît yªu Kinh Th¸nh, råi PhËt. Nh ng kh«ng t×m ra lèi tho¸t. [3,17] Vµ

§iªu tµn chÝnh lµ sù cô thÓ hãa c¸i ¶nh h ëng cña duy t©m siªu h×nh vµo

trong th¬ ChÕ Lan Viªn. Ngoµi ra, giai ®o¹n nµy cßn ph¶i kÓ ®Õn tËp v¨n xu«i

Vµng sao cïng mét sè bµi viÕt ch a in thµnh tËp.

Nh×n chung, ngay tõ tËp th¬ ®Çu tay, ChÕ Lan Viªn ®½ chøng tá m×nh cã

søc thu hót lín víi b¹n ®äc vµ giíi phª b×nh. TÊt c¶ ®Òu c«ng nhËn §iªu tµn

lµ mét t¸c phÈm k× l¹. Bëi nã viÕt vÒ mét thÕ giíi l¹ k×: thÕ giíi cña câi ©m,

mét câi rïng rîn víi ®Çu l©u, ma quû, thÕ giíi cña m¸u x ¬ng, cña mét nghÜa

®Þa hoang tµn, cña bãng tèi, hÇm mé, m¸u huyÕt...

2.2. Tõ sau n¨m 1945 ®Õn nay

Sau c¸ch m¹ng, vÉn cßn cã nh÷ng bµi phª b×nh vÒ tËp th¬ ®Çu tay cña

ChÕ Lan Viªn. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ phÝa Nam ®Òu

thèng nhÊt ®Ò cao §iªu tµn, coi ®©y lµ thµnh tùu ®¸ng kÓ. Uyªn Thao ca ngîi

ChÕ Lan Viªn lµ mét thÇn ®ång th¬ k× dÞ. NguyÔn TÊn Long còng ®· chØ ra

ChÕ Lan Viªn lµ thi sÜ cã chiÒu h íng th¬ kh¸c l¹ nhÊt trªn thi ®µn ViÖt Nam.

Cã lÏ m·i m·i xa l¾m vÒ sau nµy còng kh«ng cã ai t¹o ® îc phong c¸ch kh¸c

l¹ nh «ng.

ThËm chÝ, cã mét sè ng êi ®Ò cao hÕt lêi tËp §iªu tµn ®Ó chª bai th¬

ChÕ Lan Viªn giai ®o¹n sau nµy lµ kÐm cái. Thùc chÊt ë ®©y, hä nh»m vµo

chÝnh trÞ, nh»m xuyªn t¹c, phª ph¸n ® êng lèi cña §¶ng. Hä cho r»ng, chØ cã

mçi tËp th¬ ®Çu tay cña ChÕ Lan Viªn lµ cã gi¸ trÞ, cßn l¹i nh÷ng tËp th¬ sau,

d íi “sù k×m h·m” cña §¶ng, nh÷ng thi nh©n ®Çy tµi n¨ng nh ChÕ Lan Viªn

chØ nh nh÷ng b«ng hoa ®· nh¹t phai h ¬ng s¾c. Cã lÏ v× vËy nªn nh÷ng s¸ng

t¸c sau nµy cña nhµ th¬ Ýt ® îc c¸c t¸c gi¶ phÝa Nam quan t©m ®Ó ý ®Õn.

ë miÒn B¾c, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ ®Òu thèng nhÊt

kh¼ng ®Þnh ChÕ Lan Viªn lµ nhµ th¬ tµi n¨ng vÒ mäi ph ¬ng diÖn. Hä hÇu

hÕt ®Òu nhËn thÊy cã sù chuyÓn biÕn cña th¬ ChÕ Lan Viªn qua tõng thêi k×

vµ kh¼ng ®Þnh sù ®ãng gãp ®¸ng kÓ cña «ng vµo tiÕn tr×nh h×nh thµnh, ph¸t

triÓn cña th¬ ca c¸ch m¹ng. Giai ®o¹n nµy cã c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu chñ

yÕu sau:

S¸ch LÞch sö v¨n häc ViÖt Nam cña tr êng §¹i häc Tæng hîp Hµ Néi,

tr êng §¹i häc S ph¹m Hµ Néi.

Cuèn: V¨n häc ViÖt Nam chèng Mü cøu n íc, c¸c bé lÝ luËn v¨n häc

cña nhiÒu t¸c gi¶ vµ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu th¬ ®Ò cËp ®Õn ChÕ Lan Viªn

nh : Phong trµo Th¬ Míi (Phan Cù §Ö), Th¬ vµ mÊy vÊn ®Ò trong th¬ ViÖt

Nam hiÖn ®¹i, Mét thêi ®¹i míi trong thi ca (Hµ Minh §øc), T×m hiÓu th¬

(M· Giang L©n), Th¬ Míi - nh÷ng b íc th¨ng trÇm ( Lª §×nh Kþ), Th¬ Míi-

b×nh minh th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i (NguyÔn Quèc Tuý), Ng«n ng÷ th¬

(NguyÔn Phan C¶nh), LÝ luËn vµ phª b×nh v¨n häc (TrÇn §×nh Sö), T duy

th¬ vµ t duy th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i (NguyÔn B¸ Thµnh)... Cã c«ng tr×nh ®i

s©u nghiªn cøu ch©n dung t¸c gi¶, cã c«ng tr×nh nghiªn cøu tÝnh ®Æc s¾c cña

thi ph¸p th¬ ChÕ Lan Viªn, cã nh÷ng bµi kh¸i qu¸t ® îc b¶n chÊt th¬ ChÕ

Lan Viªn vÒ ph ¬ng diÖn phong c¸ch häc. Tiªu biÓu trong sè ®ã lµ c¸c bµi

nghiªn cøu cña GS. Hµ Minh §øc trong Nhµ v¨n ViÖt Nam 1945-1975 (tËp

1), bµi cña Vò TuÊn Anh in trong Nhµ th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i.

Ngoµi ra cßn cã nhiÒu bµi b¸o viÕt vÒ th¬ ChÕ Lan Viªn ra ®êi. T¸c gi¶

NguyÔn V¨n H¹nh cho r»ng: víi ¸nh s¸ng vµ phï sa råi ®Õn Hoa ngµy

th êng, chim b¸o b·o, ChÕ Lan Viªn ®· kh¼ng ®Þnh mét phong c¸ch th¬ ®éc

®¸o vµ thèng nhÊt trong sù ®èi lËp víi §iªu tµn vÒ nhiÒu mÆt. Mét ®»ng

quay vÒ qu¸ khø, ®au khæ vµ chÕt chãc, c« ®¬n vµ h ¶o, mét ®»ng l¹i ®øng

v÷ng ch©n trªn m¶nh ®Êt hiÖn t¹i ®Ó nh×n vÒ t ¬ng lai, tin t ëng vµ “hßa hîp

víi ng êi”. [29,30] T¸c gi¶ còng ph¸t hiÖn ra trong nh÷ng bµi th¬ cña ChÕ

Lan Viªn khã mµ t¸ch ch©n thµnh víi xãt xa...M©u thuÉn gÇn nh kh«ng

tr¸nh khái. Phong c¸ch vµ gi¸ trÞ ë ngay trong m©u thuÉn Êy. Cã lÏ chÝnh tõ

nh÷ng m©u thuÉn Êy mµ trong s¸ng t¸c cña ChÕ Lan Viªn lu«n cã sù gi»ng

co, tr¨n trë, nhµ th¬ tù vÊn m×nh råi l¹i tù vÊn c¶ x· héi vÒ nh÷ng vÊn ®Ò liªn

quan ®Õn s¸ng t¸c, ®Õn cuéc ®êi. NguyÔn Xu©n Nam víi lêi giíi thiÖu trong

TuyÓn tËp ChÕ Lan Viªn l¹i h íng b¹n ®äc ®Õn víi søc hÊp dÉn cña th¬ «ng

khi ®iÓm qua c¸c tËp th¬. Theo «ng, ®äc th¬ ChÕ Lan Viªn, Ên t îng næi bËt

cña chóng ta lµ sù th«ng minh vµ tµi hoa. Th«ng minh v× ý th¬ phong phó bÊt

ngê, tµi hoa v× h×nh ¶nh kh¸c l¹, kú thó. [29,73] NguyÔn Xu©n Nam còng

®ång t×nh víi NguyÔn V¨n H¹nh r»ng: NÐt næi bËt cña t duy nghÖ thuËt cña

ChÕ Lan Viªn chÝnh lµ sù ®èi lËp. Qua ®èi lËp, nhµ th¬ nãi lªn mét quy luËt

ph¸t triÓn c¬ b¶n cña sù vËt, t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn trÝ t ëng t îng cña

ng êi ®äc, khªu gîi cñng cè høng thó thÈm mÜ cña hä, b»ng c¸ch cho hä tiÕp

xóc víi nh÷ng bÊt ngê vµ t ¬ng ph¶n trong ý th¬, trong h×nh ¶nh, trong kÕt

cÊu, trong nh¹c ®iÖu tõ cuéc sèng lín ®Õn niÒm riªng, tõ x· héi ®Õn thiªn

nhiªn, tõ hiÖn t¹i ®Õn qu¸ khø, tõ yªu th ¬ng ®Õn giËn d÷, tõ yªn tÜnh ®Õn

bµng hoµng, tõ trang nghiªm ®Õn trµo léng. [29,86]

Di c¶o th¬ tËp 1,2,3 ra ®êi ®¸nh dÊu mét b íc ph¸t triÓn míi trong

hµnh tr×nh th¬ ChÕ Lan Viªn. ¤ng cµng ® îc d luËn chó ý. Hµng lo¹t nh÷ng

bµi viÕt ra ®êi, chñ yÕu ®¸nh gi¸ tæng qu¸t ®êi th¬ cña «ng tõ §iªu tµn ®Õn Di

c¶o th¬. C¸c t¸c gi¶ ®Òu chØ ra nh÷ng ®Æc s¾c cña phong c¸ch th¬ ChÕ Lan

Viªn trong suèt hµnh tr×nh s¸ng t¸c: tõ truyÒn thèng ®Õn c¸ch t©n, tõ thÓ lo¹i

®Õn ®Ò tµi...NguyÔn Th¸i S¬n cã ChÕ Lan Viªn vµ Di c¶o th¬, NguyÔn B¸

Thµnh víi §äc hai tËp Di c¶o th¬, Ph¹m Xu©n Nguyªn cã ChÕ Lan Viªn -

ng êi ®i t×m mÆt, §oµn Träng Huy cã Khuynh h íng vËn ®éng th¬ ChÕ Lan

Viªn tõ sau 1975, TrÇn M¹nh H¶o víi Ng êi lµm v ên vÜnh cöu. NhiÒu bµi

viÕt ® îc tËp hîp trong cuèn ChÕ Lan Viªn – Ng êi lµm v ên vÜnh cöu. Cuèn

Th¬ ChÕ Lan Viªn-Nh÷ng lêi b×nh do Mai H ¬ng-Thanh ViÖt tuyÓn chän ®·

tËp hîp ® îc nh÷ng bµi nghiªn cøu vÒ con ® êng vµ tÇm vãc th¬ ChÕ Lan

Viªn còng nh ®iÓm qua nh÷ng tËp th¬, nh÷ng chÆng ® êng th¬ cña «ng. Hai

t¸c gi¶ còng ®· giíi thiÖu víi ng êi ®äc nh÷ng bµi ®Æc s¾c nhÊt trong ®êi th¬

cña «ng. C¸c t¸c gi¶ ®Òu nhËn ra cã nh÷ng t×nh c¶m, cã nh÷ng nçi niÒm,

nh÷ng gi¸ trÞ nh©n v¨n vµ nghÖ thuËt chØ ®Õn khi ®äc th¬ di c¶o cña «ng ta

míi nhËn ra. Ta cµng hiÓu «ng. Cµng kÝnh träng «ng, vµ cµng th ¬ng ChÕ

Lan Viªn h¬n. [29,423] NguyÔn Th¸i S¬n ®· nh×n ra c¸i phøc t¹p trong con

ng êi, trong th¬ ChÕ Lan Viªn qua Di c¶o th¬: DiÖn m¹o th¬, ch©n dung th¬

cña ChÕ Lan Viªn tr íc ®©y, s¾c s¶o ®Õn mÊy, thÇn s¾c ®Õn mÊy còng chØ

míi ë trªn mét mÆt ph¼ng, cßn th¬ ch a in vµ th¬ sau khi nhµ th¬ tõ trÇn, ®·

t¹o nªn mét diÖn m¹o cã chiÒu kÝch kh¸c. §ã lµ phï ®iªu. §ã lµ t îng trßn.

§ã lµ t îng ®µi. Ph¹m Quang Trung l¹i cã bµi §äc “ChÕ Lan Viªn vµ Di c¶o

th¬” ph°n håi l¹i bµi cña NguyÔn Th¸i S¬n. Ph¹m Quang Trung nhËn ®Þnh:

kh«ng nªn qu¸ ®Ò cao Di c¶o th¬ ChÕ Lan Viªn tíi møc ®èi lËp Di c¶o víi

nh÷ng s¸ng t¸c tr íc ®©y cña nhµ th¬. Cã mét ChÕ Lan Viªn kh¸c mµ kh«ng

l¹ hiÖn lªn trong Di c¶o. Song chñ yÕu vÉn lµ mét ChÕ Lan Viªn quen thuéc

mµ ta ®· b¾t gÆp trong suèt nöa thÕ kØ qua. [29,431] NguyÔn B¸ Thµnh

trong bµi §äc hai tËp Di c¶o th¬, ®· chØ ra vÊn ®Ò sèng-chÕt ® îc ChÕ Lan

Viªn ®Ò cËp nhiÒu trong nh÷ng s¸ng t¸c cuèi ®êi. Nhµ th¬ ®· chñ ®éng ®æi

giäng th¬. Giê ®©y lµ mét giäng th¬ ®¬n lÎ, n·o nïng vµ cã phÇn chua ch¸t.

T¸c gi¶ còng chØ ra cã sù m©u thuÉn trong t t ëng ChÕ Lan Viªn nh÷ng n¨m

cuèi ®êi. [29,441] T¸c gi¶ Hå ThÕ Hµ víi bµi viÕt H×nh thøc nghÖ thuËt th¬

ChÕ Lan Viªn còng ®· chØ râ ChÕ Lan Viªn tõng vËt v·, tr¨n trë vµ tù vÊn

tr íc m×nh vµ ngän ®Ìn, trang giÊy chØ v× mét sø mÖnh th¬ cao c¶:

NghÖ thuËt µ? Anh h·y thö xem sao?

Sè ngµy cßn l¹i cho anh trªn Tr¸i ®Êt ®Õm råi

Nh thãc gièng ®Õm tõng h¹t mét

ChØ cßn tõng Êy th«i, anh ph¶i t¹o ra mïa

Cø thÕ, “ng êi lµm v ên vÜnh cöu” ChÕ Lan Viªn (ch÷ dïng cña TrÇn

M¹nh H¶o) kh«ng ngõng ®i t×m c¸i míi cho th¬, v× dõng l¹i ®©u cßn anh n÷a,

c¶ nh÷ng lóc anh ph¶i ®Æt ra “Hai c©u hái” vµ ph¶i “TËp qua hµng” (tªn

hai bµi th¬ cña ChÕ Lan Viªn); bëi v×, «ng ch a bao giê xem nhÑ sø mÖnh

cña thi nh©n.” (29,213)

Tõ ®ã cã thÓ thÊy, bµn vÒ Di c¶o th¬ cã nhiÒu ý kiÕn tr¸i ng îc nhau

nh ng kh«ng ph¶i ®Ó h¹ thÊp ChÕ Lan Viªn mµ ®Ó hiÓu thªm tÝnh ®a d¹ng

trong th¬ «ng. C¸c nhµ phª b×nh cho r»ng, vµo nh÷ng n¨m cuèi ®êi, nhµ th¬

hä ChÕ thay ®æi kh¸ nhiÒu vÒ h×nh ¶nh, giäng th¬, ©m ®iÖu th¬ vµ c¶ ph ¬ng

ph¸p t duy nh ng ®ã kh«ng ph¶i lµ sù c¸ch t©n mµ chñ yÕu lµ sù phôc håi

c¸ch c¶m, c¸ch nghÜ cña chÝnh «ng tõ thêi tr íc c¸ch m¹ng.

§iÓm qua nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ChÕ Lan Viªn vµ vÒ ba tËp Di

c¶o th¬, chóng ta thÊy ChÕ Lan Viªn qu¶ lµ mét thi tµi hiÕm cã. Song kh«ng

ph¶i nh vËy cã nghÜa lµ «ng kh«ng cã mét h¹n chÕ nµo. Nhµ phª b×nh Hµ

Minh §øc ®· thÊy râ: trong th¬ ChÕ Lan Viªn thiÕu sù g¾n bã trùc tiÕp víi

nhiÒu ph¹m vi cña ®êi sèng nªn trong th¬ anh sù chuyÓn hãa gi÷a hiÖn thùc

vµ lÝ t ëng, gi÷a c¸i trõu t îng vµ cô thÓ th êng gÆp khã kh¨n. Mµu x¸m cña

ý niÖm kh«ng trë vÒ ® îc víi c©y ®êi xanh t ¬i, lý trÝ vÉn dõng l¹i trong quü

®¹o luËn bµn cña lý trÝ xa vêi víi cuéc ®êi ®ang vç sãng ë ngoµi kia. (15,69)

NguyÔn B¸ Thµnh, viÕt vÒ hai tËp ®Çu cña Di c¶o th¬, ®· cã nhËn xÐt nhÑ

nhµng nh ng rÊt ®óng ®¾n r»ng: DÉu sao, Di c¶o th¬ cña ChÕ Lan Viªn còng

®· ph¶n ¸nh cè g¾ng cuèi cïng cña mét thi sÜ gãp nhÆt nh÷ng c©u th¬ ®Ó l¹i

cho ®êi. Cã thÓ ngµy h«m nay ta ch a hiÓu hÕt t¸c gi¶ Di c¶o th¬, hoÆc ch a

b»ng lßng víi mét sè bµi th¬, c©u th¬ ë ®©y, nh ng hai cuèn s¸ch ®· lµm

phong phó thªm ®a d¹ng thªm th¬ ChÕ Lan Viªn, mét nhµ th¬ cã nhiÒu ®ãng

gãp cho th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i.

Nghiªn cøu th¬ ChÕ Lan Viªn mét c¸ch t ¬ng ®èi toµn diÖn vµ cã hÖ

thèng cßn ph¶i kÓ ®Õn mét sè luËn v¨n th¹c sü, tiÕn sü cña c¸c t¸c gi¶ nh

Ng« BÝch Thu, Hå ThÕ Hµ, T¹ ThÞ Kim Toµn... C¸c t¸c gi¶ ®i s©u nghiªn cøu

thÕ giíi nghÖ thuËt th¬, quan ®iÓm nghÖ thuËt cña ChÕ Lan Viªn tr íc vµ sau

c¸ch m¹ng.

T¸c gi¶ Vò TuÊn Anh ®· tuyÓn chän vµ giíi thiÖu nh÷ng bµi viÕt vÒ ChÕ

Lan Viªn trong cuèn s¸ch ChÕ Lan Viªn – vÒ t¸c gia vµ t¸c phÈm. Cuèn s¸ch

® îc tuyÓn chän vµ biªn so¹n kh¸ c«ng phu ®· cung cÊp cho ng êi ®äc mét

c¸i nh×n t ¬ng ®èi ®Çy ®ñ vµ hÖ thèng vÒ sù nghiÖp ChÕ Lan Viªn th«ng qua

viÖc tuyÓn chän vµ giíi thiÖu nh÷ng bµi nghiªn cøu , phª b×nh, t liÖu, håi øc

... vÒ ChÕ Lan Viªn. §©y thùc sù lµ c«ng tr×nh tham kh¶o hÖ thèng nhÊt vÒ t¸c

gi¶ ChÕ Lan Viªn.

Ph¶i thõa nhËn viÖc nghiªn cøu vÒ th¬ ChÕ Lan Viªn kh¸ tËp trung vµ cã

nhiÒu thµnh tùu. Tuy nhiªn, phÇn lín c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu míi chØ nh×n

nhËn ChÕ Lan Viªn chñ yÕu trong t c¸ch nhµ th¬ lín. Còng cã mét sè nhµ

phª b×nh ®· ®Ò cËp ®Õn yÕu tè tù vÊn trong th¬ ChÕ Lan Viªn nh ng vÊn ®Ò

nµy ch a ® îc thùc sù quan t©m mét c¸ch tháa ®¸ng. Vµ nh÷ng ng êi ®Ò cËp

®Õn yÕu tè tù vÊn trongs¸ng t¸c cña ChÕ Lan Viªn còng ch a nh×n nhËn ®©y

lµ mét vÊn ®Ò mÊu chèt trong néi dung th¬ ChÕ Lan Viªn, ®· ® îc thÓ hiÖn

râ trong Di c¶o th¬: yÕu tè tù vÊn ®· gióp cho nhµ th¬ ngµy mét tr ëng thµnh

h¬n trªn chÆng ® êng s¸ng t¸c ®Çy ch«ng gai vµ thö th¸ch...

3. Môc ®Ých vµ ®èi t îng nghiªn cøu

3.1. Môc ®Ých cña ®Ò tµi

Môc ®Ých cña ®Ò tµi lµ ®i s©u t×m hiÓu yÕu tè tù vÊn trong Di c¶o th¬

ChÕ Lan Viªn. V× vËy, ba tËp Di c¶o th¬ ChÕ Lan Viªn gåm 558 bµi th¬ lµ

®èi t îng chÝnh ®Ó kh¶o s¸t. PhÇn lín nh÷ng bµi trong Di c¶o th¬ ® îc viÕt

vµo nh÷ng ngµy tr íc khi nhµ th¬ qua ®êi. Nã nh mét b¶n tæng kÕt cña ChÕ

Lan Viªn vÒ cuéc ®êi, vÒ nghÖ thuËt. §Ò tµi nµy chñ yÕu ®i s©u nh÷ng s¸ng

t¸c cña «ng trong Di c¶o th¬ ë giai ®o¹n cuèi ®êi.

Di c¶o th¬ cã nghÜa lµ nh÷ng s¸ng t¸c cßn ë d¹ng ph¸c th¶o, ch a qua

gät giòa, nªn nã lµ nh÷ng t t ëng, t×nh c¶m, suy nghÜ ë d¹ng th« méc nhÊt,

do ®ã lµ ch©n thùc nhÊt.

Nh÷ng tËp th¬ tr íc ®ã cña «ng ® îc xem lµ tµi liÖu tham kh¶o quan

träng ®Ó tõ ®ã chóng t«i so s¸nh, ®èi chiÕu ®Ó rót ra nh÷ng kªt luËn cÇn thiÕt.

3.2.LuËn v¨n tËp trung nghiªn cøu nh÷ng ph ¬ng diÖn næi tréi cña yÕu

tè tù vÊn, mét vÊn ®Ò xuyªn suèt trong c¸c s¸ng t¸c cña Di c¶o th¬, c¸i ®·

lµm nªn gi¸ trÞ riªng cña ChÕ Lan Viªn- ®Æc biÖt trong giai ®o¹n cuèi ®êi.

3.3. LuËn v¨n còng kh¶o s¸t toµn bé c¸c tËp th¬ ChÕ Lan Viªn ®Ó tõ ®ã

cã thÓ so s¸nh, ®èi chiÕu vµ t×m ra nh÷ng ®ãng gãp riªng cña ChÕ Lan Viªn

®èi víi nÒn v¨n häc d©n téc.

4. Ph ¬ng ph¸p nghiªn cøu

4.1. Ph ¬ng ph¸p ph©n tÝch

LuËn v¨n tËp trung ph©n tÝch yÕu tè tù vÊn thÓ hiÖn qua c¸c s¸ng t¸c cña

ChÕ Lan Viªn, chñ yÕu lµ trong Di c¶o th¬.

4.2. Ph ¬ng ph¸p tæng hîp

LuËn v¨n tiÕn hµnh tæng hîp, kh¸i qu¸t hãa c¸c kÕt qu¶ ph©n tÝch ®Ó rót

ra c¸c kÕt luËn cÇn thiÕt.

4.3 Ph ¬ng ph¸p so s¸nh

LuËn v¨n còng sö dông ph ¬ng ph¸p so s¸nh, ®èi chiÕu c¸c s¸ng t¸c cña

ChÕ Lan Viªn qua c¸c thêi k×, s¸ng t¸c cña ChÕ Lan Viªn víi c¸c nhµ th¬

kh¸c ®Ó thÊy râ nÐt ®éc ®¸o, ®Æc s¾c vµ ®ãng gãp cña ChÕ Lan Viªn trong th¬

ca d©n téc.

5. Bè côc cña luËn v¨n

Ngoµi phÇn Më ®Çu, KÕt luËn vµ Tµi liÖu tham kh¶o, néi dung cña luËn

v¨n gåm 3 ch ¬ng:

Ch ¬ng 1: Nh÷ng chÆng ® êng th¬ ChÕ Lan Viªn

Ch ¬ng 2: YÕu tè tù vÊn - nguån c¶m høng chÝnh trong Di c¶o th¬ ChÕ

Lan Viªn

Ch ¬ng 2: Mét sè ®Æc ®iÓm nghÖ thuËt trong Di c¶o th¬ ChÕ Lan Viªn

PhÇn NéI DUNG

Ch ¬ng 1: Nh÷ng chÆng ® êng th¬ ChÕ Lan Viªn

ChÕ Lan Viªn lµ nhµ th¬ cã vÞ trÝ riªng trong nÒn th¬ ca ViÖt Nam hiÖn

®¹i. Víi mét khèi l îng ®å sé t¸c phÈm trong h¬n nöa thÕ kØ cÇm bót, l¹i

s¸ng t¸c trong giai ®o¹n lÞch sö cã nhiÒu biÕn ®éng lín lao, tõ tr êng hîp

ChÕ Lan Viªn, ng êi ®äc cã thÓ thÊy ® îc mét hµnh tr×nh th¬ ca kh«ng ph¶i

chØ cña riªng «ng mµ cßn lµ cña c¶ mét thÕ hÖ c¸c nhµ th¬ ViÖt Nam, cña c¶

mét thêi ®¹i cam go trong lÞch sö d©n téc. Tr íc hay sau c¸ch m¹ng Th¸ng

T¸m, trong thêi chiÕn hay thêi b×nh «ng ®Òu cho ra ®êi nh÷ng t¸c phÈm

® îc coi lµ ®Ønh cao cña thêi ®¹i, ®Ó l¹i dÊu Ên ®Ëm nÐt trong lßng ng êi ®äc.

Nh÷ng t¸c phÈm Êy ®· cã ¶nh h ëng tÝch cùc vµ réng r·i trong ®êi sèng v¨n

häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i.

1.1. Th¬ ChÕ Lan Viªn tõ tr íc c¸ch m¹ng Th¸ng T¸m 1945

Tõ khi cßn lµ mét cËu bÐ míi 12,13 tuæi, ChÕ Lan Viªn ®· cã th¬ vµ

truyÖn ng¾n ®¨ng trªn c¸c b¸o TiÕng trÎ, KhuyÕn häc, Phong hãa. Cïng víi

Hµn MÆc Tö, YÕn Lan, Qu¸ch TÊn lËp nªn nhãm th¬ B×nh §Þnh næi tiÕng vµ

t¹o mét dÊu Ên ®éc ®¸o cho Th¬ míi ® ¬ng thêi. [63,11].

N¨m 1937, §iªu tµn ®· ®ét ngét xuÊt hiÖn nh mét niÒm kinh dÞ (54,

199) bëi tuy ® îc ®Æt chung vµo bèi c¶nh chung cña Th¬ míi, nh ng tËp th¬

vÉn ®Çy nh÷ng nÐt kh¸c l¹. §iÓm gÆp gì gi÷a chµng trai trÎ míi 17 tuæi xu©n

Êy víi nh÷ng nhµ th¬ míi kh¸c lµ ë chç, ChÕ Lan Viªn ®· cïng hä dÊy lªn

® îc c¶ mét thêi ®¹i míi trong thi ca ViÖt Nam, ®· ® a c¸i t«i trùc tiÕp vµo

trong th¬.

C¸i t«i trong §iªu tµn ® îc biÓu hiÖn ë mäi khÝa c¹nh, mäi gãc ®é c¶m

xóc. §ã lµ c¸i t«i ®¾m say trong t×nh yªu, lµ kh¸t väng ® îc lªn tiªn, lµ mong

íc ® îc giao hßa víi nh÷ng hån ma n¬i nghÜa ®Þa. Mét c¸i t«i buån, ch¸n,

®i ®Õn tËn cïng nçi tuyÖt väng cña con ng êi:

Trêi hìi trêi h«m nay ta ch¸n hÕt

Nh÷ng s¾c mµu h×nh ¶nh cña trÇn gian

[T¹o lËp, 71]

Còng nh bao nhµ th¬ l·ng m¹n kh¸c, ch¸n câi trÇn thÕ, «ng h íng

nh÷ng vÇn th¬ cña m×nh vµo câi ®Þa ngôc tèi t¨m, kh«ng thÓ chÞu ®ùng næi

thùc t¹i, «ng lÈn trèn vµo qu¸ khø ®Ó thÓ hiÖn nçi bi phÉn cña m×nh:

Ai ®©u trë l¹i mïa thu tr íc

NhÆt lÊy cho t«i nh÷ng l¸ vµng

Víi cña hoa t ¬i mu«n c¸nh r·

VÒ ®©y ®em ch¾n nÎo xu©n sang.

[Xu©n, 71]

Nh ng nÕu chØ cã vËy th× §iªu tµn còng kh«ng thÓ trë thµnh niÒm kinh

dÞ nh nhµ phª b×nh Hoµi Thanh ®· nãi. C¸i lµm nªn ®iÓm kh¸c biÖt cña

§iªu tµn chÝnh lµ ë chç, ®èi t îng mµ c¸i t«i trong §iªu tµn h íng tíi lµ

hoµn toµn kh¸c h¼n c¸c nhµ Th¬ míi kh¸c. Huy CËn víi nçi buån b©ng

khu©ng trêi réng, s«ng dµi; Xu©n DiÖu th× buån v« cí: H«m nay trêi nhÑ lªn

cao/ T«i buån kh«ng hiÓu v× sao t«i buån; ChÕ Lan Viªn lµ ng êi duy nhÊt

h íng nçi buån th ¬ng cña m×nh tíi mét d©n téc ®· bÞ diÖt vong tõ l©u: d©n

téc Chµm. Ngay c¶ khi xu©n ®Õn, c¶nh vËt t ¬i míi nh ® îc håi sinh sau

nh÷ng ngµy ®«ng l¹nh gi¸, nhµ th¬ còng kh«ng thÓ kh«ng bÞ ¸m ¶nh bëi

nh÷ng h×nh ¶nh nh m¸u ch¶y, ®Çu r¬i cña nh÷ng chiÕn sÜ Chµm thuë nµo:

H·y b¶o ta: c¸nh hoa ®µo m¬n mën

Kh«ng ph¶i lµ khèi m¸u cña d©n Chµm

...Qu¶ dõa xanh kh«ng ph¶i ®Çu chiÕn sÜ

X¸c ph¸o r¬i kh«ng ph¶i thÞt mu«n ng êi.

[Xu©n vÒ, 71]

Ch×m vµo thÕ giíi cña §iªu tµn lµ ch×m vµo thÕ giíi cña câi ©m rïng rîn

víi nh÷ng sä ng êi, x ¬ng tr¾ng, hÇm mé, m¸u huyÕt... Cã thÓ nãi, c¶ hiÖn

t¹i vµ t ¬ng lai trong §iªu tµn lµ sù chÕt chãc vµ hñy diÖt:

C¶ DÜ V·ng lµ nÊm må v« tËn

C¶ t ¬ng lai lµ chuçi huyÖt ch a thµnh

Vµ hiÖn t¹i biÕt cïng ta hìi b¹n

Còng ® ¬ng ch«n lÆng lÏ chuçi ngµy xanh

[Nh÷ng nÊm må, 71]

¤ng ®· dùng lªn trong th¬ mét n íc Chµm trong qu¸ khø nhê sù t ëng

t îng, h cÊu. ¤ng ®· nhËp qu¸ v·ng víi hiÖn t¹i ®Ó nãi lªn kh¸t väng ch¸y

lßng tr íc hiÖn thùc cuéc sèng ®ang l u chuyÓn.

Vµ ngay trong nh÷ng vÇn th¬ ®Çu tay Êy, ChÕ Lan Viªn vÉn chøng tá

m×nh lu«n cã nh÷ng b¨n kho¨n, tr¨n trë víi nh÷ng mèi quan hÖ ®ang vËn

®éng trong ®êi sèng hiÖn t¹i. ¤ng thÊy tù ®¸y lßng m×nh kh«ng khái nh÷ng

xãt xa, ®au ®ín; «ng tù hái lßng:

Ta r¬i xuèng câi ®êi

Tõ cÇu nµo? Tõ thêi nµo trong vò trô?

§Ó lµm g×? NÕu kh«ng lµ than thë

Nh ng n íc non d©n téc ®· tan råi.

Chµng thanh niªn trÎ Êy ®· thùc sù t¹o ® îc tiÕng nãi riªng cña th¬

m×nh bëi ngay tõ lêi tùa cho tËp th¬ ®Çu tay, chµng ®· ® a ra nh÷ng quan

®iÓm vÒ th¬, vÒ ng êi lµm th¬ hÕt søc míi l¹, thÓ hiÖn sù ®èi lËp gi÷a ng êi

lµm th¬ víi ng êi b×nh th êng. Thi sÜ kh«ng ph¶i lµ Ng êi. Nã lµ Ng êi M¬,

Ng êi Say, Ng êi §iªn. Nã lµ Tiªn, lµ Ma, lµ Quû, lµ Tinh, lµ Yªu. Nã tho¸t

HiÖn T¹i. Nã x¸o trén DÜ V·ng. Nã «m trïm T ¬ng Lai. Ng êi ta kh«ng

hiÓu ® îc nã v× nã nãi nh÷ng c¸i v« nghÜa, tuy r»ng nh÷ng c¸i v« nghÜa hîp

lý. ( Lêi tùa, 71) Tõ ®ã, chóng ta thÊy râ quan ®iÓm th¬ tho¸t ly hiÖn thùc cña

ChÕ Lan Viªn nãi riªng vµ cña c¸c nhµ th¬ míi nãi chung. Mçi nhµ th¬ ®Òu

cã h íng ®i riªng cña m×nh. ThÕ L÷ ®i vµo câi Tiªn; L u Träng L ®i vµo câi

méng; Hµn MÆc Tö vÒ víi Th¸nh thÇn, Th îng ®Õ; Xu©n DiÖu say s a n¬i

câi T×nh; Huy CËn buån th ¬ng cïng vò trô;... th× ChÕ Lan Viªn l¹i t×m ®Õn

câi ©m víi ®Çy yªu tinh, quû qu¸i, sä ng êi... sau ®ã trë vÒ câi ta vµ bay lªn

vò trô. Nh vËy, con ® êng tho¸t ly hiÖn thùc mµ hä t×m kiÕm còng chÝnh lµ

tho¸t ly vµo chÝnh m×nh, t©m sù víi câi lßng m×nh. Bëi lÏ, dï lµ câi ©m, câi

méng hay câi tiªn còng chØ lµ nh÷ng ¶o ¶nh do trÝ t ëng t îng s¸ng t¹o ra

chø ch a bao giê lµ nh÷ng thùc thÓ cã trong hiÖn thùc.

Nh ng dï tho¸t ly b»ng c¸ch nµo, ChÕ Lan Viªn còng kh«ng t×m ra

mét lèi tho¸t thùc sù. §Ó råi, «ng ®· ph¶i thèt lªn: “Ai b¶o giïm: Ta cã cã ta

kh«ng?”, «ng nghi ngê ngay c¶ sù tån t¹i cña chÝnh b¶n th©n m×nh!!! ChØ mét

c©u th¬ Êy ®ñ cho ta thÊy nh÷ng d»n vÆt, b¨n kho¨n cña mét con ng êi kh¸t

khao thÊu hiÓu mäi lÏ, mµ tr íc hÕt lµ thÊu hiÓu chÝnh b¶n th©n m×nh, sù tån

t¹i hay kh«ng tån t¹i cña m×nh. Nã cßn chøng tá mét ChÕ Lan Viªn s¾c s¶o,

l¾ng ®äng vµ chÊt chøa tÇng tÇng ý nghÜa ®»ng sau ng«n tõ. ¤ng sím nhËn

thøc vµ ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò , ®ßi hái ® îc lý gi¶i vµ phÇn nµo ®· tù m×nh lý

gi¶i c¸c vÊn ®Ò vÒ triÕt lý nh©n sinh. ¤ng ®· cã sù bao qu¸t chó ý ®Õn c¸c vÊn

®Ò cña cuéc sèng...

Kh«ng ®Ó mÆc con ng êi m×nh bÞ cuèn theo nh÷ng c¶m xóc tù n¶y sinh,

ChÕ Lan Viªn lu«n khao kh¸t hiÓu thÊu ®Õn tËn cïng b¶n chÊt mäi vÊn ®Ò.

Khi lôc t×m vµo bÓ s©u cña ®¸y lßng m×nh, kh«ng cã mét nhµ th¬ míi nµo l¹i

day døt, tr¨n trë vÒ sù hiÖn h÷u cña b¶n th©n m×nh nhiÒu nh ChÕ Lan Viªn.

Nh÷ng c©u hái tù vÊn lßng m×nh xuÊt hiÖn nhiÒu trong th¬ «ng: Ta lµ ai? V×

sao l¹i cã sù hiÖn diÖn cña ta trong câi ®êi nµy? Ta ph¶i lµm g× ®Ó sù hiÖn

diÖn Êy trë thµnh bÊt tö?... Nh÷ng c©u hái Êy nh xo¸y vµo t©m can «ng, dµy

vß «ng, nã khiÕn «ng d»n vÆt vµ ®au ®ín; nã chi phèi suèt chÆng ® êng s¸ng

t¸c cña ChÕ Lan Viªn tõ §iªu tµn cho ®Õn nh÷ng trang Di c¶o cuèi ®êi.

1.2. Th¬ ChÕ Lan Viªn tõ 1945 ®Õn 1975

¸nh s¸ng cña cuéc ®êi míi ®· xua tan nh÷ng u ¸m trong t©m hån thi sÜ

trÎ tuæi Êy. Song hµnh cïng thêi ®¹i míi, nh÷ng tËp th¬ míi cña ChÕ Lan

Viªn lÇn l ît ra ®êi ®¸nh dÊu nh÷ng b íc ngoÆt lÞch sö trong th¬ ChÕ Lan

Viªn, còng lµ nh÷ng b íc ngoÆt k× diÖu cña lÞch sö d©n téc.

Giai ®o¹n 1945-1975, giai ®o¹n s«i ®éng, cam go nhÊt cña lÞch sö n íc

nhµ. Th¬ ca lµm mét cuéc chuyÓn m×nh kh«ng mÊy dÔ dµng cïng lÞch sö d©n

téc. Trong giai ®o¹n nµy, ChÕ Lan viªn nhanh chãng kh¼ng ®Þnh m×nh lµ thi

sÜ tiªn phong.

C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m thµnh c«ng, lÞch sö ViÖt Nam b¾t ®Çu më mét

trang míi. Søc sèng mét cuéc c¸ch m¹ng lay ®éng ®Õn tËn hè rÔ ®êi sèng

t©m hån lÞch sö ViÖt Nam mét c¸ch s©u s¾c vµ toµn diÖn. Nã nh mét c¬n giã

lín thæi m¸t trªn g ¬ng mÆt ®Êt n íc, trªn g ¬ng mÆt con ng êi ®Ó lµm sèng

dËy mét sinh khÝ míi mÎ, vui t ¬i. Kh«ng mét ai sau mét ®ªm cña Th¸ng

T¸m l¹i kh«ng nhËn ra m×nh ®· håi sinh, thë bÇu kh«ng khÝ trong lµnh vµ ca

h¸t. Cuéc håi sinh vÜ ®¹i Êy ®· lay tØnh ChÕ lan Viªn ra khái sù bÕ t¾c cña

nh÷ng t duy siªu h×nh vÒ b¶n thÓ mang mÇu s¾c t«n gi¸o, ® a con ng êi nhµ

th¬ trë vÒ víi ®êi sèng ®Êt n íc vµ d©n téc. Th¬ ChÕ lan Viªn giai ®o¹n nµy

®· cã nh÷ng b íc ®æi thay c¨n b¶n vµ quyÕt liÖt c¶ vÒ t t ëng lÉn t×nh c¶m,

®¸nh dÊu mét chÆng ® êng s¸ng t¸c míi trong sù nghiÖp cña nhµ th¬. Cã lÏ

nÕu kh«ng cã c¸ch m¹ng, kh«ng cã §¶ng th× Th¬ míi ®· ®i l¹c vµo nh÷ng

® êng ma lèi quû, ®· tôt s©u xuèng nh÷ng bê s©u vùc th¼m nµo råi. Vµ

nh÷ng nhµ th¬ Êy còng chØ lµ nh÷ng kÎ xa l¹ ngay trªn chÝnh quª h ¬ng, Tæ

quèc m×nh; lµ nh÷ng kÎ xa l¹ ®èi víi ®ång lo¹i cña m×nh, víi nh÷ng ng êi ®·

nu«i m×nh lµm nªn v¨n, nªn th¬. Vµ nÒn th¬ ®ã còng chØ lµ mét nÒn th¬ v«

bæ, kh«ng ®em l¹i g× cho d©n téc, ®Êt n íc ngoµi nh÷ng lêi rªn rØ, khãc than.

ChÕ lan Viªn ®· cã lÇn luËn vÒ téi vµ t×nh cña nh÷ng thi sÜ th¬ míi. Téi th×

còng kh«ng ph¶i lµ nhÑ, mµ t×nh th× qu¶ thËt ®¸ng th ¬ng.

Nãi vÒ vai trß cña c¸ch m¹ng ®èi víi sù håi sinh cña m×nh, ChÕ lan

Viªn ®· tõng nãi: Ng êi thay ®æi ®êi t«i, Ng êi thay ®æi th¬ t«i. ¸nh s¸ng

c¸ch m¹ng ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn c¸ch nh×n cña giíi trÝ thøc tiÓu t s¶n,

lµm chuyÓn h íng suy nghÜ kh«ng chØ riªng víi ChÕ Lan Viªn mµ víi c¶ c¸c

nhµ th¬ míi cïng thêi. Qu¸ tr×nh nhËn ® êng cña c¸c nhµ th¬ míi nãi chung

vµ ChÕ Lan Viªn nãi riªng g¾n liÒn víi tõng b íc, tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn

cña hiÖn thùc c¸ch m¹ng. ChÕ Lan Viªn ®· lÊy hiÖn thùc c¸ch m¹ng båi ®¾p

lªn nh÷ng trang th¬, lÊy lÝ t ëng cña §¶ng soi ® êng cho h×nh t îng th¬ cña

m×nh. Nh ng b íc ®Çu cña sù chuyÓn h íng, mçi nhµ th¬ kh«ng tr¸nh khái

nh÷ng nçi lßng b¨n kho¨n tr¨n trë. Còng nh phÇn ®«ng c¸c nhµ th¬ l·ng

m¹n kh¸c, ChÕ Lan Viªn ®· lùa chän con ® êng C¸ch m¹ng. Nhµ th¬ kh«ng

cßn ch¹y trèn vµo câi tr¨ng sao hay câi ©m l¹nh lÏo:

H·y cho t«i mét tinh cÇu gi¸ l¹nh

Mét v× sao tr¬ träi cuèi trêi xa

§Ó ë ®ã th¸ng ngµy t«i lÈn tr¸nh

Nh÷ng u phiÒn ®au khæ víi buån lo

mµ nh×n th¼ng vµo cuéc ®êi cña m×nh, cña ®Êt n íc, cña nh©n d©n víi

th¸i ®é dòng c¶m. Tõ mét thi sÜ Èn trong §µi th¬, Th¸p nghÜ cña riªng m×nh,

«ng ®· lét x¸c thµnh mét thi sÜ- chiÕn sÜ trªn mÆt trËn v¨n hãa, gãp søc m×nh

vµo viÖc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc. Hßa m×nh vµo cuéc sèng kh¸ng chiÕn,

nhµ th¬ còng hßa m×nh vµo cuéc ®êi c¸c chiÕn sÜ ®Ó s¸ng t¸c phôc vô kh¸ng

chiÕn. §i theo c¸c ®oµn bé ®éi, d©n c«ng ra tiÒn tuyÕn, ChÕ Lan Viªn ®· trë

thµnh nhµ th¬ cña nh©n d©n, nhµ th¬ cña §¶ng. Tõ chç lµ mét thi sÜ kh«ng

ph¶i lµ Ng êi- lµ Ng êi M¬, Ng êi Say, Ng êi §iªn, giê ®©y «ng ®· cã mét

quan niÖm hoµn toµn ng îc h¼n: Tr íc hÕt chóng ta lµm v¨n nghÖ lµ ®Ó t¶ sù

thËt. V¶ ch¨ng sau nµy muèn truyÒn c¶m cho ng êi ®äc, cè nhiªn kh«ng ph¶i

chØ nãi c¸i c¶m xóc cña ta mµ ph¶i nãi c¶ sù viÖc. Nghe c¶m xóc ch a h¼n

®éc gi¶ ®· h×nh dung l¹i sù viÖc. Nh ng nghe sù viÖc nhÊt ®Þnh ®éc gi¶ sÏ

nhê ®ã mµ cïng ta c¶m xóc. Tõ ®©y, con ng êi «ng vµ th¬ «ng thùc sù g¾n bã

víi c¸ch m¹ng, víi §¶ng.

§Õn ngµy kh¸ng chiÕn th¾ng lîi th× sù chuyÓn m×nh cña «ng còng hoµn

toµn thµnh c«ng. Th¬ «ng ®· ®em ®Õn cho ®êi nh÷ng mïa qu¶ ngät ®Çu tiªn

sau ngµy hßa b×nh. G¾n bã víi sù nghiÖp c¸ch m¹ng, ChÕ lan Viªn ®· cho ra

®êi tËp th¬ Göi c¸c anh. TËp th¬ ®¸nh dÊu mét b íc chuyÓn biÕn quan träng

trong sù nghiÖp th¬ ca cña «ng giai ®o¹n nµy. Víi 17 bµi viÕt trong kh¸ng

chiÕn chèng Ph¸p dï ch a mÊy thµnh c«ng nh ng c¸i ®¸ng quý nhÊt lµ nhµ

th¬ ®· ®i ®óng h íng. TËp th¬ thiªn vÒ nh÷ng ng êi kh¸ng chiÕn vµ t×nh c¶m

quèc tÕ v« s¶n. Mét sù chuyÓn h íng, chuyÓn ®æi quan träng trong quan

niÖm vÒ th¬: Tõ sù phi th êng sang b×nh th êng, tõ c¸i t«i c¸ thÓ siªu h×nh

thµnh c¸i t«i hßa nhËp víi ng êi. Nhµ th¬ ®· tõ bá ch©n trêi cña sù bÝ Èn h

v«, cña siªu thùc ®Ó ®Õn víi ch©n trêi cña nhiÒu ng êi. ChÕ Lan Viªn ®·

tho¸t khái sù bÕ t¾c, døt bá ® îc nh÷ng b¨n kho¨n vÒ siªu h×nh vµ c¶m nhËn

® îc nh÷ng vÎ ®Ñp, nh÷ng hi sinh to lín, còng nh nh÷ng t×nh c¶m cao quý

cña quÇn chóng nh©n d©n. TËp th¬ cã ý nghÜa nh sù nhËn ® êng; đánh dấu

một bước chuyển trong toàn bộ sự nghiệp thơ của Chế Lan Viên đi theo cách

mạng. Từ Điêu tàn đến Gửi các anh ta đã thấy có sự thay đổi rõ rệt về nội

dung và hình thức về cả chất và lượng. Ở Gửi các anh , người đọc không còn

thấy cái tôi- nhân vật trữ tình số một đâu cả- mà là cái ta đang dần dần mở

rộng từ cái ta Việt Nam đến cái ta quốc tế, từ cái ta bạn bè đến cái ta đồng

chí anh em.

Do sự thay thÕ tõ c¸i t«i thµnh c¸i ta, quá trình phát triển hình tượng

thơ trở nên có bề rộng mà thiếu chiều sâu. Do vậy, đặc điểm suy tưởng trong

Gửi các anh chính là hướng vận động và phát triển theo bề rộng ấy. Hầu hết

các bài thơ trong đó là những bài dài, có bài tới chÝn trang. Câu thơ cũng

giãn ra quá lỏng, đến nỗi có những câu thơ mà người ta tưởng là một đoạn

thơ , dài gần 60 chữ. Tuy nhiên do đây là thời kỳ làm quen với phương pháp

sáng tác mới nên không tránh khỏi những bỡ ngỡ, vì thế tập thơ vẫn còn dò

dẫm, chưa thể nói đến một sự thuần thục về tư tưởng và nghệ thuật. Chế Lan

Viên trước sau vẫn là nhà thơ băn khoăn về triết lý nhân sinh. Cho nên đứng

trước bước ngoặt của lịch sử, nhà thơ ngơ ngác lâu hơn người khác, nhưng

khi đã chuyển thì chuyển khá sâu, khá thấm thía:

Đừng đuổi thơ tôi, vì một chút chiều tµ ngả bóng

Hãy kiên lòng, sẽ thấy nắng mai lên

Và với sự nỗ lực không mệt mỏi, nhà thơ đã không phụ lòng mong đợi

của bạn yêu thơ khi cho ra mắt liên tiếp Ánh sáng và phù sa (1960), Hoa

ngày thường chim báo bão (1967).

¸nh s¸ng vµ phï sa lµ mét minh chøng chøng tá ChÕ Lan Viªn cã sù

chÝn muåi vÒ t t ëng vµ phong c¸ch . Nã cho thÊy sù c¸ch t©n quan träng

cña ChÕ Lan Viªn nãi riªng vµ cña c¶ nÒn th¬ ca ViÖt Nam nãi chung. Cã thÓ

nãi ©m h ëng chñ ®¹o cña ChÕ Lan Viªn viÕt vÒ ®Êt n íc trong giai ®o¹n nµy

lµ ©m h ëng tr÷ t×nh, ngîi ca. §Êt n íc sau nh÷ng ngµy t¨m tèi ®au th ¬ng

giê ®©y ®· thùc sù bõng s¸ng. MiÒn B¾c ® îc gi¶i phãng sau chiÕn dÞch lÞch

sö §iÖn Biªn Phñ còng lµ lóc hån th¬ ChÕ Lan Viªn hõng s¸ng. H×nh ¶nh ®Êt

n íc v× thÕ mang vÎ t ¬i s¸ng, trong trÎo, diÔm lÖ v« ngÇn:

t©m hån t«i khi Tæ quèc soi vµo

ThÊy ngµn nói tr¨m s«ng diÔm lÖ

Con ngäc trai ®ªm hÌ ®¸y bÓ

Uèng thñy triÒu bçng s¸ng h¹t ch©u

[Chim l în tr¨m vßng, 67]

Nh÷ng v¹c dÇu, ®Þa ngôc, b·i tha ma ®· qua ®i, nh êng chç cho nh÷ng

bøc häa trµn ®Çy mµu s¾c vµ thÊm ® îm t×nh ng êi. Nh ng kh«ng ph¶i ChÕ

Lan Viªn ®· c¾t ®øt ngän nguån th¬ m×nh víi qu¸ khø. Nh÷ng suy t cña «ng

vÉn mang dÊu vÕt thuë §iªu tµn. Tõ c©u hái:

Ta lµ ai? Nh ngän giã siªu h×nh

C©u hái h v« thæi ngh×n nÕn t¾t

®Õn c©u hái:

Ta v× ai? KhÏ xoay chiÒu ngän bÊc

Bµn tay ng êi th¾p l¹i triÖu chåi xanh

lµ mét hµnh tr×nh dµi thÓ hiÖn sù chuyÓn biÕn trong th¬ ChÕ Lan Viªn.

Nh ng nã còng cho thÊy nhµ th¬ lu«n tù vÊn, lu«n kh¸t khao hiÓu chÝnh b¶n

th©n m×nh.

Hoa ngµy th êng-chim b¸o b·o (1967); Nh÷ng bµi th¬ ®¸nh giÆc

(1972); §èi tho¹i míi (1973); Ngµy vÜ ®¹i(1975) ®Òu thèng nhÊt c¶m høng

®· h×nh thµnh tõ ¸nh s¸ng vµ phï sa. Hån th¬ ChÕ Lan Viªn giai ®o¹n nµy

thay ®æi c¨n b¶n so víi thêi viÕt §iªu tµn (1937), lµ mét cuéc hµnh tr×nh ®i tõ

thung lòng ®au th ¬ng ®Õn c¸nh ®ång vui.

Hoa ngµy th êng-chim b¸o b·o ra ®êi gi÷a nh÷ng ngµy ®Êu tranh thèng

nhÊt ®Êt n íc, x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë miÒn B¾c vµ còng lµ nh÷ng n¨m

®Çu ®Õ quèc Mü më réng cuéc chiÕn tranh x©m l îc ra miÒn b¾c. Chñ ®Ò cña

tËp th¬ còng kh«ng n»m ngoµi hai nhiÖm vô träng yÕu cña ®Êt n íc: x©y

dùng vµ ®Êu tranh. Nh ng d êng nh nhµ th¬ dµnh phÇn nhiÒu cho nhiÖm vô

thø hai: nhiÖm vô ®¸nh giÆc. Mét lo¹t nh÷ng bµi th¬ nh Thãc míi §iÖn

Biªn, Sao chiÕn th¾ng, Tæ quèc bao giê ®Ñp thÕ nµy ch¨ng, Göi KiÒu cho em

n¨m ®¸nh Mü, §Õ quèc Mü lµ kÎ thï riªng cña mçi tr¸i tim ta... ®· chØ râ sù

phÉn né cña nhµ th¬ còng lµ cña toµn thÓ d©n téc ta víi ®Õ quèc Mü- kÎ thï

kh«ng ®éi trêi chung. C¸c thÕ hÖ ng êi ViÖt v« cïng c¨m phÉn khi chøng

kiÕn c¶nh:

Bän xÐ x¸c trÎ em: Bän ch©m löa ®èt nhµ;

Bän m u giÕt ruéng ®ång ta b»ng hãa häc,

Bän ®½n gèc nh÷ng mïa xu©n n¶y léc

Bän ®©m lª vµo nh÷ng ¸o cµ sa...

Ghª sî thay! Chóng vÉn cã mÆt ng êi

§óc nh ta b»ng chÊt vµng ®Ñp nhÊt

DÖt nh ta trong tÊm lôa cña ®êi

MÆt kÎ giÕt ng êi l¹i gièng mÆt ng êi bÞ giÕt

Khi giÆc b¾n vµo ta, khi chóng h« khÈu lÖnh

T¹i lµm sao vÉn lµ tiÕng cña ng êi

Móc trong suèi cña dßng ®êi lãng l¸nh

Chóng reo c êi trong lóc m¸u ta r¬i...

(§Õ quèc Mü lµ kÎ thï riªng cña mçi tr¸i tim ta)

C¸i ®iÒu ®¸ng ghª tëm lµ bän giÕt ng êi “vÉn cã mÆt ng êi”. Mang bé

mÆt ng êi Êy nh ng t©m hån cña quû d÷- t©m hån v« c¶m tr íc nçi khæ ®au

cña con ng êi, cña nh÷ng ®øa trÎ th¬ ®ang m¸u ch¶y, ®Çu r¬i... LiÖu cã thÓ

coi ®ã lµ nh÷ng con ng êi?

C¨m phÉn ®Êy, ®au xãt ®Êy nh ng nhµ th¬ vÉn chøng tá mét niÒm l¹c

quan, tin t ëng vµo t ¬ng lai chiÕn th¾ng cña d©n téc. Sao chiÕn th¾ng ®· ¸nh

lªn s¾c mµu cña chiÕn th¾ng vµ ng©n vang ©m h ëng hµo hïng:

§ªm nay sao chÝn vµng nh thãc gièng

Ph¶i ®ªm nay trêi còng ® îc mïa?

Trêi sao cao nh lµ chiÕn trËn

Sao s¸ng ngêi vò khÝ lßng ta!

Nghe rµo r¹t m êi bèn triÖu miÒn Nam ®ang tØnh thøc

Kh«ng! Ba m ¬i triÖu kim c ¬ng cña thiªn hµ tæ quèc!

Kh«ng! Hµng ngh×n triÖu ng«i sao s¸ng anh em ®ang chiÕm lÜnh bÇu trêi

Høa mét Mïa GÆt lín ngµy mai!

Cïng víi viÖc dùng lªn mét ®Êt n íc ViÖt Nam anh hïng trong chiÕn

®Êu vµ x©y dùng x· héi chñ nghÜa, Hoa ngµy th êng chim b¸o b·o cßn lµ

nh÷ng xóc c¶m tinh tÕ cña nhµ th¬ vÒ cuéc sèng ®êi th êng, vÒ t×nh b¹n t×nh

yªu, t×nh cha con, t×nh vî chång… ë ®ã ng êi ®äc nhËn thÊy mét c¸i t«i

nÆng t×nh ®êi, t×nh ng êi. TÊt c¶ nh÷ng cung bËc cña t×nh c¶m ®ã, nhµ th¬

®Òu cã xu h íng v ¬n ra ngoµi, t×m ®Õn c¸i ta réng lín vµ bao dung. ë ®ã,

c¸i riªng ® îc ®Æt trong c¸i chung, trong céng ®ång d©n téc. C¸i riªng Hoa

ngµy th êng ® îc ®Æt trong c¸i chung Chim b¸o b·o:

Em ®©y hoa nh÷ng ngµy th êng

Yªu qu¸ thµnh hoa chiÕn ®Êu

Ra chèn phßng riªng nho nhá

Theo anh lªn tËn chiÕn hµo

…Chãi lãi t×nh yªu em në

(Hoa ngµy th êng - chim b¸o b·o)

Cã thÓ thÊy qua Hoa ngµy th êng- chim b¸o b·o, ChÕ Lan Viªn ®· kh¾c

häa s©u s¾c ch©n dung tinh thÇn cña thÕ hÖ, thêi ®¹i mµ biÓu hiÖn tËp trung

nhÊt vÉn lµ ®Ò tµi ca ngîi Tæ quèc, nh©n d©n vµ luËn téi kÎ thï x©m l îc. V×

thÕ tËp th¬ xo¸y s©u vµo viÖc biÓu hiÖn chñ nghÜa anh hïng c¸ch m¹ng ViÖt

Nam. Vµ tõ §iªu tµn ®Õn Hoa ngµy th êng – chim b¸o b·o, ChÕ Lan viªn ®·

chñ ®éng ®æi giäng th¬ tõ than thµnh hái, tõ h¸t thµnh nãi. Cïng víi ®ã, ®Ò

tµi trong th¬ còng ®· ® îc më réng tõ ®Êt n íc, §¶ng , l·nh tô, nh©n d©n,

chiÕn tranh kÎ thï…®Õn nh÷ng ng êi th©n, «ng cha, c¶nh s¾c thiªn nhiªn,

quª h ¬ng,…®©y còng chÝnh lµ c¸c ®Ò tµi ® îc ph¶n ¸nh trong c¸c tËp th¬

sau nµy nh : §èi tho¹i míi, H¸i theo mïa, Hoa trong ®¸, Ta göi cho m×nh.

Nh÷ng bµi th¬ ®¸nh giÆc suy nghÜ vÒ so s¸nh ®Þch - ta trong nh÷ng biÕn

cè lÞch sö träng ®¹i; «ng muèn t×m vÒ céi nguån s©u xa nh÷ng t×nh c¶m

thiªng liªng: t×nh yªu tæ quèc rùc ch¸y trong tim. ¤ng muèn tr¶ lêi cho mäi

ng êi c©u hái, v× sao ng êi ViÖt Nam yªu ®Êt n íc m×nh ®Õn thÕ:

§Þnh nghÜa ViÖt Nam lµ ph¶i cÇm vò khÝ giÕt thï

CÊu t¹o chÊt ë ®©y lµ nh vËy

TÊc ®Êt, tÊc må h«i, tÊc ®Êt, tÊc phï sa, tÊc m¸u

Nh÷ng tÇng tÇng líp líp nghÜ suy, må h«i, x ¬ng m¸u cña cha «ng

Giµnh ®i giËt l¹i cho bao ®êi ViÖt Nam tån t¹i

(Nh÷ng bµi th¬ ®¸nh giÆc)

Nhà thơ đã làm ta say mê vì tính chất kỳ vĩ của dân tộc ta, của thời đại

ta - thời đại chủ nghĩa anh hùng, thời đại Hồ Chí Minh:

Cha ông xưa có bao giờ bố trí các binh đoàn

Trên vạn đỉnh Trường Sơn, dọc bờ Đông hải

Tên tổ quốc vang ngoài bờ cõi

Ta đội triệu tấn bom mà hái mặt trời hồng

Ta mọc dậy trước m¾t nhìn nhân loại

Hai chữ Việt Nam đồng nghĩa với anh hùng

Chân dung Việt Nam rạng ngời khí thế chiến thắng này cũng là nguồn thi

hứng vô tận của các thi nhân. Nhà thơ trẻ Lê Anh Xuân trong Dáng đứng Việt

Nam sau cuộc tấn công làm nên giông bão, đã hi sinh. Anh đứng im lặng, uy

nghiêm như bức thành đồng, một luồng ánh sáng rực rỡ tỏa sáng bức tượng

anh. Ánh sáng của chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam. Trong dáng

đứng của anh có dáng đứng của đất nước xã hội chủ nghĩa, ánh sáng lí tưởng

xã hội chủ nghĩa như một mùa xuân, cao vêi vîi, đẹp tuyệt trần:

Từ dáng đứng của anh gi÷a đường bay Tân Sơn NhÊt

Tổ quốc bay lên bát ngát mùa xuân

Với Xuân Diệu, chủ nghĩa xã hội đã là niềm đam mê không døt. Dù

đang sống chiến đấu, ban ngày hay ban đêm hành quân, người chiến sĩ hay

nhà thơ đều nghe đ îc tâm hồn mình quyện với đất nước, gắn bó sắt son.

Chưa có thời nào mà Tổ quốc và nhân dân g¾n bã xương thịt, keo sơn và

thiết tha như vậy:

Đã mấy khi tôi thức với non sông

Trọn những đêm ròng, mắt chong chân bước

Đêm hành quân thả tâm hồn đi trước

Yêu với căm, hai đợt sóng ào ào

Vỗ bên lòng, dội mãi tới trăng sao

Giữa đêm tối, gần xa là biển mực

Chính là lúc trái tim càng sáng rực

Khi mắt không nhìn được bốn thước xa

Chính là khi nghe cả núi sông nhà…

Tôi như đứa trẻ con đôi mắt khép

Sờ mặt mẹ trên ngón tay tha thiết

Tôi hiểu hết đêm nay thôn xóm nghĩ gì

Đằng chân trời ấp ủ những điều chi…

(Những đêm hành quân - Xuân Diệu)

ë nh÷ng bµi th¬ ®¸nh giÆc, viÕt vÒ Tæ quèc, ChÕ Lan Viªn lu«n lu«n

h íng vÒ truyÒn thèng. T×m vÒ truyÒn thèng kh«ng ph¶i ®Ó båi ®¾p cho th¬

mét phÈm chÊt trong h×nh thøc biÓu hiÖn, mµ ChÕ Lan Viªn nh»m lý gi¶i c¸i

hiÖn t¹i, c¾t nghÜa cho nguyªn nh©n nh÷ng chiÕn th¾ng ngµy h«m nay. Do ®ã,

truyền thống trong thơ ông đã trở thành một yếu tố nội dung:

Hết giặc Ân thứ nhất rồi giặc Ân thứ hai

Cơn bão thứ một trăm rồi cơn bão thứ một nghìn

Hết quân Nguyễn cưỡi ngựa rồi quân Nguyên có B52

Càng bão lửa ta càng hồi sinh dậy

Ta biết ơn cánh chim Lạc đã chọn cho ta bờ biển ấy

Nơi dòng giống giao hoan trên thạp đồng Đào Thịnh

Trăm trứng Âu Cơ hết lượn này lượn khác nở ra trăm lứa anh hùng

(Những bài thơ đánh giặc)

Trong Những bài thơ đánh giặc, mçi câu thơ đã trở thành một thứ vũ

khí giết quân thù. ChÕ Lan Viªn đã không dừng lại ở bản chất chung chung,

mà đã mổ xẻ cái bản chất của chúng ra, cố gắng chụp ảnh phía sau lưng

thằng đế quốc để lật đi lật lại, đánh giá thật chính xác kẻ thù dân tộc. Không

chỉ tìm hiểu bản chất cña chúng mà còn giải thích cái bản chất ấy, tìm về căn

nguyên của bản chất:

Giết

Triết

Triết rồi lại giết

Thế kỷ hai mươi không dễ nữa rồi

Phải có “cái gì” thì mới xuôi

Tên bạo chúa bày ra học thuyết

(Những bài thơ đánh giặc)

Chế Lan Viên luôn luôn đứng đối diện với kẻ thù trên võ đài và giáng

những đòn trực tiếp. Ông luôn gọi kẻ thù ở ngôi thứ hai (mày) mà rất ít khi

dùng ngôi thứ ba (chúng nó). Cách đánh trực tiếp đã gây được những ấn

tượng hả hê trong người đọc. Có thể thấy đối mặt với kẻ thù, Chế lan Viên

cố diễn đạt tính chất quy mô của tên khổng lồ vừa tàn ác, vừa tàn bạo. Nhà

thơ vạch trần tính chất gian xảo của chúng: NÝch-xơn có hàng trăm bộ mặt

thích nghi theo sắc cờ, theo thời tiết; v¹ch trÇn tính chất lỳ lợm ngoan cố của

chúng: Nó lầm lũi đi con đường giết chóc máu me của nó. Bên cạnh đó, nhà

thơ cũng chỉ ra thực chất những thủ đoạn mềm dẻo, những cuộc viễn du

thương lượng: mày đứng gần ta để ta dễ giết hơn…Có thể thấy, đến Những

bài thơ đánh giặc, Chế Lan Viên đã trở về với cuộc đời, tham gia trực tiếp

vào cuộc chiến của dân tộc để vạch trần bộ mặt hung bạo cïng những mưu

mô xảo trá của quân thù, phản ánh những tháng ngày gian khổ đau thương

nhưng tuyệt vời anh dũng của nhân dân ta, nói lên niềm tin và khát vọng lớn

của dân tộc, của thời đại. Để nói cho được những nhiệm vụ ấy, Chế Lan

Viên luôn chú ý đến cách làm mới thơ, cách thể hiện mới để tạo nên một

cách nói mới. Những bài thơ đánh giặc- những bài thơ thời sự, chính trị có

giá trị nghệ thuật sâu sắc- là những khúc tráng ca về tình yêu tổ quốc, lòng

yêu Đảng, yêu Bác, yêu nhân dân; kết hợp với sự căm giận cao độ kẻ thù,

hiểu tận cïng bản chất kẻ thù; lµ những giao hưởng thơ của một thời kỳ

đang sung sức của Chế Lan Viên. Những bài thơ đánh giặc, với những bài

như: Phác thảo cho một trận đánh, Thời sự hè 72, Bình luận,… Chế Lan

Viên đã thâu góp được trong những trang thơ chøa ®ùng tình cảm lớn của

một tâm hồn nghệ sĩ, những rung cảm có một sắc độ khác hẳn những bài thơ

ngắn đánh giặc lúc trước của chính nhà thơ.

Đối thoại mới (1973), tập thơ tiếp nối cái hơi thở khỏe khoắn, vang

động của các bài thơ chống Mỹ ở các tập Hoa ngày thường-chim báo bão,

Những bài thơ đánh giÆc. Đó là những bài: Trận tuyến này cao hơn cả màu

da, Tùy bút một mùa xuân đánh giặc, Nghĩ suy 68, Đối thoại mới về câu

chuyện cổ, Tuyªn bố của mỗi lòng người, khẩu súng, nhành hoa, Đường

sáng tuyệt vời. Mỗi bài thơ đã đánh dấu một cái mốc thời sự lịch sử, suốt

trong những năm kháng chiến chống Mỹ. Hiện thực chiến tranh đã trở thành

nguồn tư liệu phong phú không bao giờ vơi cạn trong thơ Chế Lan Viên.

¤ng đã đưa thơ về gần với những vấn đề nhân sinh, gắn bó máu thịt với cuộc

sống con người. Những vấn đề vốn được nói theo kiểu xã luận, lần đầu tiên

được thể hiện theo phương thức trữ tình, không chỉ dừng lại ở lí trí mà đi

thẳng vào lòng người. Trong cuộc chiến đấu hôm nay, có thể không còn

những bài hịch, bài phú, bài cáo xưa kia, nhưng cần phải có cái hơi sang

sảng hào khí đã từng nức lòng hàng triệu quân sĩ, nức lòng già trẻ gái trai khi

quân xâm lược ngấp nghé bờ cõi nước nhà. Không phải ngẫu nhiên nhà thơ

Chế Lan Viên tâm niệm:

Thơ cần có ích

Hãy bắt đầu từ nơi ấy mà đi

Những bài thơ chống Mỹ trong tập thơ mới của Chế Lan Viên có xu

hướng vươn dài, mở rộng cảm xúc trữ tình đến những vấn đề xã hội triết học.

Trong Nghĩ suy 68 nhà thơ nghĩ về chiều sâu ý nghĩa của cuộc kháng chiến

hôm nay, khắc vào thơ, vào thời đại cái thế đứng hôm nay của dân tộc:

Chúng ta hành quân suốt 4000 năm để đánh trận hôm nay

Trong cái thế bao đời qua, đây là dáng đøng Việt Nam đẹp nhất

Những câu thơ chứa đựng những tình cảm lớn bằng những tiếng hát chân

chất, nhuần nhị đem đến cho thơ ca, cho d©n téc nhiều sức mạnh lớn lao.

Chế Lan Viên đã viết về đất nước mình bằng những câu chân tình, nồng

hậu của một con người biết yêu đất nước quê hương, yêu mẹ, yêu người

thương, yêu lịch sử của cha ông, yêu và biết phải làm gì cho hiện tại- làm gì

cho lí tưởng xã hội chủ nghĩa:

Tôi yêu đất nước này chân thật

Như yêu căn nhà nhỏ có mẹ của tôi

Như yêu em nụ hôn ngọt trên môi

Và yêu tôi đã biết làm người

Cứ trông đất nước mình thống nhất

(Bài thơ của một người yêu nước mình - Trần Vàng Sao)

Nói về kháng chiến, Chế Lan Viên muốn thơ trực tiếp tham dự vào việc

tổng kết những biến cố lịch sử lớn lao của đất nước. Nhà thơ có riêng những

bản tuyên ngôn của mình, bản tuyên ngôn của mỗi lòng người, khẩu sóng

nhành hoa. Chế Lan Viên đã đem đến cho thơ những tầm cao và chân trời

mới. Nhà thơ muốn thơ vượt qua sự giới hạn của lãnh thổ để thực hiện sứ

mệnh cao đẹp của thơ: làm rung động trái tim nhân loại, không phân biệt

màu da, xứ sở. Có thể thấy với những bài thơ ấy, Chế Lan Viên đã góp phần

đem đến cho thơ trữ tình hiện đại chất anh hùng ca, chất trầm tư lịch sử,

nâng tầm vóc trữ tình lªn một bình diện mới.

Cùng với đó, trong tập thơ này, còn có những bài thơ ngắn, những bài

thơ tứ tuyệt nhỏ xinh. Điều này càng làm đậm chất trữ tình cho tập thơ. Ở đó

có những bài thơ tứ tuyệt nghiêng về những tình riêng nho nhỏ, những cảm

giác chợt đến như một làn hương vô tình, trong cuộc sống ta có thể hờ hững

lãng quên, nhưng nhà thơ cầm giữ lại cho ta, gợi nhắc rằng nó nhỏ mà rất

sâu, rất đời: Hoàng thảo hoa vàng, Im bớt màu hoa, Cầu vồng, Mây của

em…Những bài thơ làm nguôi dịu sự căng thẳng, chẳng cần suy tư, đập

mạnh lý trí, chỉ khơi gợi, lay động những tình cảm hư ảo, man mác, nhè nhẹ,

hay là những suy nghĩ mảnh nhỏ như thảng hoặc, như thoáng qua, khẽ mắc

vào lòng người và ở lại lâu bền trong đó. Nhìn một đóa hoàng thảo hoa vàng,

nhà thơ giật mình, muốn nhủ thầm và cũng muốn nhắc ta:

Hoàng thảo hoa vàng chọt nhớ ra

Ơ xuân lơ đãng bấy lòng ta

Câu thơ tháng chạp mình chưa viết

Má đỏ hoa vàng xuân tháng ba

Hay một tên Ngõ Tạm Thương cũng gợi lên một cái gì rất nhẹ, rất sâu

của đời, của người:

Ngõ rất cụt mà lòng sâu thẳm

Ngõ bảy thước mà lòng muôn dặm

Thương một đời đâu phải tạm thương

Có thể thấy, Chế Lan Viên đã cảm nhận cuộc đời vô cùng sâu sắc.

Đúng như nhận xét: thơ trước hết là cuộc đời. Cuộc đời hiện lên trong mọi

sắc màu biến động không cùng. Và người chiến sĩ cộng sản là người yêu

cuộc sống đến tận cùng, trong từng biểu hiện mong manh bé nhỏ. Những cái

nhỏ bé, mong manh ấy chính là sự sống và sự sống chẳng bao giờ chán nản.

Ở ®iểm này, ta bắt gặp một tâm hồn đồng điệu của Xuân Diệu:

Này là lúc sự sống bừng lên cất cao tiếng hát

Như tình yêu thắng sự chia li càng thêm thắm thiết

Mồ hôi ta đổ, ruộng ta mơn mởn lúa xanh

Giọt máu ta rơi, đường ta dính liền Nam Bắc

Mổ, mổ nữa đi

Hỡi cái mỏ song của chiếc chồi non nhọn hoắt

Rất mực măng tơ, tưởng yếu như sên, nhưng cường như sắt

Bao nhiêu vỏ cây già khấc từ trong cũng bật tung ra!

Chúng ta yêu sự sống bền dai, vĩnh viễn bao la

Nhất định chúng ta gìn giữ nhóm nhen sự sống

Vẫn cứ hoa nở chim kêu, cuộc đời lồng lộng

Nhất định trời cao đất rộng còn vui nắng sớm mây trưa

Chúng bay đã vào hũ nút, cũng đừng tủi gió sầu mưa!

Giặc Mĩ đã biết hay chưa?

Chúng tao chính là sự sống.

Còng viÕt vÒ B¸c nhưng ở đây, nhà thơ đã có hướng đi khác không

giống các nhà thơ khác. Nhà thơ phác họa những điều giản dị trong đời sống

sinh hoạt của Bác, điều đã làm nên sự trường tồn vĩ đại, bất diệt của Người:

Là chân lí Bác chẳng nói nhiều hơn chân lý

Cả nước nghe, khi im lặng Bác cười

Chẳng phải lật sách nào ra tìm hiểu Bác

Bác sống trong ta, Bác ở giữa đời

Đối thoại mới cũng ®· béc lé những suy nghĩ về nghề nghiệp của tác giả:

Thơ không chỉ đưa ru mà còn thức tỉnh.

Không chỉ ơ hời mà còn đập bàn quát tháo lo toan.

Trong cuộc chiến đấu hôm nay, sứ mệnh cao cả của thi ca phải cháy

sáng như một cây đuốc chuyền lửa qua muôn đời. Hơn bao giờ hết, nhà thơ

không nên tìm kiếm chất liệu thơ trong cái tôi kín mít của mình, nên đem ra

mặt trùng khơi, lấy cuộc đời dân làm cuộc đời mình, cơn nắng cơn mưa làm

điều suy nghĩ.

Có thể nói Đối thoại mới là sự kết hợp phong phú nhiều mảng màu

trong thơ Chế Lan Viên. Tập thơ như một chïm hoa bất chấp cỗi cằn sỏi đá

của thời gian, tuổi tác, cố nở kịp vào mùa xuân dâng ng êi, dẫu không mong

gì hương sắc lạ. Đối thoại mới có cái già dặn chững chạc và bề thế, đậm

hương tư tưởng của những lá thơm hái lúc về già. TËp th¬ không nhiều bài

thơ hay rực rỡ chói chang, nhưng nhìn chung, vÉn giữ lại được cái tình sâu

đậm trong Ánh sáng và phù sa, cái sắc sảo trí tuệ nổi bật trong Hoa ngày

thường- chim báo bão, Những bài thơ đánh giặc, l¹i vừa nâng trí tuệ, tình

c¶m lên những bình diện mới: tình đằm thắm lại mặn mà, trí tuệ sâu xa, thâm

trầm và đột xuất.

Trong những tập thơ ra ®êi sau cách mạng, Chế Lan Viên đã có những

cống hiến quan trọng và cũng đặt ra cho chúng ta nhiều điều phải suy nghĩ,

nhất là phương pháp biểu hiện. Trước cách mạng, thơ Chế Lan Viên quay

vào phía chân trời của «ng như một sự bí ẩn của hư vô, của siêu thực. Cách

mạng đã mở ra cho «ng nhiều chân trời của người khác, thơ Chế Lan Viên

bắt đầu thay đổi căn bản. Ông vẫn giữ được phong cách của mình cộng với

âm hưởng thời đại. Thơ Chế Lan Viên có những mảng như quay hẳn vào bên

trong nói về cuộc vật lộn khá là gian khổ để vượt lên và để thắng những khó

khăn, đau khổ trong đời riêng, để thắng quan niệm ngày xưa còn rơi rớt; và

có những mảng khách quan trực tiếp đến gần chính luận khi đi vào những

vấn đề lớn của thời cuộc, nhất là trong cuộc kháng chiến chống Mỹ. Mặc dù

có nhiều thành tựu đáng kể, Chế Lan Viên vẫn là người không hề biết mệt

mỏi trong việc tìm tòi và thö nghiệm . Từ tập thơ Gửi các anh, Ánh sáng và

phù sa đến Hoa ngày thường chim báo bão, Những bài thơ đánh giặc và Đối

thoại mới, vai trò của Chế lan Viên trong nền thơ d©n téc ngµy cµng ® îc

kh¼ng ®Þnh.

1.3. Th¬ ChÕ Lan Viªn tõ 1975 ®Õn 1986

Từ sau năm 1975, đất nước thống nhất, cuộc sống hòa bình bắt đầu nảy

sinh những phức tạp. Một số chuẩn mực cũ bị đảo lộn, phá vỡ. Vấn đề đạo

đức, lý tưởng; vấn đề nhân sinh thế sự, thật giả, trắng đen…rối như tơ vò

khiến lòng người hoang mang. Diễn đàn văn học cũng nóng dần lên. Th¬

ChÕ Lan Viªn giai ®o¹n nµy dÇn ®i vµo thÓ tµi ®¹o ®øc, thÕ sù, hướng vào các

vấn đề muôn thuë của cõi nhân sinh. Con ng êi ®êi t , con ng êi ®¹o ®øc -

thÕ sù ph¸t triÓn. C¸i t«i riªng t xuÊt hiÖn ngµy cµng râ nÐt. Tiêu biểu trong

giai đoạn này là các tập thơ Hoa trước lăng Người (1976), Hái theo mùa

(1977), Hoa trên đá (1984).

Trong Hoa trước lăng Người, Chế Lan Viên đã phác thảo chân dung Hồ

Chủ Tịch. Hình tượng con người vĩ đại cũng biến hóa lung linh theo trí

tưởng tượng cña nhµ th¬. Nhiều bài thơ viết về Bác với cảm hứng ngîi ca,

tình cảm chân thành biết ơn sâu sắc bằng những hình ảnh phong phú, ý tứ

mới lạ, phong cách độc đáo. Nhờ có Đảng, có Bác mà Chế Lan Viên được

tái sinh, thơ Chế Lan Viên có sức sống mới. V× thÕ, nhµ th¬ viết về Bác với

tấm lòng biết ơn sâu sắc... Nhà thơ ca ngợi Bác, ca ngợi Đảng bằng những ý

thơ bừng sáng trong vẻ đẹp trí tuệ, với giọng thơ xúc động, trân trọng yêu

thương. Bác là hình tượng trung tâm của thơ ca Cách mạng được nhiều nhà

thơ cảm nhận và đưa vào thơ như một điển hình mang tính dân tộc. Nhiều

bài thơ trong tập thơ Hoa trước lăng Người như: Đọc văn Người, Di chúc

của Người, Bể và Người... đều là những bài thơ trong ®ã, Chế Lan Viên

không chỉ khắc họa chân dung của Bác mà còn phát hiện được những âm

vang bão táp cách mạng qua con người Bác. Có thể thấy mỗi bài thơ về Bác

®Òu gợi lên một vấn đề tư tưởng trong cuộc sống.

Tập thơ là sự kết tinh của trí tuệ sắc sảo và trái tim mặn nồng. Điều này

được thể hiện trong cấu tứ. Để làm nổi rõ nhiều khía cạnh trong thiên tài của

Bác và để diễn đạt những tình cảm suy tư tinh tế của mình, Chế Lan Viên

tìm nhiều cách cấu tứ. Có lúc nhà thơ sử dụng khả năng phân tích: nhà thơ

nhìn Bác từ nhiều góc độ, nhiều quan hệ: Bác Hồ người thủy thủ, Bác Hồ

người thợ ảnh, người cha, người ông, nhà hiền triết,...và đi đến một ý niệm

toàn vẹn:

Bác nằm kia như một sự kết tinh

Trăm cuộc sống

Cuộc sống nào cũng đẹp

Lối cấu tứ độc đáo cũng là trường hợp của bài Bể và Người. Cái mênh

mông trầm tư của bể, những quy luật của bể như có liên quan sâu xa đến

cuộc sống của Bác. Hay nói đúng hơn Bác đã nắm được lẽ huyền diệu của tự

nhiên. Điều quan trọng là cách nhà thơ gợi ý cho chúng ta suy nghĩ tiếp:

Ngôi nhà sàn giữa vườn hoa mộc

Khi sao lên có dáng con tàu

Bác lên boong trắng ngời râu tóc

Gió trong vườn sóng vỗ lao xao

Nhà thơ kết thúc bài thơ bằng hình ảnh thơ đầy kì vĩ:

Việt Nam vứt xuống thềm lục địa này ba tên đế quốc

Ngôi nhà sàn nằm yên trong hoa mộc hoa ngâu

Nhưng kìa trên mặt bể, chỗ Bác đi qua sóng còn thao thức

Như lan mãi, lan xa vệt sáng con tàu

Cùng với Tố Hữu, Chế Lan Viên đã giúp cho người đọc hiểu sâu thêm về

Bác- trang huyền thoại đẹp nhất của thế kỷ XX. Đi sâu miêu tả nội tâm của

Bác, gợi lên những vấn đề Bác đặt ra cho đất nước, cho cuộc đời, thơ viết về

Bác Hồ của Chế Lan Viên mang đặc sắc riêng, và giữ mãi tính thời đại. Có thể

nói tập thơ Hoa trước lăng Người với gần 30 bài thơ làm rải rác trong khoảng

hai mươi năm đã nói rõ tấm lòng của nhà thơ với Bác kính yêu. Không chỉ là

cảm xúc trước vẻ đẹp của một con người, một cuộc đời, hình tượng Bác cũng

là một con đường để nhà thơ nhận thức về lịch sử, dân tộc, Tổ quốc và Đảng.

Đó là bằng chứng cho một tấm lòng, một trí tuệ, một tài hoa.

Hái theo mùa tập thơ thứ s¸u với 76 bài, hơn 40 bài thơ tứ tuyệt là sự

kết hợp giữa âm hưởng của sử thi trong những bài thơ đánh giặc nở rộ giai

đoạn 1967-1972 và những cảm xúc đời thường, luôn cháy sáng ngọn lửa

nhiệt tình sáng tạo. Trang giấy đối với Chế Lan Viên chính là cái trang mơ

ước một đời còn bỏ ngỏ, còn thách thức vẫy gọi; là sản phẩm trong mùa đại

thắng của đất nước. Hái theo mùa cho ta thấy cái sắc sảo của Chế Lan Viên

trước kẻ thù, cái gian lao của dân tộc để giành chiến thắng trước kẻ thù hung

ác cùng những khát khao đầy nhân văn:

Miền Nam những năm đau thương thường có lắm người điên

Cầm hoa hay không đến hát ngao ở chợ

Chị ấy hát tình yêu nhí nhố

Rồi nửa chừng bỗng đứng hô: Nghiêm!

Nghiêm! Chào cờ, chào! Tao chào cái ông sao vàng bị giết!

Bọn quân cảnh lôi xác chị về đâu, ai biết

Nước khỏa cuộc đời, người ta lãng quên

Chẳng ai quên. Cái ông sao tiềm thức

Cái ánh lương tâm hằng đêm lại mọc

Tiếng hô “Nghiêm!” thầm thì..

Chế Lan Viên viết về tình yêu không nhiều, tất cả chỉ trên vài chục bài

nhưng ở tập nào cũng có. Ở Hái theo mùa ta chỉ gặp lại vài bài ë dạng tứ

tuyệt. Cái nhìn mới mẻ tin yêu đối với cuộc sống đã làm cho thơ tình yêu trữ

tình đằm thắm hơn lên. Ông đã biểu hiện được những rung động, xao xuyến

bên trong của tình yêu. Tình yêu trong thơ ông gắn liền một cách tự nhiên

với vẻ đẹp của thiên nhiên. Tình yêu ở đây của ông vẫn trở lại với cái màu

mây trắng, cái gió mùa đông và cái lạnh thiếu em, nhưng giờ đây cái xao

xuyÕn, cái rung động của tình yêu đã giảm đi rất nhiều. Một cái gì đó hơi

mỏi mệt và đuối sức đã bắt đầu nảy sinh. Cái rực cháy của tình yêu thưở xưa

đã nhường chỗ cho sự suy tính có tính chất chống đỡ với hoàn cảnh:

Em ra đi anh dọn lòng anh lại

Một mình anh trận đánh chẳng cân bằng

Một mình anh chống với cả mùa mưa lũ

Với cả màu mây trắng chỉ mình anh

(Trận đánh - Hái theo mùa)

Tuy nhiên so với cái hương tình yêu trong Ánh sáng và phù sa thì t×nh

yªu ở Hái theo mùa đã nhạt bớt phần nào.

Có thể nói tập thơ Hái theo mùa là tập thơ vẫn theo phong cách suy

tưởng về dân tộc và thời đại với âm điệu sử thi là chính.

Hoa trên đá lµ tập thơ thứ chín của Chế Lan Viên. Tập thơ có tính chất

chuyển giai đoạn rõ nhất thể hiện rõ khuynh hướng vận động thơ Chế Lan

Viên trong những năm cuối đời, cũng là chặng cuối cùng của quá trình tìm

đường cña một đời thơ. Tập thơ được ông viết ở tuổi ngoài năm mươi. Cái

tuổi mà nhà thơ luôn luôn ý thức:

Đời ngoài tuổi năm mươi

Mong gì hương sắc lạ

Mọc chùm hoa trên đá

Mùa xuân đâu chịu lùi

Nhà thơ muốn chúng ta lặng đi một phút mà nghe thấm trong lòng. Tập

thơ là sự chín lại, sự sâu sắc của một nhà thơ đã biết thu những vấn đề của

ngoại giới vào hồn mình, thành hồn mình. Vò QuÇn Ph ¬ng ®· rÊt ®óng khi

nhËn xÐt r»ng tập thơ như một sự giãi bày thành thực, có lúc đau xót nữa,

những vui buồn riêng tư của một người, của một hoàn cảnh cá thể mà qua

đó ta lại thấy được khá rõ, khá sâu những việc của đời sống , của thời đại.

Đi suốt tập thơ ta thấy hiện dần lên một không gian bàng bạc trộn lẫn

giữa hiện thực víi ký ức; ta bắt gặp ở thế giới đó những giấc mơ, những kỷ

niệm gắn với những hình ảnh rất đỗi thân thương: ngôi mộ mẹ rưng rưng

màu hương khói , dáng chị ba lận đận một đời...cả những nhân vật lịch sử

cũng dường như sống lại như Mẹ Âu Cơ, nàng Tô Thị, Nguyễn Trãi, Nguyễn

Du... Lịch sử hiện về trong một không gian hư ảo. Cái tôi tr÷ tình Chế Lan

Viên dường như tựa vào lịch sử, con người, cỏ cây, hoa lá, tình yêu, kỷ

niệm... để cho lòng mình thanh thản, bình yên. Đâu đó xuất hiện cảm giác cô

đơn, buồn trống vắng nhưng cũng chỉ mơ hồ, bâng khuâng như gió thoảng,

mây bay, thậm chí có lúc là nỗi đau thật sự. Nhưng cảm giác này không

nhiều. Trên hết vẫn là tình yêu cuộc sống, sự bình đạm, an nhiên, từng trải

nên tuy đau mà không xót xa, không oán hận. Nhà thơ muốn bằng tình yêu

của mình lấp hết những nỗi đau vô hình. Giọng điệu thơ Chế Lan Viên dần

lắng kết, giảm đi khí vị anh hùng, giọng chính luận dần được thay thế bằng

chất suy tưởng, ngậm ngùi, bi thương đau đớn, tủi hờn, Chế Lan Viên ví

mình như con dã tràng nhưng không phải là dã tràng nhọc nhằn mà chẳng

nên công cán gì theo quan niệm dân gian mà là dã tràng có ích làm những

việc phi thường: Về hạt cát thời gian chọi lại với vô cùng (Dã tràng có ích-

Hoa trên đá). Chế Lan Viên say sưa với đời, với thơ dưới ngọn đèn, bên

trang giấy. Ông ý thức được sự hữu hạn của đời người và cái vô cùng, vô tận

của thời gian, nghệ thuật, khát vọng sáng tạo của nhà thơ càng mãnh liệt.

Ông mải miết với đời, với thơ nhưng không quên đếm tuổi mình: Đời ngoài

tuổi năm mươi (Đề từ - Hoa trên đá). Ý thức về tuổi tác, thời gian khiÕn nhà

thơ cảm thấy mình như ông vua Thục/ Bị đuổi khỏi thời gian.

Cùng với đó, Hoa trên đá còn là những ẩn ức trong trái tim nhà thơ khi

nghĩ về kỹ thuật làm thơ: thơ hiện đại không chỉ là chuyện lên xuống giữa

các dòng thơ, những kỹ thuật cách tân con chữ mà quan trọng là sự ®ång

thuận của con tim khi sáng tạo. Và đây nữa:

Ta nói mãi nói hoài cái hồn nhiên

Cái truyền thống cái nghìn năm

Đến nỗi bó tay chẳng làm gì được nữa

Lời thơ là sự khẳng định sự bất diệt của truyền thống trong việc tạo thế

đứng cho cái hiện đại. Hoa trên đá khẳng định sức sáng tạo bất diệt của Chế

Lan Viên trong hành trình sáng tạo thi ca.

1.4. Th¬ ChÕ Lan Viªn tõ 1986 ®Õn 1996

Víi Di c¶o th¬, ChÕ Lan Viªn l¯m nªn “niÒm kinh dÞ” míi khiÕn ngêi

®äc ng¹c nhiªn, kh©m phôc nh÷ng quan niÖm nghÖ thuËt bæ sung ®Æc s¾c,

tho¹t nh×n t ëng nh tr¸i ng îc víi tr íc ®ã. Hãa ra tr íc ®©y, còng nh biÕt

bao con ng êi ViÖt Nam kh¸c, ChÕ Lan Viªn viÕt lµ ®Ó cèng hiÕn cho lÞch sö,

cho d©n téc, cho kh¸t väng hßa b×nh cña ®Êt n íc. Th¬ «ng ®· tù nguyÖn nãi

lªn tiÕng nãi cña c¶ mét d©n téc, mét thêi ®¹i hµo hïng. Gi÷a hai con ng êi,

con ng êi c¸ nh©n vµ con ng êi x· héi, «ng chän con ng êi x· héi víi tr¸ch

nhiÖm c«ng d©n cao c¶; gi÷a hai mÆt siªu h×nh vµ hiÖn thùc, «ng chän mÆt

thø hai; gi÷a th¬ h íng ngo¹i vµ th¬ h íng néi, «ng chän mÆt thø nhÊt; gi÷a

®au khæ vµ niÒm vui, «ng chän niÒm vui; gi÷a bÌ cao vµ bÌ trÇm, «ng chän bÌ

cao ®Ó h¸t bµi ca c¸ch m¹ng. (29,53)

B íc vµo nh÷ng n¨m cuèi ®êi, th¬ ChÕ Lan Viªn trÜu nÆng nh÷ng suy t

vÒ cuéc ®êi, vÒ sù nghiÖp. ¤ng lu«n tr¨n trë vÒ th¬, vÒ ng êi lµm th¬. Quay

trë vÒ víi ®Ò tµi ®êi t ®Ó ph¸t hiÖn ra nh÷ng vÊn ®Ò thuéc vÒ b¶n chÊt con

ng êi, thi ca vµ thi sÜ. Nãi c¸ch kh¸c lµ «ng ®ang muèn ngôp lÆn vµo ®¸y s©u

bÓ loµi ng êi, hßa nhËp m×nh víi cuéc ®êi trÇn thÕ ®Çy nh÷ng tr¨n trë. Cã lÏ

vËy mµ th¬ «ng bít ®i chÊt chÝnh luËn mµ thªm chÊt chøa c¶m xóc vµ s©u

l¾ng. Nh÷ng trang sö hµo hïng giê l¹i mang trªn m×nh nh÷ng bôi bÆm cña

cuéc sèng, nh÷ng suy nghÜ ch©n thùc cña mét con ng êi ®· ®i ®Õn cuèi cuéc

hµnh tr×nh...

Cuèi ®êi m×nh, ChÕ Lan Viªn vÉn lµ con ng êi duy lÝ s¾c s¶o, hoµi nghi

®Ó t×m ra mét ®Þnh h íng cho th¬. Sù hoµi nghi chøa ®ùng nçi ®au. Nhµ th¬

tù vÊn vµ tù tho¹i mét c¸ch m¬ hå vÒ sù hiÖn h÷u cña chÝnh b¶n th©n m×nh

(Hái-®¸p)

Trong giai ®o¹n sau c¸ch m¹ng, ChÕ Lan Viªn tù hµo thay cho c¸c anh

em nghÖ sÜ bëi hä mang träng tr¸ch cao c¶ vµ thËt phi th êng: Vãc nhµ th¬

®øng ngang tÇm chiÕn lòy;/ Bªn nh÷ng dòng sÜ diÖt xe t¨ng ngoµi ®ång vµ h¹

trùc th¨ng r¬i. VËy mµ giê ®©y, «ng nuèi tiÕc, tù m©u thuÉn víi m×nh: T«i chØ

lµ nhµ th¬ c ìi tr©u. ¤ng h¹ bÖ vÞ trÝ cña nh÷ng ng êi lµm th¬ xuèng , coi hä

nh nh÷ng ng êi diÔn xiÕc, nh÷ng chó hÒ lµm trß mua vui cho ng êi ®êi:

VÞ trÝ nhµ th¬ nh r¸c ®æ thïng

Lµm th¬ ngµy nay nh ng êi diÔn xiÕc

Nh chó hÒ yªu c« nµng m¾t biÕc

(Quan niÖm vÒ th¬)

§äc nh÷ng trang Di c¶o, ®Æc biÖt lµ nh÷ng s¸ng t¸c ë giai ®o¹n cuèi

®êi, chóng ta thªm hiÓu vµ yªu quý ChÕ Lan Viªn h¬n. Chóng ta kh©m

phôc bëi mét con ng êi lu«n suy t , tr¨n trë vÒ nh÷ng vÊn ®Ò gÇn gòi víi

mçi kiÕp ng êi...

Ch ¬ng 2. YÕu tè tù vÊn- nguån c¶m høng chÝnh

trong Di c¶o th¬ ChÕ Lan Viªn

2.1. Kh¸i niÖm

Tù vÊn lµ tù hái m×nh ®Ó xem xÐt l¹i m×nh. [49, 1041]

C¶m høng lµ tr¹ng th¸i t©m lý ®Æc biÖt khi søc chó ý ® îc tËp trung cao

®é, kÕt hîp víi c¶m xóc m·nh liÖt, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ãc t ëng t îng, s¸ng t¹o

ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶. [49, 103].

C¶m høng chñ ®¹o lµ tr¹ng th¸i t×nh c¶m m·nh liÖt, say ®¾m, xuyªn

sèt t¸c phÈm nghÖ thuËt, g¾n liÒn víi mét t t ëng x¸c ®Þnh, mét sù ®¸nh

gi¸ nhÊt ®Þnh, g©y t¸c ®éng ®Õn c¶m xóc cña nh÷ng ng êi tiÕp nhËn t¸c

phÈm. [22, 32].

Cã thÓ kh¼ng ®Þnh yÕu tè tù vÊn lµ nguån c¶m høng chñ ®¹o trong Di

c¶o th¬. Bëi trong Di c¶o, còng nh trong c¸c s¸ng t¸c tõ giai ®o¹n tr íc,

ChÕ Lan Viªn tù lÊy m×nh lµm ®èi t îng mæ xÎ, ph©n tÝch, ®èi chiÕu víi tõng

mèi quan hÖ xung quanh ®Ó tõ ®ã nh×n ra c¸c hiÖn t îng, c¸c tr¹ng th¸i cña

tha nh©n.

Nh×n l¹i toµn bé chÆng ® êng s¸ng t¸c cña m×nh, kh«ng ph¶i lóc nµo

ChÕ Lan Viªn còng hµi lßng. ¤ng lu«n tr¨n trë vÒ th¬, vÒ nhµ th¬, vÒ qu¸

tr×nh lao ®éng s¸ng t¹o. T¸c gi¶ th êng xuyªn xem xÐt, lËt l¹i vÊn ®Ò. §«i khi

lµ sù m©u thuÉn trong chÝnh b¶n th©n con ng êi m×nh.

Di c¶o viÕt khi chuçi ngµy ® îc sèng trªn tr¸I ®Êt cña nhµ th¬ kh«ng

cßn nhiÒu. ý thøc ® îc ®iÒu ®ã, nhµ th¬ cµng sèng véi vµng, cuèng quýt h¬n,

cµng khao kh¸t sèng vµ cèng hiÕn cho ®êi hiÒu h¬n. ChÕ Lan Viªn ®èi tho¹i

víi thêi gian vµ ®èi tho¹i víi chÝnh m×nh. Nhµ th¬ còng kiÓm ®iÓm l¹i c¸c

chÆng ® êng s¸ng t¸c cña b¶n th© m×nh ®Ó s¸m hèi vÒ nh÷ng g× ®· qu¶. Ch a

bao giê nhÈn nha vµ gÊp g¸p ®Õn lß thiªu, «ng l¹i nghÜ nhiÒu nh thÕ vÒ th¬,

l¹i bÞ ¸m ¶nh m¹nh vÒ sè phËn cña th¬, vÒ vÞ trÝ nhµ th¬ nh vËy.

Di c¶o th¬ lµ mét sù tæng kÕt vÒ ®êi cña ChÕ Lan Viªn. PhÇn lín nh÷ng

bµi th¬ trong Di c¶o lµ nh÷ng bµi th¬ «ng viÕt cho riªng m×nh. TiÕng th¬

trong Di c¶o cña «ng lµ nh÷ng tiÕng lßng ch©n thµnh vµ trung thùc ®Õn møc

muèn: "lén tr¸i t©m hån minh" ra cïng b¹n ®äc. §ã lµ qu¸ tr×nh kh¸m ph¸

nhËn thøc l¹i m×nh. §ã còng lµ mét hµnh tr×nh ®Çy thö th¸ch cña mét thi sÜ

lín cã b¶n lÜnh d¸m sèng tËn cïng víi c¸ tÝnh cña m×nh. V× vËy, tiÕng th¬ cña

ChÕ Lan Viªn trong Di c¶o ®¸ng quý, ®¸ng tr©n träng biÕt bao! [3,433].

2.2. Sù thÓ hiÖn cña yÕu tè tù vÊn trong Di c¶o th¬ ChÕ Lan Viªn

2.2.1. Tù vÊn lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh nhËn thøc vÒ cuéc sèng

2.2.1.1. NhËn thøc vÒ tÝnh phøc t¹p cña con ng êi

ChÆng ® êng th¬ ChÕ Lan Viªn qu¶ lµ cã nhiÒu gÊp khóc quanh co. Tõ

quan niÖm nhµ th¬ lµ ng êi M¬, ng êi Say, ng êi §iªn ®Õn quan niÖm nhµ

th¬ lµ chiÕn sÜ v¨n hãa trªn mÆt trËn v¨n hãa t t ëng lµ mét b íc chuyÓn

m×nh ®Çy khã kh¨n cña ChÕ Lan Viªn. GÇn hÕt ®êi th¬ phôc vô cho tuyªn

ng«n nghÖ thuËt Êy ®Ó råi vµo mïa bÖnh 1988, trong nh÷ng phót gi©y cßn

tØnh t¸o sau cïng cña cuéc ®êi mét ng êi cÇm bót, ChÕ Lan Viªn l¹i lµm

s÷ng sê ng êi ®äc khi tuyªn bè:

Anh lµ th¸p Bay - on bèn mÆt

GiÊu ®i ba, cßn l¹i ®Êy lµ anh

ChØ mét mÆt ®ã mµ ngh×n trß c êi khãc

Lµm ®au ba mÆt kia trong câi Èn m×nh

(Th¸p Bay - on bèn mÆt)

Con ng êi qu¶ lµ mét sù phøc t¹p, ®a diÖn. ThÕ giíi t©m hån cña con

ng êi mu«n h×nh v¹n tr¹ng, ®Æc biÖt nÕu ®ã lµ thÕ giíi t©m hån mét nhµ th¬.

ChØ mét mÆt th«i mµ ®· ngh×n trß c êi khãc víi ®êi sèng phøc t¹p. Trong bÓ

trÇn gian Êy, ranh giíi gi÷a thiÖn - ¸c, tèt - xÊu, ph¶i - tr¸i, cao c¶ - thÊp hÌn

... thËt ra chØ máng manh nh mét sîi tãc. Cho nªn nhµ th¬ kh«ng nh×n ®êi

mét chiÒu. Vµ khi nh×n nhËn ®¸nh gi¸ b¶n th©n m×nh, «ng cho r»ng c¶ bèn

mÆt th¸p Bay-on ®Òu lµ mÆt thËt cña m×nh. Theo «ng, mèi liªn hÖ gi÷a ý thøc

vµ v« thøc trong t©m hån con ng êi rÊt phøc t¹p. Kh«ng ph¶i bao giê nh÷ng

®iÒu mµ nhµ th¬ viÕt ra còng ®ång nghÜa víi nh÷ng g× mµ anh ta Êp ñ. Ng êi

ta hiÓu r»ng ChÕ Lan Viªn ®· viÕt ®Ó ph¬i bµy ba mÆt cßn l¹i trong câi s©u

kÝn cña lßng m×nh.

Nhµ th¬ ®· chia b¶n thÓ cña m×nh ra nhiÒu khu«n mÆt ®Ó cïng quan s¸t

vµ chiªm nghiÖm cuéc sèng, ®Ó cïng vui buån víi nh÷ng g× mµ cuéc ®êi thùc

cã, ®Ó ph¶n ¸nh ® îc ch©n thËt nhÊt vÒ cuéc ®êi. Nªn cã thÓ coi Anh lµ th¸p

Bay – on bèn mÆt lµ mét c¸ch ®æi míi quan niÖm cña t¸c gi¶ vÒ nhµ th¬.

ChÕ Lan Viªn kh«ng chØ giÊu m×nh víi mäi ng êi, «ng cßn giÊu m×nh

víi chÝnh b¶n th©n m×nh. ¤ng ®· gh×m nÐn con ng êi c¸ nh©n cña m×nh l¹i,

®· h íng ra cuéc ®êi réng lín, cÊt lªn nh÷ng tiÕng h¸t hµo hïng, hßa m×nh

vµo khÝ thÕ cña d©n téc. Råi ®Õn cuèi ®êi, «ng chît nhËn ra:

Giã thæi m©y bay bÊt tr¾c

Lóc nµo tö biÖt sinh ly

...Ph¶i tranh thñ lµm th¬ gi÷a hai chíp m¾t

ViÕt ®i!ViÕt ®i!ViÕt!ViÕt

Thêi gian n íc xiÕt

ViÕt thªm!ViÕt n÷a!ViÕt vµo

(Thêi gian n íc xiÕt)

C©u th¬ chñ yÕu dïng h« ng÷, nh mÖnh lÖnh, giôc gi·, th«i thóc nhµ

th¬ s¸ng t¸c. LiÖu cã ph¶i v× thÕ mµ ChÕ Lan Viªn giôc m×nh ph¶i viÕt thËt

nhanh, thËt nhiÒu ®Ó ch¹y ®ua cïng thêi gian n íc xiÕt? Cã lÏ kh«ng ph¶i

vËy. Chóng ta ph¶i hiÓu, th¬ ChÕ Lan Viªn lµ th¬ trÝ tuÖ víi phong c¸ch suy

t ëng. Kh«ng nh nh÷ng nhµ th¬ kh¸c lÊy c¶m xóc lµm m¹ch chÝnh cña th¬

ca, ChÕ Lan Viªn chän c¶m nghÜ, t duy lµm ph ¬ng tiÖn chñ yÕu ®Ó viÕt nªn

th¬. Còng bëi vËy cho nªn khi cã tø th¬ kh«ng ph¶i cø ®Æt bót viÕt lµ sÏ cã

mét bµi th¬ hoµn chØnh. Tr íc tiªn, khi n¶y sinh tø th¬, «ng ph¶i ghi l¹i nã

ngay lËp tøc, kh«ng thÓ chËm trÔ nÕu kh«ng sÏ kh«ng kÞp ghi l¹i nh÷ng ý th¬

hay, bÊt chît. Nªn ®Ó kÞp, «ng kh«ng chØnh trang c©u ch÷, «ng ghi l¹i thµnh

nh÷ng m¶nh vôn, thµnh c©u th¬ t¸ch rêi ®Ó ®Õn lóc nµo ®ã sÏ s¾p xÕp l¹i sau.

§Æc biÖt, víi ChÕ Lan Viªn, t duy lµ lµm th¬. Mµ víi vÊn ®Ò nµo «ng ®· t

duy, «ng muèn ®i tËn cïng ch©n lý, muèn kh¸m ph¸ tËn cïng vÊn ®Ò. ¤ng

muèn ng¾m nh×n sù vËt, t duy nã ë nhiÒu gãc ®é, vÞ trÝ kh¸c nhau ®Ó hiÓu nã

mét c¸ch chÝnh x¸c, toµn diÖn. §ã chÝnh lµ duyªn cí ®Ó «ng trë thµnh mét

Th¸p Bay – on bèn mÆt.

Cã thÓ, «ng cßn cã nhiÒu mÆt n÷a bëi t©m hån «ng v« cïng phøc t¹p:

Anh ta cã nhiÒu mÆt n¹

C¸i nµo còng lµ mÆt thËt cña m×nh

V× c¸i thËt h¬n nã ph¶i Èn h×nh

Sau mÆt thËt vèn lµ gi¶ Êy

Nh ng cho dï t©m hån nhµ th¬ cã phøc t¹p ®Õn ®©u còng kh«ng thÓ

s¸nh ® îc víi cuéc ®êi phøc t¹p, bén bÒ, ®a chiÒu. Th¬ b×nh ph ¬ng cßn ®êi

lËp ph ¬ng. Th¬ ph¶i g¾n bã víi cuéc ®êi, ph¶i b¾t rÔ tõ cuéc sèng , nhµ th¬

ph¶i viÕt sù sèng ba chiÒu, lªn trang th¬ hai mÆt ph¼ng. Nhµ th¬ còng nhËn

thÊy râ r»ng th¬ kh«ng thÓ nãi hÕt c¸i ngån ngén, th« nh¸m, gai gãc cña ®êi

dÉu nhµ th¬ cã thiÖn chÝ, cã tµi n¨ng ®Õn ®©u. Cho nªn, nh×n ®êi tõ nhiÒu gãc

®é, nhiÒu chiÒu, nhµ th¬ l¹i cµng thªm ®au ®ín, xãt xa tr íc nh÷ng thãi xÊu

cña ®êi cø bµy ra tr íc m¾t...

Cã mét nçi ®au ®êi mµ «ng cè giÊu nh ng kh«ng giÊu næi bëi cuèi

®êi «ng ®· lén tr¸i cuéc ®êi m×nh, ®· thµnh thËt ®Õn tËn cïng ®Ó ®¸m hËu

sinh cã thÓ ®ång c¶m víi «ng: lËt tr¸i trang th¬, may ra anh ®äc ® îc trªn

kia ®êi t«i mét Ýt.

2.2.1.2. Tõ nhËn thøc vÒ qu¸ khø, hiÖn t¹i ®Õn nhËn thøc vÒ x· héi,

cuéc sèng

Trong hµnh tr×nh tù vÊn trong th¬, cã mét ®iÒu chóng ta rÊt dÔ dµng

nhËn thÊy, mÆc dï ®øng trªn m¶nh ®Êt hiÖn t¹i, d êng nh nh÷ng ¸m ¶nh vÒ

qu¸ khø vÉn lu«n ®eo b¸m ChÕ Lan Viªn. Qu¸ khø lµ kho¶ng thêi gian

nh÷ng ngµy ®Çu sù nghiÖp th¬ cña «ng:

T«i ®i ng îc con s«ng thêi gian ®· mÊt

T×m l¹i c¸i tµi n¨ng ®¾m ch×m thêi 16 tuæi

Con s«ng x a, nay ®· c¹n dßng tr¬ c¸t sái

Nh ng ®êi ®· cho t«i c¸i g× kh«ng s¸nh næi

C¸i cuéc ®êi lµ bÓ – cø g× s«ng

Trong Êy t«i t×m c¶ kho vµng thiªn hµ ®¾m

(S«ng thêi gian)

¤ng th êng xuyªn nh×n l¹i qu¸ khø cña m×nh:

Suèt mét ®êi ¨n h¹t g¹o nh©n d©n

LÇn thø nhÊt nhµ v¨n ®i häc cÊy

Bçng hèi tiÕc ngh×n c©u th¬ n íc ch¶y

Chöa v× ng êi b»ng mét b÷a c¬m ¨n

(§i thùc tÕ, 67)

Ngay c¶ nh÷ng dßng th¬ cuèi ®êi m×nh, ChÕ Lan Viªn vÉn kh«ng ngu«i

day døt:

MÑ giµ ch¹y g¹o nu«i anh tõng ngµy, tõng buæi

Mét th¸ng bao lÇn ng« ghÕ theo khoai

ThÕ mµ anh ®i t×m n¾m cá tiªn ®Ó h¸i

MÑ cÇn ¨n, anh cho n¾m cá h¸i trªn trêi.

(H¸i trªn trêi, 84)

NÕu nh ë §iªu tµn, nhµ th¬ t×m vÒ qu¸ khø v× muèn tho¸t li thùc t¹i,

muèn triÖt ®Ó phñ nhËn hiÖn t¹i th× ë Di c¶o, t×m vÒ qu¸ khø ®Ó nhµ th¬

nh×n nhËn l¹i nã b»ng con m¾t tõng tr¶i, ®Ó kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ cña nã ®èi

víi cuéc sèng hiÖn thêi. C¶m xóc cña ChÕ Lan Viªn vÒ “thêi gian sèng”

lµ ®Þnh h íng lín nhÊt cuèn hót t duy th¬ cña «ng trong nh÷ng n¨m cuèi

®êi (58, 169).

Cßn hiÖn t¹i? §ã lµ kho¶ng thêi gian cuèi cïng cña cuéc ®êi, lµ kho¶ng

thêi gian chê ®îi ®Ó theo s¸t cuéc hµnh tr×nh ®i vÒ câi h v«. Tr íc sù ®e däa

cña c¸i chÕt, h íng vÒ t ¬ng lai, ChÕ Lan Viªn ®Ó cho th¬ m×nh ®¾m s©u

trong câi v« h×nh:

Anh ®i kh¾p c¸c phßng t×m c¸i bãng cña m×nh

Vang kh«ng cã ®· ®µnh, bãng còng kh«ng cã n÷a

ChØ cã bãng ®ªm, bãng ®en, bãng ®ªm, bãng ®en

Còng bëi v× ®©y lµ ®Êt chÕt, ®©y lµ l·ng quªn.

(Ng«i ®Òn l·ng quªn)

Cã lÏ, nghÖ sÜ lµ ng êi nh¹y c¶m nhÊt víi vÊn ®Ò sèng chÕt, tån t¹i hay

kh«ng tån t¹i. Hä lu«n cã nh÷ng dù c¶m vµ tr¨n trë vÒ cuéc ®êi, sè phËn, ®Æc

biÖt lµ sè phËn cña chÝnh b¶n th©n m×nh. Trong v¨n häc ViÖt Nam, tÝnh ®Õn

nay ®· cã kh«ng biÕt bao nhiªu nhµ th¬ ®· tõng chiªm nghiÖm, suy t vÒ c¸i

chÕt. Cã nh÷ng ng êi, sù sèng- chÕt lµ vÊn ®Ò lín lao cña cuéc ®êi, lµ sù

gi»ng co cña sè phËn. Vµ nh÷ng tr¨n trë Êy ®· ®eo b¸m, gi»ng co trong

nh÷ng s¸ng t¸c cña hä (NguyÔn Tr·i, NguyÔn BØnh Khiªm, NguyÔn Du). ThÕ

hÖ nh÷ng nhµ th¬ thêi tr íc coi c¸i chÕt lµ sù nghiÖt ng· cña sè phËn, Ýt ai

nh×n sù sèng vµ c¸i chÕt b»ng ®«i m¾t trÇm tÜnh mµ vÉn ®Çy ph¸n xÐt, t×m tßi

vµ kh¸m ph¸, nhËn thøc víi suy t mÉn c¶m võa mang nh÷ng nÐt riªng rÏ l¹i

võa h íng tíi c¶ mét thÕ hÖ, mét céng ®ång. Ph¶i sang ®Õn thÕ kØ XX, thÕ kØ

cña nh÷ng vÇn th¬, nh÷ng nhµ th¬ hiÖn ®¹i, míi xuÊt hiÖn mét con ng êi víi

nh÷ng vÇn th¬ ®Çy ¾p nh÷ng ¸m ¶nh dai d¼ng vÒ c¶ sù sèng vµ c¸i chÕt: nhµ

th¬ ChÕ Lan Viªn.

ChÕ Lan Viªn ®· ®i qua nh÷ng giai ®o¹n biÕn ®éng nhÊt cña mét thÕ

kØ biÕn ®éng nhÊt trong lÞch sö- thÕ kØ XX. Còng nh bao nghÖ sÜ kh¸c,

ChÕ Lan Viªn hµo høng nhËp cuéc víi cuéc ®êi, víi c¸ch m¹ng b»ng tÊt c¶

lßng nhiÖt t×nh, sù h¨ng say cïng tµi n¨ng, nghÞ lùc cña m×nh. C¸ch m¹ng

thµnh c«ng, íc m¬ ®· tháa th× nh÷ng con ng êi dÔ d·i sÏ cã sù b»ng lßng

víi cuéc sèng, cßn ChÕ Lan Viªn l¹i tiÕp tôc suy ngÉm, tr¨n trë tr íc cuéc

®êi. TriÕt nh©n nöa mïa kh«ng quªn bá qua vÊn ®Ò träng ®¹i cña ®êi

ng êi: sù sèng vµ c¸i chÕt.

NgÉm ®Õn c¸i chÕt, víi ChÕ Lan Viªn ®ã kh«ng chØ lµ nh÷ng suy ngÉm

nhÊt thêi, tho¶ng qua trong phót chèc, d êng nh «ng ®· dµnh c¶ cuéc ®êi ®Ó

tr¨n trë vÒ nã. Theo däc ® êng th¬ ChÕ Lan Viªn, chóng ta sÏ nhËn thÊy lóc

nµo còng cã h×nh bãng cña c¸i chÕt. Nh ng tÊt nhiªn, ë mçi giai ®o¹n nã cã

nh÷ng s¾c mµu, cung bËc kh¸c nhau.

Ngay tõ thêi §iªu tµn, chµng thanh niªn trÎ ®· ®¾m ch×m trong mét thÕ

giíi thª l ¬ng víi nh÷ng bãng tèi, hÇm mé, m¸u huyÕt... Míi 16, 17 tuæi, nhµ

th¬ ®· xuÊt hiÖn nh mét niÒm kinh dÞ trong câi §iªu tµn. Ng êi ta thÊy

ngì ngµng tr íc mét t©m hån qu¸ nh¹y c¶m, ®Çy tiÕc nuèi tr íc h×nh ¶nh vÒ

mét thêi qu¸ v·ng cña mét d©n téc ®· diÖt vong. ChÕ Lan Viªn ®¾m ch×m

trong nghÜa ®Þa hoang tµn. C¸i thÕ giíi l¹ lïng vµ rïng rîn Êy ®eo b¸m lÊy

nhµ th¬. ¤ng kh«ng cã c¸ch nµo mµ tho¸t ra ® îc. Cµng ch¹y trèn, «ng l¹i

cµng ®i s©u h¬n vµo thÕ giíi ma qu¸i. Kh«ng chØ thÊy mét c¸i chÕt mµ ChÕ

Lan Viªn chøng kiÕn h¼n mét câi chÕt ®ang bña v©y xung quanh:

Cã t×m chµng nh÷ng chiÒu kh«ng tiÕng gäi

Cña ng êi mi thi thÓ r÷a tan råi

Cã t îng l¹i m¶nh hån mi ®au khæ

§ang l¹c loµi trong câi chÕt xa x«i

(C¸i sä ng êi)

C¸i sä ng êi vµ thi thÓ Êy chÕt råi mµ vÉn kh«ng ® îc yªn, trë thµnh

nh÷ng linh hån ®au khæ, l¹c loµi. ChÕt trong th¬ «ng ch a ph¶i lµ ®iÒu ®¸ng

sî nhÊt, ®ã míi chØ lµ sù b¾t ®Çu cña ®iÒu kinh h·i trong c¶nh sä mu«n ng êi

lÇn l ît ®uæi nhau r¬i. C¶ tuæi trÎ cña ChÕ Lan Viªn ngËp trong thÕ giíi Êy

mµ kh«ng hÒ tØnh dËy. PhÇn c¸i T«i còng tan vµo c¸i thÕ giíi v« h×nh t¨m tèi

vµ c¸i thÕ giíi v« h×nh Êy lu«n hiÖn lªn trong nh÷ng trang th¬ thêi k× nµy.

Tho¸t li vµo th¬ vµ lµm cho th¬ tho¸t li hiÖn thùc. §ã lµ ®Æc ®iÓm cèt lâi cña

phong trµo Th¬ míi nãi chung vµ ChÕ Lan Viªn nãi riªng.

Sau nµy nh×n l¹i nhµ th¬ lÝ gi¶i vÒ sù rïng rîn ghª ng êi cña mét

thêi dÜ v·ng:

Khi ®· buån hiÖn t¹i

Th× quay vÒ th¸p x a.

C¶ mét thÕ hÖ, mét d©n téc ®au buån, kh«ng chÊp nhËn thùc t¹i cay

®¾ng nªn ph¶i ®i t×m chèn ®Ó n ¬ng th©n. Nh ng c¸i thêi ¶m ®¹m Êy dÉu qua

®i nh ng vÉn ®Ó l¹i cho nhµ th¬ mét c©u hái ai o¸n mµ nhµ th¬ vÉn lu«n r¸o

riÕt ®i t×m lêi gi¶i ®¸p: Ai b¶o giïm ta cã cã ta kh«ng?

C©u th¬ cho ta thÊy nçi niÒm b¨n kho¨n, tr¨n trë cña mét con ng êi

lu«n khao kh¸t thÊu hiÓu mäi lÏ, mµ tr íc hÕt lµ thÊu hiÓu chÝnh b¶n th©n

m×nh, thÊu hiÓu ® îc sù tån t¹i hay kh«ng tån t¹i cña con ng êi m×nh. Vµ

cßn bao nhiªu nh÷ng c©u th¬ kh¸c n÷a ®ñ chøng tá mét hån th¬ ChÕ Lan

Viªn sím tù m×nh lÝ gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò vÒ triÕt lÝ nh©n sinh, vÒ lÏ sèng -

chÕt ë ®êi.

Giai ®o¹n míi cña lÞch sö còng lµ b íc ngoÆt cña biÕt bao cuéc ®êi thi

sÜ, cña biÕt bao trang th¬ trong ®ã cã th¬ ChÕ Lan Viªn. Sau c¸ch m¹ng, ChÕ

Lan Viªn cã sù thay ®æi h¼n trong quan niÖm vÒ c¸i chÕt. C¸ch m¹ng thµnh

c«ng , bãng ®en u ¸m trong t©m hån nhµ th¬ ®· ® îc quÐt s¹ch. Vµ ph¹m trï

c¸i chÕt, thay v× nh÷ng h×nh ¶nh cña mét câi ©m hån thª l ¬ng rïng rîn, giê

®©y ®· trë thµnh nh÷ng h×nh ¶nh t ¬i vui cña cuéc ®êi míi. §· xa råi c¸i thêi

cña nh÷ng yªu ma quû qu¸i rïng rîn n¬i câi ©m rîn ng êi, ®· xa råi mét t©m

hån trÎ ®¾m ch×m trong n¬i u tèi Êy, giê ®©y, d êng nh kh¸i niÖm vÒ c¸i

chÕt kh«ng hÒ tån t¹i trong th¬ ChÕ Lan Viªn. Nã ®· ® îc thay b»ng mét

kh¸i niÖm míi, cao c¶ h¬n, cã tÝnh cèng hiÕn h¬n: sù hi sinh. C¸i chÕt kh«ng

cßn lµ nçi lo sî, nçi ®ín ®au, kh«ng cßn lµ sù thª l ¬ng rîn ng êi, c¸i chÕt

chøa ®ùng mét ý nghÜa thiªng liªng cao c¶- chÕt v× ®ång ®éi, v× d©n, v× n íc:

T«i yªu nh÷ng con ng êi ch a h×nh dung ra h¹nh phóc

Lóc ®ång ®éi cÇn dÉu chÕt ch¼ng tõ nan

(Nhí BÕ V¨n §µn)

Lét bá c¸i T«i k× dÞ cña m×nh, ChÕ Lan Viªn ®· tù t×m ® êng hßa m×nh

víi c¸i Ta réng lín cña cuéc ®êi. Nhê vËy mµ c¸i chÕt ®Õn trong th¬ «ng

còng nhÑ nhµng h¬n:

Dï chØ cßn hai gi©y anh ®Õn gÇn c¸i chÕt

Dï tö thÇn gÆm hÕt thÞt ®êi anh

Anh cßn ®îi mét tin vui vÒ thèng nhÊt

LÊy mét khóc chÌo trong buæi nh¹c truyÒn thanh

(NhËt kÝ mét ng êi ch÷a bÖnh)

C©u th¬ viÕt ®Õn c¸i chÕt ®· cËn kÒ nh ng d êng nh ®ã kh«ng ph¶i

lµ mét sù kÕt thóc, nã bõng lªn vÎ ®Ñp cña niÒm hi väng, cña sù ®îi chê,

cña lßng yªu cuéc sèng v« bê. Nhµ th¬ nh×n nhËn vÒ c¸i chÕt víi ®«i m¾t

l¹c quan, phÊn chÊn h¬n. V× thÕ, khi ®èi diÖn víi c¸i chÕt, ng êi ta kh«ng

cßn h·i hïng n÷a mµ chÊp nhËn nã mét c¸ch ung dung, b×nh th¶n, ®Çy tù

tin. §Ó råi tõ quan niÖm Êy, «ng l¹i mét lÇn n÷a quay l¹i víi c©u hái väng

lªn tõ thuë qu¸ khø xa x a vÉn lu«n ¸m ¶nh trong t©m hån: Ai b¶o giïm

ta cã cã ta kh«ng?

Vµ råi giê ®©y chÝnh nhµ th¬ ®· lÝ gi¶i nh÷ng b¨n kho¨n Êy cña b¶n

th©n m×nh:

“Ta lµ ai” nh ngän giã siªu h×nh

C©u hái h v« thæi ngh×n nÕn t¾t

“Ta v× ai” khÏ xoay chiÒu ngän bÊc

Bµn tay ng êi th¾p l¹i triÖu chåi xanh

(Hai c©u hái)

Kh«ng chØ lµ mét c©u hái ®Æt ra cho ®êi vµ cho m×nh ph¶i suy ngÉm, giê

®©y nhµ th¬ tù ®Æt cho m×nh hai c©u hái. Ta lµ ai thùc chÊt chØ lµ c¸ch diÔn

®¹t gi¶n dÞ h¬n cña c©u hái: Ai b¶o giïm ta cã cã ta kh«ng? Nh ng bªn c¹nh

viÖc quan t©m xem m×nh lµ ai, t©m hån nhµ th¬ ®· thay ®æi h¼n víi c©u hái

kh¸c thiÕt thùc h¬n, cao c¶ h¬n ®øng bªn c¹nh: Ta v× ai? Giê ®©y, ®iÒu mµ

ChÕ Lan Viªn thao thøc kh«ng ph¶i chØ lµ quan t©m vÒ sù tån t¹i cña chÝnh

m×nh, mµ quan träng h¬n víi «ng lµ m×nh ph¶i sèng nh thÕ nµo, sèng v× c¸i

g×; còng cã nghÜa lµ «ng h íng con ng êi m×nh vÒ cuéc sèng, vÒ sù vËn ®éng

vµ cèng hiÕn lµnh m¹nh: ta sèng v× lÝ t ëng g×?...

Nh vËy cã thÓ thÊy r»ng, trong ®êi th¬ cña m×nh, ChÕ Lan Viªn lµ

ng êi sím ®Æt ra vµ tù lÝ gi¶i nh÷ng vÉn ®Ò vÒ triÕt lÝ nh©n sinh. ¤ng cã sù

chó ý bao qu¸t hÇu hÕt c¸c vÊn ®Ò cña cuéc sèng. ¤ng say s a luËn bµn vÒ

c¸c vÊn ®Ò, vµ vÉn lu«n bÞ chi phèi bëi ¸m ¶nh vÒ c¸i chÕt, ®Æc biÖt lµ ë giai

®o¹n cuèi ®êi.

Mét lÇn n÷a, b¹n ®äc l¹i bÊt ngê tr íc mét ChÕ Lan Viªn ®· cã phÇn

®æi míi khi «ng b íc vµo hai chÆng cuèi cïng cña vßng xo¸y sinh-l·o-bÖnh-

tö cña cuéc ®êi. NiÒm vui say s a khi cÊt tiÕng th¬ l¹i gÇn víi cuéc sèng giê

®©y l¹i nh êng chç cho nh÷ng vÇn th¬ s©u s¾c, l¾ng ®äng vµ ®Çy tr¶i nghiÖm,

u t . ChÝnh trong thêi k× nµy, l¹i mét lÇn n÷a «ng say s a bµn luËn vÒ c¸c

vÊn ®Ò: Cßn - MÊt, Sèng- ChÕt, Tån t¹i - Kh«ng tån t¹i, Kho¶nh kh¾c - VÜnh

h»ng. Mét lÇn n÷a, ta thÊy nh÷ng h×nh ¶nh lß thiªu, b·i tha ma, giê b¸o

tö...l¹i hiÖn vÒ. Cã ®iÒu, ®Õn giai ®o¹n nµy, c¸i chÕt ®èi víi «ng kh«ng cßn

®¸ng sî nh tr íc n÷a. ¤ng ®· thùc sù ®èi diÖn víi nã b»ng mét th¸i ®é chÝn

ch¾n, kÝn ®¸o mµ còng chua xãt h¬n. ¤ng nÐn m×nh l¹i , chÊp nhËn vµ chÞu

®ùng, muèn sèng gÊp h¬n nh ng h¬n ai hÕt «ng thÊu hiÓu ® îc ®Þnh mÖnh tÊt

yÕu cña cuéc ®êi. ChÕ Lan Viªn ®· gióp ng êi ®äc hiÓu ra r»ng: C¸i chÕt

ch¼ng cã g× ®¸ng sî, kh«ng ai tr¸nh khái c¸i chÕt. §ã nh mét quy luËt tÊt

yÕu kh¸ch quan. §ã lµ c¸i ch©n lý mu«n ®êi x a nay vÉn vËy:

ChuyÕn xe sau kh«ng cßn anh n÷a

Xe vÉn ch¹y ngh×n ®êi chØ v¾ng anh th«i

NguyÔn Tr·i, NguyÔn Du,...tõng ®i chuyÕn tr íc

Nh÷ng chuyÕn xe kh«ng cã khø håi...

§èi diÖn víi c¸i chÕt còng lµ lóc ChÕ Lan Viªn ®èi diÖn víi nh÷ng ¸nh

s¸ng k× l¹ cña t©m hån m×nh. ¤ng nhËn thøc vµ thÓ hiÖn mét c¶m gi¸c míi

mÎ- c¶m gi¸c h÷u h¹n. Cuéc ®êi nµy dÉu réng lín nh ng vÉn v¹ch ra giíi h¹n

cho mçi ng êi

Nh×n trang giÊy biÕt m×nh h÷u h¹n

Ngñ ®i th«i! K×a l¹i s¾p tiÕng gµ

(Håi kÝ bªn trang viÕt)

C©u th¬ nh mét sù thøc tØnh, nh¾n nhñ chÝnh b¶n th©n m×nh r»ng cuéc

®êi con ng êi thËt ng¾n ngñi trong dßng ch¶y v« tËn cña thêi gian.

§Æc biÖt, trong giai ®o¹n nµy, bµn vÒ c¸i chÕt, ChÕ Lan Viªn kh«ng hÒ

sö dông nh÷ng h×nh ¶nh k× vÜ, lín lao mµ «ng dïng nh÷ng h×nh ¶nh gÇn gòi

®Ó nãi lªn nh÷ng vÊn ®Ò mang tÝnh triÕt lÝ nh©n sinh. Hoa lµ h×nh ¶nh ® îc

«ng dïng lµm ®iÓm tùa ®Ó liªn hÖ cuéc sèng víi nçi niÒm riªng. Suy ngÉm vÒ

c¸i chÕt cña m×nh, «ng ®au ®ín, xãt xa, buån v× kh«ng thÓ ë trÇn gian ®Ó yªu

hoa ® îc n÷a. Nh ng «ng còng nhËn thøc ®ã lµ quy luËt vµ thanh th¶n tin vµo

nh÷ng mïa hoa bÊt tö mang kh¸t väng ng êi mµ «ng t ëng t îng lóc vÒ phÝa

bªn kia, «ng vÉn nh×n thÊy C¸c mïa hoa:

C¶m ¬n mét mïa ë trªn tr¸i ®Êt

C¸i hµnh tinh kh«ng v¾ng lÆng gi÷a thiªn hµ

Kh«ng ph¶i chØ v× cã h¬i ng êi Êm ¸p

Mµ v× cßn cã c¸c mïa hoa.

C¸i chÕt Êy chØ lµ c¸i chÕt ë h×nh hµi cßn linh hån th× vÉn tån t¹i m·i:

Anh kh«ng ë l¹i yªu hoa ® îc n÷a

Thiªu xong, anh vÒ c¸c trêi kh¸c còng ®Çy hoa

ChØ tiÕc kh«ng cã t×nh yªu ë ®ã

...

Anh tån t¹i m·i

Kh«ng b»ng tuæi tªn mµ nh tro bôi

Nh ngän cá tµn ®Õn tiÕt l¹i tråi lªn.

Víi nhµ th¬, sèng lµ ®Ó chiÕn th¾ng c¸i chÕt, chiÕn th¾ng dßng thêi gian

n íc xiÕt. Sèng lµ ®iÒu tr íc tiªn ®¸ng sèng chø kh«ng ph¶i lµ ¶o t ëng, ®Ó

nghe ® îc TiÕng kªu gâ nh thêi gian liªn tôc nghiÕn. Vµ nghÖ thuËt nh mét

sù ¸m ¶nh víi «ng ®Õn trän ®êi, nh ng c¸i ®Ých cuèi cïng vÉn xa vêi ®Ó råi

«ng ph¶i than: C¸i trang m¬ íc mét ®êi ch a víi tíi - Lïi xa. Tuy thÕ, «ng

vÉn kh«ng bao giê ngõng s¸ng t¹o.

Nh÷ng bµi th¬ nh Ng êi thî ch¹m, §Ò tõ, Kû niÖm cã g×, Mïa ve,

Vòng Tµu nhí vµ quªn... «ng nh×n sù “lét m×nh” cña ve nghÜ ®Õn “c¸i lét

vá cña ®êi”, tõ sù tan hîp v« t cña thñy triÒu ®Ó triÕt lý vÒ “cuéc sèng sÏ

tuÇn hoµn”. Tinh thÇn cña sù sèng cao h¬n c¸i chÕt. Cuéc sèng råi sÏ tuÇn

hoµn. §ã chÝnh lµ triÕt lý cña ChÕ Lan Viªn vÒ kh¸t väng vÜnh cöu, lµ t

duy biÖn chøng:

Gi÷a ®µn chim tr¶i réng c¸nh bay. Nam n÷ giao hoan trªn n¾p th¹p

Th¹p ®ùng g×? §ùng x ¬ng ng êi chÕt råi cßn nhí cuéc giao hoan.

Sèng trªn n¾p th¹p, chÕt vÒ trong ®¸y th¹p

Buån lµm chi? Cuéc sèng sÏ tuÇn hoµn

(Th¹p ®ång §µo ThÞnh)

C¸i chÕt lu«n ®èi lËp víi t×nh yªu vµ sù sèng. ¤ng vÝ nã nh dßng suèi

®en, lµ sù l·ng quªn trong im lÆng, lµ cuéc hµnh tr×nh cña bµy voi ®i vÒ phÝa

vÇng tr¨ng.

ChÕ Lan Viªn nghÜ nhiÒu vÒ c¸i chÕt nh ng «ng còng ®ång thêi nghÜ vÒ

®iÒu cao h¬n c¸i chÕt, ®ã lµ sù bÊt tö:

Ta trªn ® êng ®i ®Õn lß thiªu

Cuéc hµnh tr×nh nhÈn nha mµ gÊp g¸p

Véi g× than “cuéc ®êi nh giã bay vÌo”

Em hái anh: “Nªn sèng lèi nµo?

HiÖn sinh hay t«n gi¸o?”

H×nh ¶nh nh÷ng b×nh tro, b×nh ®ùng lÖ, lß thiªu, huyÖt s©u... trong th¬

«ng giai ®o¹n nµy võa mang mµu s¾c h v« thuë §iªu tµn nh ng võa mang

®Ëm tÝnh triÕt lý biÖn chøng cña ¸nh s¸ng vµ phï sa:

Anh ch a t×m ra ® îc mÉu sè chung gi÷a s ¬ng trªn hoa vµ löa trong lß

Cã thÓ c¶ hai thø ®Òu lµ tro, ®Òu lµ th¬, lµ t×nh ¸i n÷a

Cã lóc s ¬ng cho anh mét t©m hån ch¸y löa

Vµ löa khi tµn vÉn ®Ó l¹i nh÷ng mµu hoa

(MÉu sè)

Tr íc c¸i chÕt, ChÕ Lan Viªn cho thÊy sù thanh th¶n, ®øng cao h¬n c¸i

chÕt cña b¶n th©n m×nh:

Cho dï tr¸i ®Êt kh«ng cßn anh

Anh vÉn cßn nguyªn tr¸i ®Êt tÆng cho m×nh

(Tõ thÕ chi ca)

Quan niÖm vÒ sù tån t¹i ë «ng lµ kh¸t väng ë mét thÕ giíi ®Çy h ¬ng

hoa vµ thanh s¾c:

Ngåi trong phi-thêi-gian

Hoa sen c êi nöa miÖng

Nhí xu©n ®i, hÌ ®Õn

§êi cã tiÕng ve ran.

B»ng con m¾t siªu h×nh kÕt hîp víi biÖn chøng, «ng ®· nãi lªn nçi kh¾c

kho¶i vÒ cuéc ®êi:

Khi c©y chÕt ta lµm chim b¬ v¬

Khi kh«ng gian ®· hÕt nh÷ng ®îi chê

Khi tr a xuèng khãc trong lßng s«ng bÓ

Ta muèn ta mai sau lµ giät lÖ

Khãc trªn lßng hËu thÕ còng ®au th ¬ng

(Khi c©y chÕt)

Nhê viÖc sö dông kÕt hîp hai kiÓu t duy siªu h×nh vµ biÖn chøng mµ Di

c¶o th¬ cña ChÕ Lan Viªn võa cã tÝnh cô thÓ võa cã tÝnh kh¸i qu¸t, ®em l¹i

hiÖu qu¶ nghÖ thuËt bÊt ngê l«i cuèn ng êi ®äc.

ChÕ Lan Viªn còng lu«n ý thøc ® îc r»ng, c¸i chÕt kh«ng bá quªn mét

sè phËn nµo, v× thÕ, nçi ®au bÊt lùc kh«ng ph¶i chØ cña riªng «ng mµ ®ã còng

lµ nçi ®au cña c¶ nh©n lo¹i. §Æc biÖt ®¸ng buån h¬n khi nh÷ng sè phËn ra ®i

lµ nh÷ng con ng êi u tó cña x· héi. Tõ lêi cña mét con nhÆng chuyªn ®i b©u

x¸c chÕt, «ng ®· ®óc kÕt l¹i thµnh nh÷ng vÇn th¬ chua ch¸t:

Mµy lµ ng êi-dï lµ vÜ nh©n

Mµy lµ ng êi-mµy kh«ng bÊt tö

Dï lµ ng êi th êng hay lµ vÜ nh©n th× ®iÓm dõng cña cuéc ®êi còng vÉn

vËy. TÊt c¶ ®Òu dõng ë c¸i chÕt. V× thÕ, nÕu ChÕ Lan Viªn cã ra ®i, ®iÒu ®ã

©u còng lµ sè phËn ®· an bµi.

Tuy biÕt ® îc vßng xoay cña sè phËn lµ vËy nh ng ChÕ Lan Viªn vÉn

kh«ng tho¸t khái nh÷ng ¸m ¶nh vÒ qu·ng ® êng ®Þnh mÖnh ® a m×nh vÒ câi

h v«, hµnh tr×nh vÒ víi c¸i chÕt:

Ta trªn ® êng ®i ®Õn lß thiªu

Cuéc hµnh tr×nh nhÈn nha mµ rÊt gÊp

(Lß thiªu)

Sao l¹i“nhÈn nha? Sao l¹i “rÊt gÊp”? §· nhÈn nha sao l¹i cßn rÊt gÊp?

Ph¶i ch¨ng trªn hµnh tr×nh tiÔn ® a ®Õn lß thiªu, chiÕc xe tang ®i thËt chÇm

chËm, chÇm chËm nh ng c¶ cuéc hµnh tr×nh Êy, dÉu qu·ng ® êng cã dµi ®Õn

mÊy còng chØ lµ ng¾n ngñi, lµ phót chèc tr íc cuéc ®êi mçi con ng êi. Nªn

dï thÕ nµo th× cuéc hµnh tr×nh Êy còng lµ chãng v¸nh trong phót chèc.

Bao nhiªu chuyÕn xe tang ®· ®i qua mµ kh«ng cã anh. Nh÷ng chuyÕn xe

®i mµ kh«ng bao giê trë l¹i. Nã dõng l¹i vÜnh viÔn ë câi h v« xa x¨m nh ng

l¹i rÊt gÇn:

Con ® êng vÒ nghÜa trang dµi th¨m th¼m

T ëng ®i ngµn n¨m kh«ng cïng

ThÕ mµ chèc l¸t ta ®· ®øng tr íc nÊm må ®µo s½n

§Ó ch«n mét thiªn tµi, thÕ lµ s©u hay n«ng?

(Xe tang qua nhµ)

Trong nhiÒu thêi ®iÓm cña cuéc ®êi, ng êi ta nghÜ r»ng con ® êng vÒ

víi c¸i chÕt cßn rÊt xa x«i, cßn rÊt l©u míi tíi, nh ng hãa ra ch¼ng mÊy chèc

®· ®øng tr íc mét nÊm må ®µo s½n. C¸i chÕt diÔn ra nh mét ®Þnh mÖnh tÊt

yÕu khi ng êi ta ®· kiÖt søc víi cuéc ®êi.

Cã nh÷ng khi, ChÕ Lan Viªn nh×n c¸i chÕt nh mét sù khëi ®Çu, khëi

nguån cña sù håi sinh.

Kh«ng tån t¹i sÏ bçng nhiªn tån t¹i

§ang hÐo tµn vò trô sÏ sinh s«i

(Hái? §¸p)

¤ng còng nhËn ra r»ng, m×nh chØ lµ mét kiÕp nhá nhoi cña cuéc ®êi,

m×nh mÊt ®i nh ng l¹i cã biÕt bao nhiªu kiÕp kh¸c ® îc håi sinh nh lµ mét

sù tiÕp nèi gi÷a c¸c thÕ hÖ:

Khi anh gÇn ch¹ng v¹ng

Th× cã ng êi b×nh minh

§õng lÊy hoµng h«n anh ng¨n c¶n

Ban mai cña hä sinh thµnh

(§õng ng¨n c¶n)

Cã sèng th× cã chÕt, cã c¸i sinh ra th× l¹i cã c¸i mÊt ®i. Vßng sinh mÖnh

sinh- l·o- bÖnh- tö kÕt thóc víi ng êi nµy th× l¹i b¾t ®Çu víi mét sè phËn kh¸c.

C¸i nh×n cña ChÕ Lan Viªn so víi c¸c nhµ th¬ kh¸c kh«ng míi nh ng ®Æt nã

vµo suy nghÜ cña mét con ng êi gÇn ®Êt xa trêi, ®Æt nã vµo mét con ng êi tõ

thuë thiÕu niªn ®· lu«n suy t vÒ c¸i chÕt th× ®©y lµ mét b íc tiÕn xa.

LÊy c¶m høng vÒ c¸i chÕt, kh«ng ph¶i ChÕ Lan Viªn kh«ng cã nh÷ng

suy nghÜ cßn cùc ®oan, th¸i qu¸. §«i khi, «ng l¹i gãi gän ý nghÜa cuéc ®êi

trong c¸i chÕt, lµm tÊt c¶ v× c¸i chÕt lµ mét ®iÒu kh«ng nªn. Nh ng chóng ta

còng thÊy, mét con ng êi gÇn ®Êt xa trêi cã nh÷ng lóc ho¶ng hèt, th¶ng thèt

khi thÊy m×nh qu¸ cËn kÒ c¸i chÕt nªn viÕt ra nh÷ng vÇn th¬ nh vËy lµ ®iÒu

dÔ hiÓu.

Tr íc c¸i chÕt, ChÕ Lan Viªn béc lé nhiÒu m©u thuÉn. Cã lóc, nhµ th¬

thËt u ¸m, nÆng nÒ nh ng cã khi «ng l¹i nhÑ nhµng, ®iÒm tÜnh. ¤ng kh«ng

chÊp nhËn c¸i chÕt lµ hÕt mµ theo «ng, chÕt lµ ®ång nghÜa víi sù håi sinh:

Mai sau...mai sau khi ch¼ng cßn ta n÷a

Mét chót n¾ng xao ë ®Çu ngän giã

Lµ ta ®Êy mµ, ai cã biÕt ®©u?

(Ng êi mai sau)

Nh ng cã lÏ, ®iÒu ¸m ¶nh, khiÕn nhµ th¬ sî nhÊt lµ c¸i chÕt vÒ mÆt tinh

thÇn. V× thÕ nªn kh«ng Ýt khi nhµ th¬ ®· day døt v× m×nh ®· cã lóc ch¹y theo

c¸i h danh l¸o nh¸o. Víi «ng, sèng lµ ph¶i cho ra sèng, ph¶i cã Ých cho

ng êi, cho ®êi. Sèng lµ ph¶i cã tr¸ch nhiÖm, cã kh¸t väng, hoµi b·o, cã niÒm

say mª...

ThÓ hiÖn kh¸t väng sèng c¶ sau khi khÐp l¹i sù sèng, «ng viÕt:

Anh tån t¹i m·i

Kh«ng b»ng tuæi tªn, mµ nh tro bôi

Nh ngän cá tµn ®Õn tiÕt l¹i tråi lªn

§ã ph¶i ch¨ng lµ kh«ng gian tiªn ®o¸n, mang hån sù sèng vµ kh¸t väng

mµ ChÕ Lan Viªn lu«n ¸m ¶nh chËp chên trong mª tØnh?

¤ng còng ®· tõng khuyªn ng êi th ¬ng yªu nhÊt cña m×nh: §õng qu¸

nghiªm träng vÒ c¸i chÕt, c¸i ®au, sèng mµ lµm viÖc. Cuéc sèng ®èi víi nhµ

th¬ qu¶ lµ nhiÒu íc väng, qu¶ lµ thËt ®¸ng yªu... Nªn dï cã vÊt v¶, bÖnh tËt

cì nµo trong t©m hån «ng vÉn n¶y sinh kh¸t väng sèng m·nh liÖt. ViÕt vÒ c¸i

chÕt nhiÒu nh vËy ch¼ng qua nhµ th¬ còng chØ muèn tù nhñ lßng m×nh : c¸i

chÕt lµ vËy ®Êy, lµ ®¸ng sî, lµ ®èi lËp h¼n víi cuéc sèng trµn ®Çy thanh ©m vµ

h ¬ng s¾c ngoµi kia. Vµ ChÕ Lan Viªn ®au xãt nhÊt kh«ng ph¶i v× lo c¸i chÕt

®· gÇn kÒ mµ b¨n kho¨n nhÊt chÝnh v× cuéc sèng kh«ng cßn nh nhµ th¬

mong ®îi:

Cßng l ng t íi n íc v¹t rau kh«

B¬m háng mµ ®©m khæ c¶ ngµy

§ªm ngñ chØ lo toµn vËt gi¸

Xa dÇn truyÖn ng¾n, bít dÇn th¬.

(C¶nh ®iÒn viªn)

Nhµ th¬ lo sî nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc ®· bÞ xuèng cÊp tr íc cuéc sèng vËt

chÊt. X· héi ®¶o lén v× nh÷ng cuéc mua b¸n, ®æi ch¸c b»ng tiÒn. Mäi thø ®Òu

mua ® îc b»ng tiÒn. Nçi lo ®ã ch¼ng kh¸c g× nçi lo cña Nam Cao ngµy nµo.

Nh÷ng Hé, nh÷ng §iÒn, nh÷ng Thø... ®· tõng vËt v· víi c¸i ®ãi, c¸i nghÌo.

Giê ®©y còng vÉn vËy. Ng êi ta lao t©m khæ tø v× ®ång tiÒn, b¸t g¹o, lµm mäi

viÖc chØ ®Ó tháa m·n lßng tham, muèn lµm giµu b»ng mäi c¸ch. §ång tiÒn ®·

chi phèi hµnh ®éng vµ suy nghÜ cña con ng êi thêi ®¹i míi. Nh÷ng truyÖn,

nh÷ng th¬ bÞ ng êi ®êi dÇn l¸nh xa. ThËt ®¸ng lo cho ®êi sèng tinh thÇn cña

c¶ mét thêi ®¹i. §©u råi nh÷ng íc m¬, nh÷ng kh¸t khao v ¬n tíi c¸i ®Ñp, c¸i

l·ng m¹n... §©u råi nh÷ng gi¸ trÞ ®Ých thùc cña cuéc sèng?

ChÝnh b¶n th©n ChÕ Lan Viªn còng lo l¾ng cho m×nh khi cay ®¾ng nghÜ

r»ng, råi sÏ cã ngµy ®«i c¸nh nµng th¬ sÏ biÕn thµnh c¸nh tay trÇn tôc:

¤i! Søc hót cña c¸i nheo nhãc hµng ngµy lµm sao anh tho¸t ly ® îc nã

NghÜ l¾m th× ®«i c¸nh hãa ®«i tay!

(Lµm sao anh tho¸t ly ® îc nã)

Tõ nçi u t trÜu nÆng cña cuéc sèng, nh÷ng day døt cø trë ®i trë l¹i

trong hån th¬ ChÕ Lan Viªn khiÕn «ng ph¶i bËt lªn nh÷ng vÇn th¬ ®Çy

nuèi tiÕc:

Ch¶ ai cßn yªu vÇng tr¨ng vµ h ¬ng lóa ngoµi ®ång

Yªu bµ Tiªn hay ®¸m m©y trªn lÇu Hoµng H¹c

...Ch¶ ai nhí bµ mÑ c¾m ch«ng tãc b¹c

Nhí mét c« g¸i chÌo ®ß v ît löa qua s«ng.

(Thêi th îng)

So víi nh÷ng nhµ th¬ cïng thêi, ChÕ Lan Viªn lµ ng êi hÕt søc tr©n

träng sù sèng, kh¸t khao sù sèng. Ngay c¶ khi sèng trong tr¹ng th¸i thÊp

thám lo ©u: BiÕt ®©u ®ªm nay lµ ®ªm anh tõ gi· câi ®êi. Sau v¹n ®ªm ®ªm

nµy kÕt thóc, ChÕ Lan Viªn vÉn më réng lßng m×nh víi cuéc ®êi, víi con

ng êi. Kh«ng khi nµo nhµ th¬ quay mÆt tr íc thiªn nhiªn, hoa cá. ThØnh

tho¶ng, ta bÊt chît b¾t ® îc con m¾t nhµ th¬ ®a t×nh ®¾m say trong mu«n hoa

rùc rì:

§· hoa nhµi tr¾ng cßn sen tr¾ng

Mïa hÌ ¬i, ng ¬i khÐo ®a t×nh

§Çy ® êng ph îng ®á, b»ng l¨ng tÝm

VÉn chän cho lßng s¾c tr¾ng tinh.

Còng cã khi ta b¾t gÆp trong th¬ «ng nh÷ng vÇn th¬ ® îm c¶m xóc víi ®êi:

Nh cèm mïa thu n»m m¸t gi÷a tê sen

Mµu xanh cña n¾ng trêi chõng dÞu l¹i

Nh÷ng yªu th ¬ng cña lßng t«i, t«i gãi

Trong l¸ th¬ võa h¸i ë ®êi lªn

(Nh cèm mïa thu)

2.2.2. Nhu cÇu ® îc sèng trung thùc víi b¶n th©n m×nh

ë Di c¶o th¬, d êng nh ChÕ Lan Viªn nh×n th¼ng vµo sù thËt ®êi m×nh,

th¬ m×nh mµ suy ngÉm, tr¨n trë, tù vÊn. ¤ng kh«ng hÒ nÐ tr¸nh bÊt cø ®iÒu

g×, dï ®iÒu Êy cã thÓ bÊt lîi cho uy tÝn cña chÝnh b¶n th©n «ng. Bµi Th¸p Bay-

on bèn mÆt cã thÓ khiÕn cho ng êi ®äc hiÓu r»ng tÐ ra tõ tr íc tíi giê, ChÕ

Lan Viªn lµ con ng êi nhiÒu mÆt:

Anh lµ th¸p Bay-on bèn mÆt

GiÊu ®i ba cßn l¹i ®ã lµ anh

ChØ mÆt ®ã mµ ngh×n trß c êi, khãc

Lµm ®au ba mÆt kia trong câi Èn h×nh

ChÝnh bµi th¬ nµy vµ nh÷ng bµi Lén tr¸i, Th¬ hiÖn ®¹i,... tho¹t nh×n

t ëng nh «ng cã m©u thuÉn trong quan niÖm. Vµ thùc tÕ, cã nhiÒu c¸ch

hiÓu, c¸ch ®¸nh gi¸ kh¸c nhau. Nh ng chóng ta còng nªn biÕt r»ng, kh«ng ai

hiÓu m×nh vµ hiÓu th¬ m×nh nh ChÕ Lan Viªn. Vµ «ng mong ng êi ®êi hiÓu

«ng, hiÓu nhiÖm vô cña th¬ «ng thêi nã sèng, xin ®õng tr¸ch: LËt tr¸i trang

th¬, may ra anh ®äc ® îc trªn kia ®êi t«i mét Ýt – Th¬ kh«ng ph¶n ¸nh ®êi

m×nh th× nã còng ph¶n ¸nh c¸c mïa hoa. (DÖt th¶m)

Trong bµi Nh÷ng c©u th¬, ChÕ Lan Viªn ®· nãi lªn nh÷ng nghÜ suy,

nh÷ng m©u thuÉn cã thËt cña m×nh:

Nh÷ng c©u th¬ ta göi l¹i

Mét phÇn kh«n, chÝn phÇn trãt d¹i

Nh ng biÕt ®©u chÝnh ë nh÷ng c©u th¬ d¹i khê ta míi thùc lµ ta?

Hoa d¹i gi÷a rõng ai ch¼ng b¶o lµ hoa?

V©n thùc lµ V©n khi lµ V©n d¹i

Nh÷ng hoa d¹i khê kh«ng biÕt ®Õn c«ng viªn khoe s¾c

Nh÷ng c©u th¬ lÉn khuÊt

Mäi gãc xa cña rõng

Thêi ®¹i nµo, hoµn c¶nh nµo cã nhµ th¬, cã th¬ cña thêi ®¹i Êy, hoµn

c¶nh Êy. Nh ng nhµ th¬ vÉn cã chót ngËm ngïi tiÕc nuèi. Nh ng ®iÒu cèt yÕu

lµ ë chç, nhµ th¬ ®· trung thùc vµ hÕt m×nh víi th¬, víi m×nh, víi thêi ®¹i.

Hay nh ë bµi Hoa sóng, chóng ta ® îc biÕt thªm nçi buån hoa sóng vµ

c¸i chÊt giäng trÇm buån ®Çy ¸m ¶nh cña th¬ ChÕ Lan Viªn.

¤ng nh×n th¼ng vµo m×nh ®Ó thÊy râ sù h÷u h¹n cña thi tµi m×nh tr íc

c¸i v« h¹n cña nghÖ thuËt (Håi kÝ bªn trang viÕt, Thu qu©n). Kh«ng bao giê

tù b»ng lßng víi b¶n th©n, víi tµi n¨ng cña m×nh, cã lÏ chÝnh ®iÒu nµy lµ

®éng lùc s¸ng t¹o cña ChÕ Lan Viªn.

Ngay trong h¹nh phóc «ng còng thÊy thËt mong manh, thÊp tho¸ng

quanh nã lµ nçi ®au khæ ( Hai chiÒu).

Cuèi ®êi, «ng cµng ¸m ¶nh vÒ nçi ®au khæ cña cuéc ®êi ( Nî). §iÒu

®¸ng nãi lµ «ng dòng c¶m ®em m×nh ra høng chÞu nh÷ng nçi buån ®au Êy

chø kh«ng hÒ tr¸nh nÐ ( D¹y ®êi; S©n bay).

¤ng ®i vµo tËn s©u th¼m lßng m×nh ®Ó t×m l¹i nh÷ng nçi ®au mµ tr íc

®©y «ng ®· ch«n vïi. ¤ng phanh phui nh÷ng vÕt th ¬ng mµ t ëng nh thêi

gian ®· hµn g¾n trong lßng m×nh ®Ó sèng l¹i mét lÞch sö anh hïng nh ng xãt

xa cña d©n téc.

ChÕ Lan Viªn viÕt nhiÒu vÒ nh÷ng chiÕn sÜ ®· hy sinh, ®Æc biÖt lµ nh÷ng

liÖt sÜ v« danh, «ng nh¾c chóng ta cÇn ph¶i nhí:

Hµng ngh×n mé c¸t v« danh, v« danh, v« danh

Mét tÊm s¾t s¬n ®á, thêi gian xãa nhßa tªn tuæi

C¶ mét ®êi kh«ng cã mét phót gi©y h¹nh phóc

C¸i h¹nh phóc lín lao lµ cuéc ®Êu tranh

Giê l¹i v« danh trong nÊm må b»ng c¸t.

Hoa d¹i mäc lªn må, mµu tÝm v« danh.

(Mé c¸t v« danh)

Kh«ng nh÷ng chÊt vÊn l ¬ng t©m m×nh, nhµ th¬ ®· chÊt vÊn l ¬ng t©m

cña c¶ mét d©n téc, mét thêi ®¹i. Cuéc chiÕn tranh ®· xa dÇn vµo dÜ v·ng,

nh ng m·i m·i cßn ®ã nh÷ng nÊm må kh«ng cã tuæi tªn cña biÕt bao anh

hïng ®· ng· xuèng v× ®Êt n íc. §ã lµ thùc tÕ ®au th ¬ng mµ chóng ta kh«ng

thÓ phñ nhËn. Chóng ta kh«ng thÓ l·ng quªn nh÷ng ng êi anh hïng Êy...BiÕt

® îc cuéc sèng tù do h«m nay ®· ph¶i tr¶ gi¸ nh thÕ nµo, ch¾c h¼n ta sÏ

sèng tèt h¬n, sèng ®óng nghÜa h¬n.

Nhµ th¬ sî chóng ta quªn mÊt c«ng ¬n cña nh÷ng ng êi anh hïng Êy.

¤ng nh¾c nhë chóng ta kh«ng ® îc quªn ®i nh÷ng ®au th ¬ng mÊt m¸t,

nh ng l¹i cã lóc «ng khuyªn chóng ta ®õng buån, mµ h·y tù hµo vÒ nh÷ng

®au th ¬ng mµ chóng ta ®· v ît qua:

Buæi Êy khi hy sinh chØ cã nô c êi, kh«ng cã lêi rªn rØ

NguyÔn V¨n Trçi thÕ mµ BÕ V¨n §µn lÊp lç ch©u mai vÉn thÕ

M¸u hä d©ngTæ Quèc th¾m t ¬i r¹ng rì ng¾m nh×n

Anh ®Õn sau ®õng nhá vµo ®Êy giät buån cho nã bÇm ®en

(Giät buån)

Cã lóc, nghÜ ®Õn con ® êng hun hót vÒ víi câi v« tËn, ®Ó tù trÊn an, ChÕ

Lan Viªn ®· dÆn m×nh: §õng tuyÖt väng, ®õng buån:

Tõ ®©y ®Õn må

Cßn ch¸n th× giê

Cho anh sèng

MiÔn anh ®õng tuyÖt väng

...TiÕc nuèi lµm g×?

V« Ých

ChÕt ® îc cßn l©u !

Cho ®Õn nh÷ng gi©y phót cuèi cïng cña cuéc ®êi, tr íc khi giê b¸o tö

®· ®iÓm, «ng vÉn g¾n cuéc ®êi m×nh víi th¬, vÉn kh«ng ngõng s¸ng t¹o,

kh¸m ph¸. VÉn lu«n b¨n kho¨n, tr¨n trë víi bao c©u hái cho th¬ m×nh mÆc dï

vÉn t©m niÖm r»ng: Nh×n trang giÊy biÕt m×nh h÷u h¹n.

Vµ chÝnh th¬ ®· gióp «ng béc lé thÕ giíi néi t©m ®a chiÒu nhiÒu mÆt,

phong phó cña chÝnh m×nh. §ã chÝnh lµ ®iÒu mµ nhµ th¬ gäi lµ:“Bít c¸i ®iÒu

träng ®¹i. ¤ng bít ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò ®ao to bóa lín liªn quan ®Õn

chÝnh trÞ, an ninh quèc gia. Giê ®©y th¬ «ng tËp trung nãi ®Õn nh÷ng ®iÒu

th êng nhËt cña cuéc sèng, nãi ®Õn nh÷ng con ng êi mµ «ng yªu, nãi ®Õn

nh÷ng suy nghÜ, tr¨n trë cña «ng víi ng êi, víi nghÒ.

ChÕ Lan Viªn lu«n mong muèn ng êi ®äc hiÓu m×nh, hiÓu nh÷ng ®iÒu

phøc t¹p trong thÕ giíi th¬ m×nh, hiÓu nh÷ng ®iÒu khê d¹i mµ «ng ®Ò cËp ®Õn

trong th¬:

Mét phÇn kh«n chÝn phÇn chãt d¹i

Nh ng biÕt ®©u ë chÝnh gi÷a nh÷ng c©u th¬ d¹i khê ta míi thùc lµ ta?

2.2.3. Nh÷ng suy nghÜ vÒ nhµ th¬ vµ nghÒ th¬

2.2.3.1. Suy nghÜ nhµ th¬

Trong nÒn v¨n häc cña d©n téc vµ nh©n lo¹i, th¬ lµ thÓ lo¹i v¨n häc cã

truyÒn thèng l©u ®êi nhÊt. Nh ng ®Ó tr¶ lêi c©u hái th¬ lµ g×, hay nãi c¸ch

kh¸c ®Ó ®Þnh nghÜa ® îc th¬ lµ g× vÉn lµ ®iÒu khiÕn con ng êi ph¶i nhäc

lßng, tèn giÊy mùc. Ng êi ta th êng nãi kh«ng ngoa r»ng: Cã bao nhiªu nhµ

th¬, cã bao nhiªu nhµ nghiªn cøu v¨n häc th× cã bÊy nhiªu ®Þnh nghÜa vÒ th¬.

Cæ kim ®«ng t©y ®· qu¸ nhiÒu c¸c t×m kiÕm, lÝ gi¶i. D íi ®©y chØ lµ mét phÇn

rÊt nhá trong v« vµn c¸ch lÝ gi¶i ®ã:

1. Vua ThuÊn nãi: Th¬ lµ ®Ó nãi lªn c¸i chÝ, lêi ca lµ ®Ó lµm cho lêi nãi

® îc l©u dµi.

2. John Stuart Mill (nhµ TriÕt häc Anh 1806-1873) : Th¬ lµ nhu cÇu

m×nh t©m sù víi chÝnh m×nh nh÷ng lóc c« ®¬n.

3. Leopardi (nhµ th¬ Italia 1798 - 1837): Th¬ tr÷ t×nh cã thÓ cãi nh

tæng hîp hÕt c¶ th¬, lµ tuyÖt ®Ønh cña th¬, còng nh th¬ lµ tuyÖt ®Ønh tiÕng

nãi cña loµi ng êi.

4. Tè H÷u: Nãi cho cïng th¬ lµ kÕt qu¶ cña sù “nhËp t©m” ®êi sèng, trÝ

tuÖ, tµi n¨ng cña nh©n d©n, nhËp t©m ® îc bao nhiªu lµ nhê cuéc ®êi m×nh

g¾n bã ® îc bao nhiªu víi nh©n d©n m×nh. NhËp t©m tõ t©m hån, t×nh c¶m

®Õn d¸ng ®i, giäng nãi, tiÕng khãc, tiÕng c êi. NhËp t©m ®Õn møc ®é nµo ®ã

th× th¬ Êy thµnh h×nh. Cã thÓ nãi th¬ chØ trµn ra khi trong tim ta cuéc sèng ®·

thËt ®Çy.

5. Xu©n DiÖu: Th¬ tr íc tiªn lµ cuéc ®êi, lµ hiÖn thùc vµ th¬ cßn lµ th¬

n÷a...Th¬ lµ mét s¶n phÈm cña t©m hån vµ trÝ tuÖ con ng êi...Th¬ lµ tiÕng gäi

®µn, lµ sù “®ång thanh t ¬ng øng, ®ång khÝ t ¬ng cÇu” cña nh÷ng con ng êi

lao ®éng phÊn ®Êu, suy nghÜ, yªu th ¬ng trong c¸i phÇn cao nhÊt, s©u nhÊt

cña hä tøc lµ t©m trÝ.

6. M· Giang L©n Th¬ lµ mét th«ng b¸o thÈm mÜ trong ®ã kÕt hîp 4 yÕu

tè ý -t×nh - h×nh - nh¹c, v.v…

Râ rµng trong tÊt c¶ nh÷ng ®Þnh nghÜa trªn ®©y- mçi ®Þnh nghÜa ®Òu bao

hµm mét phÇn cña ch©n lÝ nh ng ch a mét ®Þnh nghÜa nµo hoµn h¶o. Khã

thay! ThÕ míi thÊy lêi ng êi x a qu¶ lµ cã lÝ: C¸i tinh tóy, chØ cã thÓ lÜnh ý

theo mµ th«i, nÕu gi¶i thÝch ® îc th× thµnh c¸i th« thiÓn (Trang Tö). Chç k×

diÖu cña th¬ trong suèt, lung linh, kh«ng thÓ n¾m b¾t ® îc, nh thanh ©m

gi÷a trêi, s¾c ®Ñp trong dung nhan, ¸nh tr¨ng d íi ®¸y n íc, h×nh ¶nh trong

g ¬ng, lêi cã h¹n mµ ý v« cïng (Nghiªm Vò). ThÕ míi biÕt cÇn ph¶i th«ng

c¶m víi suy nghÜ cña Blaga Dimitrova khi t¸c gi¶ viÕt trong Ngµy ph¸n xö

cuèi cïn”: ¤i, nÕu t«i biÕt th¬ lµ g× th× c¶ ®êi t«i ch¼ng ®au khæ thÕ nµy. ThÕ

míi biÕt nçi tr¨n trë cña ChÕ Lan Viªn lµ hÕt søc ch©n thùc: Th¬ lµ g×? Th¬

lµ thÕ nµo? §iÖn lµ g×? T×nh yªu thÕ nµo ?...Ch¶ lÏ t«i h× hôc lµm th¬ mÊy

chôc n¨m trêi l¹i tr¶ lêi lµ th¬ còng khã ®Þnh nghÜa nh ®iÖn, nh t×nh yªu

Êy. ThÕ th× ®iÖu qu¸, lµm bé lµm tÞch qu¸. Nh ng thùc ra t«i ch a hiÓu hÕt

th¬ ®©u. T«i còng ®Þnh nghÜa nhiÒu lÇn ®Êy, nãi h¼n hoi, viÕt h¼n hoi. Nh ng

lÇn nµy ®Þnh nghÜa th× lÇn sau n¾n l¹i, chç nµy ®Þnh nghÜa th× chç kh¸c bæ

sung...vÉn cßn nghÜ tiÕp, nghÜ tiÕp mµ. T¹i sao th¬ l¹i k× ¶o, biÕn hãa kh«n

l êng, kh«ng thÓ dËp vµo mét c¸i khu«n, kh«ng thÓ ®Þnh nghÜa ® îc nh

vËy? Ph¶i ch¨ng v× nhµ th¬ lµ kiÓu ng êi ®Æc biÖt? S¸ng t¹o th¬ ca lµ mét thø

lao ®éng ®Æc thï?

Nhµ th¬ lµ mét kh¸i niÖm mang tÝnh x· héi. Nhµ th¬ chØ tån t¹i vµ ® îc

ph©n biÖt khi cã sù so s¸nh ®èi chiÕu víi nh÷ng ng êi kh«ng ph¶i lµ nhµ th¬

trong céng ®ång. DÊu hiÖu tr íc tiªn ®Ó x¸c ®Þnh t c¸ch nhµ th¬ chÝnh lµ t¸c

phÈm cña hä. Ngay tõ thuë §iªu tµn, ChÕ Lan Viªn ®· kh¼ng ®Þnh chç ®øng

cña m×nh trong phong trµo Th¬ míi. Tuy kh«ng ph¶i lµ nhµ th¬ míi nhÊt nh

Xu©n DiÖu, còng kh«ng ph¶i lµ ng êi ®i ®Çu trong phong trµo, nh ng ChÕ

Lan Viªn ®· kh¼ng ®Þnh mét chç ®øng kh«ng g× thay thÕ ® îc. Chµng trai trÎ

ChÕ Lan Viªn ®· t×m ®Õn mét kho¶ng trêi riªng, ®i con ® êng riªng lµ t×m

®Õn câi ©m cña ®Êt n íc Chµm x a cò. Còng nh nh÷ng nhµ th¬ thêi Êy, ChÕ

Lan Viªn tho¸t li thùc t¹i, phñ ®Þnh thùc t¹i bëi thùc t¹i ®©u cßn chç ®øng

cho th¬. Ngay trong lêi tùa cuèn §iªu tµn, ChÕ Lan Viªn ®· ® a ra quan

®iÓm vÒ th¬ cña m×nh:

Thi sÜ kh«ng ph¶i lµ ng êi. Nã lµ ng êi M¬, ng êi Say, ng êi §iªn. Nã

lµ tiªn, lµ ma, lµ quû, lµ tinh, lµ yªu. Nã tho¸t hiÖn t¹i. Nã xèi trén dÜ v·ng.

Nã «m trïm t ¬ng lai. Ng êi ta kh«ng thÓ hiÓu ® îc nã v× nã nãi nh÷ng c¸i

v« nghÜa, tuy r»ng nh÷ng c¸i v« nghÜa hîp lý...

Râ rµng, víi tËp th¬ ®Çu tay, cïng víi lêi tùa nh trªn, chóng ta thÊy

râ quan niÖm vÒ nhµ th¬ cña ChÕ Lan Viªn Lµm th¬ lµ lµm sù phi th êng.

Ng êi lµm th¬ kh«ng ph¶i lµ ng êi th êng, thËm chÝ lµ sù ®èi lËp víi

ng êi th êng.

C¸ch m¹ng thµnh c«ng ®em ®Õn sù diÖu k× cho c¶ mét d©n téc, cho c¶

mét nÒn th¬ ca hiÖn ®¹i. ChÕ Lan Viªn còng chÞu ¶nh h ëng s©u s¾c cña cuéc

®êi. Quan niÖm cña «ng vÒ nhµ th¬, vÒ th¬ còng cã sù biÕn chuyÓn. Tõ viÖc

coi nhµ th¬ lµ ng êi M¬, ng êi Say, ng êi §iªn ®Õn viÖc quan niÖm thi sÜ lµ

cña nh©n d©n, v× nh©n d©n lµ mét b íc ngoÆt lín trong ®êi th¬ ChÕ Lan Viªn.

Tõ chç l¹c vµo câi ©m cña qu¸ khø mµ khãc th ¬ng cho mét d©n téc ®· bÞ

diÖt vong, giê ®©y «ng ®· kho¸c ba l« tham gia chiÕn tr êng, hßa m×nh víi

cuéc kh¸ng chiÕn cña d©n téc. Vµ Göi c¸c anh; ¸nh s¸ng vµ phï sa; Hoa

ngµy th êng, chim b¸o b·o; §èi tho¹i míi; Hoa tr íc l¨ng Ng êi lÇn l ît ra

®êi ®· kh¼ng ®Þnh mét nhµ th¬ lÊy thùc tÕ, lÊy cuéc sèng lao ®éng vµ chiÕn

®Êu cña nh©n d©n lµm ®Ò tµi cho th¬ ca. Cuéc sèng xung quanh nhµ th¬ chÝnh

lµ nguån c¶m høng v« tËn:

Nhùa sèng m êi n¨m nh©n d©n m¸u ®æ

T©y B¾c ¬i! Ng êi lµ mÑ cña hån th¬.

ThÕ råi ®Êt n íc s¹ch bãng qu©n thï, l¹i mét lÇn n÷a ChÕ Lan Viªn cã

sù ®æi míi trong quan niÖm vÒ nhµ th¬. Cuèi ®êi, chît nhËn ra cuéc sèng ®a

d¹ng, nhiÒu chiÒu vµ phøc t¹p, nªn ng ßi nghÖ sÜ còng kh«ng thÓ nh×n cuéc

sèng mét chiÒu. Nhµ th¬ ph¶i chia b¶n thÓ cña m×nh ra nhiÒu khu«n mÆt,

quan s¸t vµ chiªm nghiÖm cuéc sèng, vui buån cïng cuéc ®êi míi cã thÓ

ph¶n ¸nh ch©n thùc cuéc ®êi vµo th¬. Cho nªn cã thÓ nãi bµi Anh lµ th¸p Bay

– on bèn mÆt lµ mét c¸ch ®æi míi quan niÖm cña t¸c gi¶ vÒ nhµ th¬.

Suèt hµnh tr×nh th¬ ca, ChÕ Lan Viªn lu«n b¨n kho¨n vÒ nhµ th¬, vÒ vÞ

trÝ nhµ th¬ trong cuéc ®êi. §Æc biÖt ë giai ®o¹n cuèi ®êi, «ng còng dµnh rÊt

nhiÒu trang viÕt nªu lªn suy ngÉm cña b¶n th©n vÒ nhµ th¬. Trong Di c¶o th¬,

ChÕ Lan Viªn nhËn thÊy, mçi nhµ th¬ ph¶i tù kh¼ng ®Þnh m×nh b»ng chÝnh

t¸c phÈm, b»ng sù lao ®éng s¸ng t¹o kh«ng ngõng cña b¶n th©n:

NghÖ sÜ lµ ng êi biÕt gi¸n c¸ch hä víi ta b»ng t¸c phÈm

§em tÊt c¶ c¸i bªn trong t¹o h×nh thøc bªn ngoµi

(T¹o hãa - t¹o h×nh)

Vµ cao h¬n, theo ChÕ Lan Viªn, s¸ng t¹o cßn lµ lÏ sèng cña ng êi cÇm

bót: §êi mét thi sÜ lµ th¬ nh ®êi mét n«ng d©n lµ lóa.

ChÕt! Con ng êi ai còng ph¶i chÕt theo nghÜa trÇn gian th«ng th êng

cña tõ nµy. Nh ng víi nhµ th¬- ChÕ Lan Viªn cho r»ng Giê b¸o tö kh«ng

ph¶i lµ giê tõ gi· câi ®êi mµ lµ lóc:

Ngßi bót trang th¬ anh bÊt lùc

Tõ lóc nhùa hån anh kh« kiÖt

ThÊy hoa mai mµ kh«ng biÕt ®Êy xu©n vÒ.

ChØ cã s¸ng t¹o míi thËt sù lµm cho nhµ th¬ trë thµnh bÊt tö. V× t¸c

phÈm v¨n häc ch©n chÝnh n»m ngoµi quy luËt b¨ng ho¹i cña thêi gian, trë

thµnh tµi s¶n cña mäi thÕ hÖ, mäi thêi ®¹i. Mét t¸c phÈm nh thÕ bao giê

còng lµ mong muèn, lµ c¸i ®Ých v ¬n tíi cña ng êi nghÖ sÜ ®Ých thùc.

S¸ng t¹o- b¶n th©n kh¸i niÖm Êy ®· lµ mét ®ßi hái cao vÒ phÈm chÊt cña

ng êi nghÖ sÜ. ChÕ Lan Viªn phÉn né, lªn ¸n sù dËp khu«n, m¸y mãc, ph¶n

®èi nh÷ng con ® êng mßn mµ kh«ng ai d¸m ph¸ bá:

ThÕ nh ng hÔ hoan h« th× ba lÇn ta ph¶i hoan h«

Ng êi ng êi lµm nh vËy

Cø mçi ngµy nh thÕ

Mµ ý c¸c c©u th¬ mßn dÇn

Mµ ta kh«ng thÊy léc c©y ra t¸n l¸

Mµ ta víi hån th¬ thµnh xa l¹

DÇn dÇn...

(Ba lÇn)

ChÝnh nh÷ng c¸i ®ã giÕt chÕt n¨ng lùc s¸ng t¹o cña ng êi nghÖ sÜ. NghÖ

thuËt ®ßi hái kh«ng ® îc lÆp l¹i ng êi kh¸c mµ còng kh«ng ® îc lÆp l¹i

chÝnh m×nh. §©y lµ mét ®ßi hái cã tÝnh tÊt yÕu ®Ó kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng vµ

phong c¸ch cña nghÖ sÜ. L. Tolstoi ®· cã lÇn nãi: Khi chóng ta ®äc hoÆc quan

s¸t mét t¸c phÈm nghÖ thuËt cña mét t¸c gi¶ míi th× c©u hái chñ yÕu n¶y ra

trong lßng chóng ta bao giê còng lµ nh sau: Nµo, anh ta lµ con ng êi nh

thÕ nµo ®©y? Anh cã kh¸c g× víi tÊt c¶ nh÷ng ng êi mµ t«i ®· biÕt, mµ anh cã

thÓ nãi cho t«i mét ®iÒu g× míi vÒ viÖc cÇn ph¶i nh×n cuéc sèng cña chóng ta

nh thÕ nµo?(3, 31). §©y còng lµ ®iÒu tr¨n trë cña nhµ v¨n Nam Cao ®· béc

lé qua t©m tr¹ng nh©n vËt Hé trong §êi thõa: H¾n ch¼ng ®em mét chót míi

l¹ g× ®Õn v¨n ch ¬ng. ThÕ nghÜa lµ h¾n lµ mét kÎ v« Ých, mét ng êi thõa. V¨n

ch ¬ng kh«ng cÇn ®Õn nh÷ng ng êi thî khÐo tay, lµm theo mét vµi kiÓu mÉu

® a cho. V¨n ch ¬ng chØ dung n¹p nh÷ng ng êi biÕt ®µo s©u, biÕt t×m tßi,

kh¬i nh÷ng nguån ch a ai kh¬i vµ s¸ng t¹o nh÷ng c¸i g× ch a cã.

Nhµ th¬, nghÖ sÜ nãi chung ph¶i lµ ng êi cã vèn sèng phong phó. Thùc

chÊt cña th¬ lµ g×? ChÕ Lan Viªn ®· nãi râ ®iÒu nµy:

Vùc sù sèng ba chiÒu

Lªn trang th¬

Hai mÆt ph¼ng

(Th¬ b×nh ph ¬ng ®êi lËp ph ¬ng)

Hãa ra th¬ vµ truyÖn ®Òu gièng nhau vÒ b¶n chÊt ë chç cïng b¾t nguån

tõ ®êi sèng, cïng ph¶n ¸nh hiÖn thùc ®êi sèng. C¸i kh¸c lµ ë ph ¬ng thøc

ph¶n ¸nh. TruyÖn ph¶n ¸nh ®êi sèng mét c¸ch kh¸ch quan cßn th¬ ph¶n ¸nh

®êi sèng th«ng qua nh÷ng c¶m nhËn chñ quan cña nhµ th¬. V× thÕ tÝch lòy

vèn sèng chÝnh lµ mét c¸ch thøc tèt nhÊt nu«i d ìng nguån c¶m høng s¸ng

t¹o nãi chung vµ ®èi víi th¬ ca nãi riªng. Ngµy x a Lª Quý §«n nhËn xÐt:

Muèn v¨n hay ph¶i hiÓu biÕt vµ tõng tr¶i nhiÒu. V¨n ch ¬ng ch÷ nghÜa kh«ng

ph¶i lµ lêi nãi su«ng. Trong bông kh«ng cã ba v¹n quyÓn s¸ch, trong m¾t

kh«ng cã nói s«ng k× l¹ cña thiªn nhiªn th× kh«ng thÓ lµm v¨n ® îc.( 86, 88)

ChÕ Lan Viªn ®· ® a ra nh÷ng quan niÖm hÕt søc ®óng ®¾n vµ gi¶i

quyÕt triÖt ®Ó mèi quan hÖ cña v¨n häc víi ®êi sèng, hiÖn thùc vµ s¸ng t¹o ë

nhµ th¬. Nh÷ng vÊn ®Ò lÝ luËn ChÕ Lan Viªn ® a ra kh«ng ph¶i míi mÎ nh -

ng míi mÎ ë c¸ch diÔn ®¹t gi¶n dÞ, dÔ ®i vµo lßng ng êi:

Bµi th¬ anh lµm mét nöa mµ th«i

Cßn mét nöa cho mïa thu lµm lÊy

C¸i xµo x¹c hån anh chÝnh lµ xµo x¹c l¸

Nã kh«ng ph¶i lµ anh, nh ng nã lµ mïa

Th¬ chÝnh lµ cuéc sèng mu«n mµu víi c¶ vÎ ®Ñp ªm ®Òm còng nh sù

d÷ déi, gai gãc cña nã. Thêi chèng MÜ, ChÕ Lan Viªn ®ßi hái nhµ th¬ ph¶i lµ

mét chiÕn sÜ trªn trËn tuyÕn ®¸nh giÆc:

Vãc nhµ th¬ ®øng ngang tÇm chiÕn lòy

Bªn nh÷ng dòng sÜ ®uæi xe t¨ng ngoµi ®ång vµ h¹ trùc th¨ng r¬i.

§Õn Di c¶o th¬- thêi k× ®æi míi, nhµ th¬- trong con m¾t ChÕ Lan Viªn

chØ cßn lµ nhµ th¬ c ìi tr©u- ®¸nh trËn giÆc cê lau.

Nh ng theo «ng, nhµ th¬ vÉn cã mét nÐt chung ë bÊt cø thêi ®¹i nµo, ®ã

lµ sù ®¬n ®éc vµ ®au khæ:

Hµng ngµy anh khoÐt s©u vµo hang, vµo giÕng th¼m lßng m×nh

Xem c¸i vÕt th ¬ng néi t©m kia lµm tµi s¶n.

NghÖ sÜ ®Ých thùc ph¶i ®au nçi ®au cña x· héi, cña ®êi ng êi ®Ó tõ ®ã

cÊt lªn tiÕng nãi diÔn ®¹t nçi ®au chung cña nh©n lo¹i. NghÖ sÜ ® îc h ëng

nh÷ng niÒm vui mµ ng êi b×nh th êng kh«ng cã. Nh ng anh ta l¹i cã nh÷ng

giät n íc m¾t mµ ®êi kh«ng thÊy, nh÷ng vÕt th ¬ng mµ ng êi th êng kh«ng

ph¶i chÞu. (61, 68)

§em cuéc sèng cña m×nh ra ®Ó thÕ chÊp cho mãn nî cuéc ®êi, ng êi

lµm th¬ ph¶i v¾t tr¸i tim m×nh, moi bé ãc kh«ng ph¶i b»ng vµng ra ®Ó tr¶, ®èt

ch¸y m×nh lµm löa ch©m vµo ®èng chÊt liÖu cña ®êi m×nh mµ th¾p lªn ngän

löa th¬ ca, ®Ó ng êi ®äc th¬ kh«ng cßn thÊy c©u ch÷, vÇn ®iÖu mµ chØ thÊy

bÇu trêi c¶m xóc, bÓ th¼m t©m hån. Nhµ th¬ ch©n chÝnh kh«ng ph¶i lµ ng êi

sèng hêi hît ®Ó ch¹y theo nh÷ng danh väng tÇm th êng. Trong quan niÖm

cña ChÕ Lan Viªn, nhµ th¬ kh«ng thÓ t¸ch rêi cuéc sèng cña d©n téc, giai cÊp

vµ thêi ®¹i.

H·y mang con m¾t cña thêi ®¹i anh ®Ó nh×n trêi m a cò

NÕu kh«ng, dï anh cã tu«n xuèng tr¨m c©u ngh×n ch÷ còng thõa

(Th¬ b×nh ph ¬ng ®êi lËp ph ¬ng)

Khi h¹ bót nh÷ng dßng nµy, ch¾c ch¾n ChÕ Lan Viªn ®· b×nh tÜnh kiÓm

nghiÖm quan ®iÓm cña m×nh qua nh÷ng NguyÔn Tr·i, NguyÔn KhuyÕn, Tó

X ¬ng, Hå ChÝ Minh...

Theo ChÕ Lan Viªn, th¬ ®· bÞ h¹ thÊp ý nghÜa bëi sù dÔ d·i, cÈu th¶ cña

nh÷ng ng êi lµm th¬. ¤ng chua xãt ®¸nh gi¸ c¸ch dïng tõ cña mét sè nhµ

th¬ víi viÖc ®æi tiÒn trong thêi buæi ®ång tiÒn lu«n bÞ mÊt gi¸:

Nh÷ng nhµ th¬ mÊt gi¸

L¹i th êng hay ®æi tiÒn

Mong dïng nhiÒu ch÷ l¹

Lõa ng êi tiªu qu¸ quen.

(MÊt gi¸)

¤ng còng nhËn thÊy r»ng nh©n c¸ch vµ c¸i t©m, c¸i tµi nhµ th¬ thêi ®¹i

míi còng ®· cã sù sa sót. §¸ng ra, nhµ th¬ ph¶i lµ ng êi lµm cho cuéc sèng

lung linh b»ng nh÷ng t¸c phÈm th¬ cã gi¸ trÞ th× nay cã nhiÒu nhµ th¬ tªn tuæi

chãi läi mµ tµi n¨ng th¬ hä ®ãng gãp cho ®êi kh«ng ®¸ng lµ bao:

ThÕ mµ cã nhiÒu nhµ th¬ ®· kh«ng tr¶, cßn vay, cßn ¨n quþt

Hä cã m êi mµ tªn tuæi ®Õn m êi m ¬i

(Nî)

Hä nî nh©n lo¹i thËt lµ nhiÒu, cã lÏ c¶ ®êi kh«ng tr¶ ®ñ:

Nhµ th¬, anh dµnh dôm tõng ®ång xu nhá, ®ång kÏm, ®ång ch×.

Mµ ph¶i tr¶ c¸c mãn nî, b¸n ®êi ®i ®Ó tr¶.

VÐt c¶ t©m hån, dèc c¶ hai tói ¸o ra kh«ng ®ñ

...

Nî x ¬ng m¸u, ¸o c¬m, mét ngôm n íc kh¸t lßng

(Nî)

Kh«ng chØ phª ph¸n nh÷ng nhµ th¬ ®i vay, ®i ¨n quþt cña ®êi, «ng cßn

phª ph¸n nh÷ng kÎ lµm th¬ mµ thiÕu ®i mét ch÷ t©m, m¶i ch¹y theo danh lîi

mµ quªn ®i thiªn chøc cña m×nh:

Nh÷ng nhµ th¬ bÞ s¸ch ph¶n thïng, ph¶n chñ

Anh ta b¶o: T«i viÕt víi tÊt c¶ t©m hån, tÊt c¶

S¸ch c·i l¹i: C¸i t©m hån thæ t¶

ThiÕu t©m ®i th× nµo cã ra hån

Thµ cø lµ trang tr¾ng xãa cßn h¬n.

NÕu kh«ng cã c¸i t©m cña ng êi nghÖ sÜ, nh÷ng vÇn th¬ chØ lµ c¸i x¸c

kh«ng hån, ®©u cßn gi¸ trÞ g× cña v¨n ch ¬ng ch©n chÝnh?

Ng îc l¹i, cã nh÷ng nhµ th¬ cã nh©n c¸ch, cã tµi n¨ng th× vÉn sèng

trong c¶nh nghÌo tóng khiÕn ChÕ Lan Viªn v« cïng ¸i ng¹i, xãt xa:

Giê hßa b×nh t«i vÉn lµm th¬ - nhÆt l¸

Kh«ng ph¶i v× ®Êt n íc m×nh cßn chiÕn tranh nghÌo khã

Mµ v× cã bao nhiªu th»ng ®ang sèng xa hoa

V× cã bän ng êi tho¸i hãa

KhiÕn cho th¾ng trËn råi mµ vÉn cßn nhÆt l¸ - kÎ lµm th¬

(Hèt l¸)

Lý gi¶i sù nghÌo cña nhµ th¬ nh vËy, ChÕ Lan Viªn muèn nh¾c nhë

chóng ta r»ng: cuéc ®Êu tranh chèng bÊt c«ng, ngang tr¸i cßn ghª gím vµ

dai d¼ng h¬n cuéc ®Êu tranh chèng ngo¹i x©m.

ChÕ Lan Viªn vÉn lu«n nÆng lßng víi nh÷ng suy t vÒ chÝnh b¶n th©n

nghÖ thuËt, vÒ v¨n ch ¬ng, vÒ th¬, vÒ nh÷ng g× ® îc xem lµ tån t¹i, lµ sø

mÖnh cao quý cña th¬, nh ng ®ång thêi còng l¹i víi bao b¨n kho¨n vµ hoµi

nghi vÒ nã:

Khi ta kû niÖm NguyÔn Du ch¶ cã Ých g× cho NguyÔn

Ch¶ qua ®Ó kÎ yªu th¬ khái tñi lßng

¤ng ®· hãa m©y tr¾ng ngang trêi hoµi niÖm

Hãa ra KiÒu cao gÊp mÊy ®êi «ng.

(Kû niÖm NguyÔn Du)

¤ng ®· ngÉm suy, tr¨n trë bªn trang viÕt cña m×nh mét c¸ch hÕt søc cã

tr¸ch nhiÖm víi th¬ ca. Kh¶o s¸t toµn bé ba tËp Di c¶o, ta sÏ b¾t gÆp kh«ng Ýt

nh÷ng bµi th¬ nãi lªn sù b¨n kho¨n vÒ vÞ trÝ nhµ th¬, vÒ vai trß cña th¬ víi

cuéc sèng ®ñ thÊy «ng lµ nhµ th¬ cã t©m huyÕt víi nghÒ mµ «ng theo ®uæi

®Õn trän ®êi.

2.2.3.2. Suy nghÜ vÒ nghÒ th¬

LÊy th¬ lµm lÏ sèng thËt lµ mét sù lùa chän nghiÖt ng·. V× th¬ mµ c¶

cuéc ®êi ChÕ Lan Viªn ch¶ phót nµo thanh th¶n. §äc th¬ ChÕ Lan Viªn, hiÓu

thªm con ngêi «ng vµ hiÓu thªm vÒ lao ®éng s¸ng t¹o cña nhµ th¬.

Ng êi ta vÉn nãi Tê hoa cña NguyÔn Tu©n lµ mét tuyªn ng«n nghÖ

thuËt. T«i nghÜ - cô thÓ h¬n - ®ã lµ tuyªn ng«n vÒ lao ®éng nghÖ thuËt cña

ng êi cÇm bót : R»ng muèn cã ® îc nh÷ng trang viÕt ®Ñp, cã Ých, ng êi cÇm

bót ph¶i lao t©m khæ tø, ©m thÇm khæ luyÖn, nhiÒu khi ph¶i tr¶i qua c¶ nh÷ng

®au ®ín, xãt xa. Tuyªn ng«n Êy lËp tøc ®i vµo lßng ng êi ®äc, thuyÕt phôc

chóng ta v× nã b¾t ®Çu b»ng nh÷ng sù viÖc cô thÓ. Muèn cã mét giät mËt ong

ngät ngµo kia con ong mËt ph¶i cã v« sè lÇn bay ®i. H¹t ngäc trai trßn trÆn

¸nh ngêi trªn tay, trªn cæ ng êi phô n÷ lµ c¶ mét qu¸ tr×nh ®au xãt, lµ m¸u vµ

n íc m¾t h¹ch trai tiÕt ra ®Ó bao lÊy h¹t c¸t buèt s¾c trong bông nã. Mét

ngän hoa s¸ng chãi gi÷a bÇu trêi ph¶i nhê cã nh÷ng c¸i rÔ con ©m thÇm hót

mµu trong lßng ®Êt... §Ó råi NguyÔn Tu©n kÕt luËn r»ng : m×nh còng lµ mét

con sinh vËt ®ang nung nÊu thø mËt g×. Sù tÝch lòy ë m×nh còng ngµy ngµy cã

giät ra mµ phÇn nµo ®em th¬m th¶o vµo sù sèng. ë ph ¬ng diÖn nµy, ChÕ

Lan Viªn hoµn toµn thèng nhÊt víi NguyÔn Tu©n khi nhµ th¬ viÕt:

Nhµ th¬ nh con ong biÕn tr¨m hoa thµnh mËt

Mét giät mËt thµnh, ®ßi v¹n chuyÕn ong bay

Nay rõng nh·n non §oµi, mai v ên cam xø B¾c

Ngät mËt ë ®ång b»ng mµ hót nhÞ tËn miÒn T©y

(Ong vµ mËt)

vµ:

RÔ s©u ai biÕt lµ hoa

Xo¾n ®au nóm ruét lµm ra nô c êi

Im trong lßng ®Êt rèi bêi

Ch¾t chiu tõng giät, tõng lêi lÆng im

Uèng tõng giät n íc ®êi quªn

¡n tõng thí ®¸ dùng nªn s¾c hång...

(RÔ ... hoa)

§ã lµ bµi häc vÒ lßng kiªn tr×, vÒ sù tÝch lòy vµ s¸ng t¹o ë nhµ th¬.

ChÕ Lan Viªn ch a bao giê ¶o t ëng vÒ hai ch÷ tµi n¨ng. ¤ng nãi víi

c¸c nhµ th¬ r»ng, kh«ng cã tµi n¨ng nµo kh«ng ®ång hµnh cïng khæ luyÖn:

Dï ong ph¶i bay ngµn c¸nh bay míi nªn giät mËt

Hay t»m giam m×nh t¹i chç nh¶ ra t¬

Trong s¸ng t¹o chóng ë ®Çu hai cùc

Nµo con nµo ®· d¸m nhën nh¬

ThÕ mµ anh muèn ® a tay h¸i trêi kh«ng nhäc søc

Ngì b íc ch©n lªn th× thi tø s½n chê

(Th¬ b×nh ph ¬ng, ®êi lËp ph ¬ng)

VÉn biÕt nghÖ sÜ cã h¹nh phóc lµ ® îc lµm mét nghÒ lao ®éng tù do,

s¸ng t¹o theo c¶m høng. Nh ng kh«ng ph¶i v× thÕ mµ cã thÓ cho phÐp m×nh

an nhµn. NghÖ sÜ - nhµ th¬ - ngoµi viÖc ® a t©m hån ra høng nhËn nçi ®au cña

cuéc ®êi, nÕm tr¶i nh÷ng thÊt b¹i vµ cay ®¾ng cßn ph¶i lao t©m khæ tø, lµm

viÖc cËt lùc, lÊy ®ªm lµm ngµy :

Ngän ®Ìn thøc cho trang giÊy ngñ

Khi ta ngñ råi, trang giÊy vÉn cßn m¬

Nã lµm viÖc víi ®¸y bÓ víi sao trêi ai biÕt ® îc?

Khi cá ®äng s ¬ng trêi th× th¬ ®äng nh÷ng c©u th¬”

(Trang giÊy)

Lóc nµo còng s½n sµng t©m thÕ bëi cã khi tø th¬ ®Õn bÊt chît:

H·y gi ¬ng cung bëi bÊt thÇn chim ®Õn

Say ®¾m, méng m¬ th× gi÷a tr a b¾t ® îc ¸nh tr¨ng r»m

H·y trùc s½n bªn c©y bëi bÊt thÇn tr¸i chÝn

ChÕ Lan Viªn ®· nãi rÊt chÝnh x¸c vÒ lao ®éng cña nhµ th¬ khi «ng vÝ hä

nh nh÷ng n«ng d©n cÇn mÉn, mét n¾ng hai s ¬ng, thøc khuya dËy sím ®Ó

cµy vµo trang giÊy tr¾ng, nh con ong bay ®i kiÕm mËt phÝa ch©n trêi, tõ lóc:

Khi trong tæ mÑ con chim cßn ng¸i ngñ

S«ng bªn ngoµi cßn chËm ch¹p dßng tr«i

L¸ cßn giät s ¬ng ®ªm trong m¾t nhá

(Håi kÝ bªn trang viÕt)

nh con v¹c ¨n khuya gi÷a dßng ®ªm v¾ng lÆng. ThËt ©m thÇm, nhÉn n¹i

mµ ®¬n ®éc!

Ýt ai nãi vÒ nçi nhäc nh»n cña lao ®éng s¸ng t¹o nghÖ thuËt cô thÓ nh

ChÕ Lan Viªn:

Tay cÇm kim, tay cÇm sîi chØ

Võa ch¹y võa x©u kh«ng mét phót dõng

Ch¹y mét ®êi rông hÕt c¶ thanh xu©n.

(X©u kim)

Cø h×nh dung mét ng êi võa ch¹y võa ph¶i tay kim tay chØ luån kim ta

®· thÊy hÕt c¸i khã kh¨n, cùc nhäc råi. Lµm th¬ lµ thÕ. VËy mµ cã khi ChØ

s¾p lät råi. Kim bçng lïi xa, cã khi anh ch¼ng thÓ nµo ®Æt ch©n ® îc lªn bê

bªn kia trang giÊy. Th©u ®ªm suèt s¸ng ®Êy mµ tr íc mÆt m×nh vÉn chãi lßa

trang giÊy tr¾ng.

ViÖc lµm th¬ ®Çy rÉy nh÷ng gian tru©n, vÊt v¶. Nã ®ßi hái ë nhµ th¬

kh«ng ph¶i chØ lµ tµi n¨ng mµ cßn lµ sù cÇn mÉn, ch¨m chØ. ChÕ Lan Viªn ®·

cÇn mÉn cµy vµo thöa ruéng th¬ suèt c¶ ®êi m×nh. «ng t©m sù:

Ph¶i ®©u t«i qu¸ nh¸c l êi

Khi gµ le te ®Çu h«m, gµ le te cuèi xãm

T«i ®· dËy, cµy vµo trang giÊy tr¾ng

Ngän ®Ìn th¬ ®èi chäi ¸nh sao mai.

(Håi kÝ bªn trang viÕt)

Còng Ýt ai nãi vÒ sù bÊt lùc cña m×nh thµnh thËt vµ dòng c¶m nh ChÕ

Lan Viªn:

T«i tiÕp cËn trang giÊy ngµy m êi s¸u tuæi

B©y giê s¸u ba

C¸i trang m¬ íc cña mét thêi ch a víi tíi.

DÇn xa

§Ó b¬ v¬ ngßi bót cña t«i qua

Nh×n trang giÊy biÕt m×nh h÷u h¹n

(Håi kÝ bªn trang viÕt)

§©y kh«ng ph¶i lµ nçi bi quan mµ lµ nçi ®au ®ín cao c¶ cña mét ng êi

lu«n cã hoµi b·o v ¬n tíi ®Ønh cao cña nghÖ thuËt. C¸i trang m¬ íc cña mét

thêi vµ bµi th¬ cuéc ®êi ë ChÕ Lan Viªn chÝnh lµ c¸i t¸c phÈm mµ Nam Cao

®· cã lÇn m¬ íc: C¶ mét ®êi t«i, t«i sÏ chØ viÕt mét quyÓn th«i, nh ng quyÓn

Êy sÏ ¨n gi¶i Nobel vµ dÞch ra ®ñ mäi thø tiÕng trªn hoµn cÇu. Vµ quyÓn

s¸ch Êy theo Nam Cao ph¶i lµ mét t¸c phÈm thËt gi¸ trÞ, ph¶i v ît lªn trªn

tÊt c¶ c¸c bê câi vµ giíi h¹n, ph¶i lµ mét t¸c phÈm chung cho c¶ loµi ng êi;

lµ nçi ®au cña sù tõng tr¶i: biÕt m×nh søc lùc bÐ mµ ham nãi ®iÒu vÜ ®¹i, biÕt

ng êi cã m êi mµ tªn tuæi ®Õn m êi m ¬i. ChÕ Lan Viªn ®ßi hái ng êi ta

ph¶i coi th¬ lµ mét nghÒ: ba v¹n s¸u ngµn nghÒ, ta ph¶i kÓ nghÒ th¬. Nh ng

qua cuéc ®êi lao ®éng nghÖ thuËt cña ChÕ Lan Viªn, t«i cho r»ng víi «ng th¬

cßn lµ mét nghiÖp:

Oan khiªn oan khuÊt

Ta ch¹y mét ®êi kh«ng døt

VÉn toi c«ng

(X©u kim)

Ph¶i ch¨ng trªn thÕ giíi nµy, lao ®éng cña c¸c nhµ th¬ ®Òu gian tru©n

nh thÕ? §äc th¬ ChÕ Lan Viªn, ta nhí ®Õn nh÷ng dßng th¬ cña Raxun

Gamzatov trong Dagestan cña t«i:

T«i nh ng êi n« lÖ cña th¬ m×nh

§æ må h«i suèt ngµy, cßng l ng phôc vô

Nh ng nh÷ng c©u th¬ d êng nh ch a thÊy ®ñ

Nöa ®ªm ®øng dËy, ch¼ng cho yªn.

T«i nh ng êi kÐo xe. B¸nh xe l¨n bÊt tËn,

Hai cµng xe lu«n thóc ë hai s ên

Mµ hµng hãa chë mçi ngµy thªm nÆng,

Suèt mét ®êi trãi buéc ch¼ng hÒ bu«ng

NÕu ng êi x a th êng sî kh«ng gian th× c¸c thi sÜ thêi nay l¹i bÞ ¸m

¶nh bëi thêi gian. V× thêi gian, Xu©n DiÖu ®· cã lóc ng«ng cuång : muèn t¾t

n¾ng ®i, muèn buéc giã l¹i. V× thêi gian, Hµn MÆc Tö ®· cã lóc hèt ho¶ng

ch¾p tay cÇu nguyÖn cho c¸c v× tinh tó ®õng lu©n chuyÓn n÷a. Cßn ChÕ Lan

Viªn míi 17 tuæi ®· than thë ®Õn n·o lßng:

T«i kh«ng muèn ®Êt trêi xoay chuyÓn n÷a

Víi th¸ng ngµy biÒn biÖt ®uæi nhau tr«i

(Nh÷ng sîi t¬ lßng, 71)

VÒ cuèi ®êi, nh×n thÊy râ dßng thêi gian n íc xiÕt, thÊy c¸i h÷u h¹n

cña ®êi ng êi, ChÕ Lan Viªn ®· cã mét ph ¬ng thøc sèng ch¹y ®ua víi thêi

gian. ¤ng nãi víi m×nh vµ còng lµ nãi víi c¸c nhµ th¬:

Giã thæi m©y bay bÊt tr¾c

Lóc nµo mµ kh«ng tö biÖt sinh li

Lóc nµo anh còng cã thÓ trë thµnh

Hµn MÆc Tö, BÝch Khª

Ph¶i tranh thñ lµm th¬ gi÷a hai chíp m¾t

(Thêi gian n íc xiÕt)

Nöa thÕ kØ cÇm bót, víi mÖnh lÖnh th«i thóc: “ ViÕt nhanh lªn!N¾ng hÕt,

chiÒu råi!” vµ “ViÕt ®i, viÕt ®i, viÕt viÕt”, ChÕ Lan Viªn ®± ®Ó l¹i cho ®êi gÇn

1000 bµi th¬. §iÒu ®¸ng nãi lµ trong sè ®ã cã 309 bµi ® îc «ng viÕt trong Di

c¶o th¬ vµo hai n¨m 1987, 1988- cã nghÜa lµ vµo thêi k× «ng ®· l©m bÖnh hiÓm

nghÌo, søc lùc suy gi¶m. Cã bµi «ng viÕt khi võa ®i th¨m lß thiªu x¸c vÒ, cã

bµi viÕt ba h«m tr íc ngµy lén tr¸i phæi ra ®Ó c¾t u (chó thÝch cña ChÕ Lan

Viªn), cã bµi viÕt ngay sau ngµy mæ... ChÕ Lan Viªn, «ng lµ mét tÊm g ¬ng vÒ

nghÞ lùc phi th êng, ý chÝ kiªn c êng vµ lßng say mª nghÒ nghiÖp.

Nh÷ng n¨m cuèi ®êi, «ng tranh thñ lµm th¬ ®Ó chèng chäi víi dßng thêi

gian n íc xiÕt:

Giã thæi m©y bay bÊt tr¾c

Lóc nµo kh«ng tö biÖt sinh ly

...Ph¶i tranh thñ lµm th¬ gi÷a hai chíp m¾t

ViÕt ®i!ViÕt ®i!ViÕt!ViÕt

Thêi gian n íc xiÕt

ViÕt thªm!ViÕt n÷a!ViÕt vµo

(Thêi gian n íc xiÕt)

C¶m nhËn ® îc c¸i thêi gian h÷u h¹n cña ®êi m×nh, ®au tr íc nçi ®au

cña sè phËn thi ca, nh÷ng ngµy cuèi ®êi m×nh, ChÕ Lan Viªn lu«n c¶m thÊy

c« ®¬n, l¹c lâng. Tõ t×nh c¶m céng ®ång ån µo, nhµ th¬ quay vÒ c¸i t«i cô

thÓ, trùc tiÕp.

ë ¸nh s¸ng vµ phï sa, «ng ®· thÓ hiÖn thµnh c«ng sù h©n hoan, h¹nh

phóc khi ® îc sèng trong lßng d©n, ® îc nh©n d©n tin yªu. Víi «ng, cuéc

sèng cña nh©n d©n chÝnh lµ nguån s¸ng t¹o cña thi ca. ¤ng ca ngîi sù trë vÒ

víi nh©n d©n cña m×nh:

Con gÆp l¹i nh©n d©n nh nai vÒ suèi cò

Cá ®ãn giªng hai, chim Ðn gÆp mïa

Nh ®øa trÎ th¬ ®ãi lßng gÆp s÷a

ChiÕc n«i ngõng bçng gÆp c¸nh tay ® a

(TiÕng h¸t con tµu, 67)

¤ng ®· kh¸t khao ® îc x©m nhËp thùc tÕ chiÕn ®Êu vµ lao ®éng cña

nh©n d©n. ¤ng muèn ®Æt ch©n ®Õn hang cïng ngâ hÎm, ®Õn nh÷ng miÒn ®Êt

xa x«i cña tæ quèc ®Ó t¹o ® îc nh÷ng vÞ ngät nång Êm cho th¬. ChÕ Lan Viªn

®· chÝnh thøc trë vÒ víi §¶ng, víi B¸c, víi nh©n d©n tõ nh÷ng ngµy ®Çu

kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p.

Khi bÖnh tËt ®ang ®eo ®¼ng n¬i «ng, ChÕ Lan Viªn nãi ®Õn chuyÖn trë

vÒ chÝnh lµ muèn thu qu©n l¹i. Cuéc chiÕn ®Êu ®· kÕt thóc, nhµ th¬ tõ gi·

chiÕn tr êng vµ còng lµ tõ gi· câi ®êi. Nhµ th¬ buån khi m×nh ®ang cËn kÒ

c¸i chÕt, muèn cèng hiÕn nhiÒu cho cuéc ®êi nh ng chît nhËn ra ®êi m×nh ®·

s¾p tèi:

Thu qu©n l¹i

§êi anh s¾p tèi råi

Anh cÇn chèng chäi

Ph¶i thu qu©n

...Anh nh vÞ t íng giµ chiÕn b¹i

Cho ®¸nh mét trËn cßn kh«ng ®¸nh næi

Thu vÒ lµm chi.

Khi «ng yªu cÇu “cho t«i trë vÒ víi cµnh lau” th× ta hiÓu c¸i ®Ých trë vÒ

cña «ng kh«ng cßn lµ sù hßa nhËp víi céng ®ång mµ lµ theo c¸i nghÜa xa

l¸nh, Èn n¸u. (156, 47)

¤ng ®· tõng phñ nhËn nh÷ng thµnh tùu th¬ m×nh giai ®o¹n tr íc c¸ch

m¹ng. ¤ng hiÓu r»ng th¬ còng ph¶i biÕt xung trËn nh nh÷ng ng êi con u tó

kh¸c cña d©n téc. VËy mµ sau nµy, nh×n nhËn l¹i c¸c s¸ng t¸c cña m×nh giai

®o¹n 1945-1975, cã lóc «ng l¹i cã c¶m gi¸c lµ th¬ m×nh cã sù gi¶ t¹o. Vµ «ng

thÊy th ¬ng th¬ m×nh trong giai ®o¹n lÞch sö Êy:

Th¬ chØ sèng mét phÇn cho m×nh cßn ba phÇn cho nhiÖm vô

NghÜ mµ th ¬ng

(Sö)

¤ng hiÓu ® îc th¬ «ng bÊy giê kh«ng thÓ thiÕu v¾ng tiÕng hÐt ë chiÕn

hµo, song trong s©u th¼m lßng m×nh, «ng vÉn cã chót buån, chót tr¸ch mãc.

Cã lÏ, bµi Ai? T«i! lµ lêi tr¸ch mãc nÆng nÒ nhÊt víi chÆng ® êng th¬ thêi

chèng MÜ cña «ng. ¤ng o¸n tr¸ch th¬ m×nh ®· kªu gäi, giôc gi· mäi ng êi

x«ng ra chiÕn trËn lµm nªn nh÷ng c¶nh ®au th ¬ng chÕt chãc; ®Ó råi l¹i cµng

b¨n kho¨n d»n vÆt m×nh h¬n khi m×nh l¹i ch¼ng cã næi mét c©u, mét bµi th¬

nµo gióp hä sèng qua nh÷ng ngµy buån tñi chua cay sau cuéc chiÕn:

Ng êi lÝnh cÇn mét c©u th¬ gi¶i ®¸p víi ®êi

T«i ó í

Ng êi Êy nh¾c nh÷ng c©u th¬ t«i lµm ng êi Êy xung phong

Mµ t«i xÊu hæ

T«i ch a cã c©u th¬ nµo h«m nay

Gióp ng êi Êy nu«i ®µn con nhá

Gi÷a buån tñi chua cay vÉn cã thÓ c êi.

Ch¾c h¼n, nhµ th¬ ®· tõng ®äc ®i ®äc l¹i bµi th¬ nµy ®Ó suy ngÉm, tù

vÊn. Nh ng thËt kh«ng dÔ dµng ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng b¨n kho¨n mang tÇm thÕ

kû Êy.

Còng ë giai ®o¹n cuèi ®êi, n»m trªn gi êng bÖnh, cµng tr¨n trë vÒ sù

nghiÖp cña b¶n th©n, ChÕ Lan Viªn l¹i cµng trë nªn hoµi nghi tÝnh cã Ých cña

th¬ ca víi ®êi sèng:

Nh÷ng vÕt th ¬ng thµnh sÑo dµy da ch¶ gióp g× cho vÕt th ¬ng loÐt m¸u

VÕt th ¬ng d¹i dét, ngu ®Çn chê g× ® îc ë c¸i kh«n rµnh kh«n sâi cña

ch©m ng«n

Khi ®au ta tr¸nh hÕt c¸c th¸nh thÇn, danh nh©n vÜ nh©n ®i nhÐ

§Ó vÕt th ¬ng tù hót hÕt m¸u m×nh, lµnh miÖng ®ång da non.

(D¹y ®êi)

Kh«ng cã sù so s¸nh nµo cã thÓ chao ch¸t h¬n sù so s¸nh, vÝ von cña t¸c

gi¶ trong Thêi th îng:

VÞ trÝ nhµ th¬ nh r¸c ®æ thïng

Thiªn chøc cña nhµ th¬ ®· bÞ bãp mÐo. B íc sang nh÷ng trang míi cña

lÞch sö, nhµ th¬ lµ ®èi t îng kh«ng cßn cÇn thiÕt, ®¸ng bá ®i.

Nh÷ng trang viÕt trong Di c¶o trÜu nÆng nçi suy t cña ChÕ Lan Viªn.

Nhµ th¬ göi l¹i cho ®êi nh÷ng t©m sù ch©n thµnh khi «ng thÊy râ m×nh ®· rÊt

gÇn cuéc hµnh tr×nh ®i ®Õn lß thiªu. ¤ng nh muèn ngôp lÆn vµo ®¸y s©u bÓ

loµi ng êi, hßa nhËp hÕt m×nh víi cuéc ®êi ®Ó tr¨n trë, ngÉm suy chuyÖn ®êi

vµ th©u tãm nh÷ng c¶m xóc bén bÒ cña m×nh vµo trong th¬. Nh÷ng suy t ®ã

cña «ng kh«ng ph¶i kh«ng béc lé nhiÒu m©u thuÉn. Cã nh÷ng quan ®iÓm cña

«ng ta ®ång t×nh, l¹i cã nh÷ng quan ®iÓm kh«ng ph¶i b¹n ®äc nµo còng ®ãn

nhËn. Nh ng chóng ta hoµn toµn th«ng c¶m bëi mét nhµ th¬ gÇn ®Êt xa trêi

trong hoµn c¶nh cuéc sèng ®ang biÕn ®éng m¹nh mÏ th× cã nh÷ng bèi rèi vÒ

nhËn thøc lµ ®iÒu dÔ ® îc chÊp nhËn.

Cã nhiÒu ®ãng gãp cho cuéc ®êi vµ cho th¬ nh ng ChÕ Lan Viªn vÉn

thÊy ch a tháa. MiÖng huyÖt gÇn kÒ nh ng «ng vÉn canh c¸nh kh«ng yªn

bëi ng êi ®êi, bëi chÝnh cuéc sèng, bëi chÝnh b¶n th©n «ng vÉn ch a gi¶i

®¸p ® îc:

Ta lµ ai? VÒ ®©u? H¹t mãc

Lµ ta ch¨ng? Dßng s«ng lµ ta ch¨ng?

TiÕng khãc

Lµ ta ch¨ng?

V× sao l¹c ph ¬ng trêi

Lµ ta ch¨ng?

Ta ch a kÞp tr¶ lêi

Th× s«ng ®· cuèn ta vµo bãng tèi

CËu bÐ ch¬i tïng dinh vôt giµ tr¨m tuæi

(Hái? §¸p)

Viªn víi ®êi, víi th¬. Thêi gian cuéc ®êi lµ bÓ thêi gian v« tËn, cßn dßng thêi

gian cña ®êi «ng ®ang nhá tõng giät cuèi cïng vµo câi ®êi, nh ng ®iÒu ®ã

vÉn kh«ng ng¨n c¶n ® îc kh¸t väng kh¸m ph¸ chÝnh m×nh, vÉn kh«ng ng¨n

cÊm ® îc mong íc muèn cèng hiÕn trän vÑn tµi n¨ng vµ søc lùc cho ®êi cña

ChÕ Lan Viªn vÉn lu«n kh¸t khao, muèn v ¬n lªn cao, cao m·i. Vµ khi

thÊy kh¶ n¨ng m×nh cã h¹n, «ng c¶m thÊy chua ch¸t, bÊt lùc:

Ta ch¹y mét ®êi kh«ng døt

VÉn toi c«ng!

...T«i tµi n¨ng ch a ®Çy nöa giät

Sao chØ Êy, kim kia t«i vÉn ph¶i cÇm

(X©u kim)

Anh ®Ó bèn mïa qua nh n íc xiÕt

(Qu¶ bµng vµng)

§¸nh gi¸ th¬ ChÕ Lan Viªn, chóng ta kh«ng nªn chØ nh×n vµo sè l îng

t¸c phÈm mµ quan träng h¬n lµ ë chÊt l îng. Tr¶i qua biÕt bao th¨ng trÇm,

cay ®¾ng, t×m tßi, khæ c«ng víi nghÒ th× nghÒ kh«ng phô, «ng ®· cã nhiÒu

s¸ng t¸c hay, ®¹t ®Õn ®Ønh cao cña gi¸ trÞ nghÖ thuËt.

Sinh thêi, ChÕ Lan Viªn lu«n quan niÖm, ng êi lµm th¬ kh«ng ® îc ®Ó

cho t¸c phÈm th¬ cña m×nh gièng víi th¬ cña bÊt k× ai vµ t¸c phÈm sau cña

chÝnh m×nh còng kh«ng ® îc lÆp l¹i víi nh÷ng t¸c phÈm tr íc ®ã. Nãi c¸ch

kh¸c, mét nhµ th¬ cã tµi th× hä sÏ t×m ® îc con ® êng ®i riªng cña m×nh ®Ó

®Õn víi ng êi ®äc. Tµi n¨ng cña nhµ th¬ thÓ hiÖn ë phong c¸ch ,giäng ®iÖu

riªng. B»ng nh÷ng s¸ng t¸c cña m×nh, ChÕ Lan Viªn ®· t¹o dùng cho m×nh

2.2.3.3. Suy nghÜ vÒ quan hÖ gi÷a th¬ vµ ®êi sèng x· héi

NhËn thøc luËn M¸c _ Lª-nin ®¸nh gi¸ cao vai trß cña thùc tiÔn ®èi víi

qu¸ tr×nh nhËn thøc cña con ng êi. Thùc tiÔn lµ xuÊt ph¸t ®iÓm cña nhËn

thøc, lµ th íc ®o nhËn thøc, lµ môc ®Ých cña nhËn thøc.

§äc th¬ ChÕ Lan Viªn thÊy «ng lu«n tr¨n trë bµn b¹c vÒ vÊn ®Ò tÝnh

thùc tiÔn cña th¬:

Th¬ cÇn cã Ých h·y b¾t ®Çu tõ n¬i Êy mµ ®i.

Quan ®iÓm Êy ®· dÉn ® êng cho ngßi bót ChÕ Lan Viªn tõ ¸nh s¸ng vµ

phï sa ®Õn nh÷ng trang Di c¶o cuèi ®êi. Kh«ng nh÷ng thÕ, quan ®iÓm ®èi

biÖt trong hån th¬ ChÕ Lan Viªn gi÷a hai thêi k× tr íc vµ sau c¸ch m¹ng.

NÕu nh §iªu tµn cña ChÕ Lan Viªn cã nh÷ng h¹n chÕ th× theo «ng

tr íc tiªn ®ã lµ tho¸t li ®êi sèng, lµ thiÕu tÝnh thùc tiÔn. C¸i ®ã kh«ng ai lÊy

lµm l¹ lïng v× ®ã lµ c¨n bÖnh cña ® ¬ng thêi. BÊt lùc tr íc cuéc ®êi thùc t¹i,

víi qu¸ khø, ng êi trèn vµo t«n gi¸o, ng êi l¹c vµo thÕ giíi méng t ëng

kh«ng cã thùc, ng êi ®i vµo câi yªu ® ¬ng, kÎ l¹i ®i t×m sù l·ng quªn trong

h ëng thô sa ®äa... ChØ cã ®iÒu kh¸c hä, ChÕ Lan Viªn ®· trèn ®êi vµ trèn

ViÖt Nam: Ngµy x a T¶n §µ ch¸n n¶n than:

§ªm thu buån l¾m, chÞ H»ng ¬i!

TrÇn thÕ em nay ch¸n nöa råi!

C¸i ch¸n n¶n hiÒn lµnh cña ng êi ViÖt. Nã kh¸c xa c¸i ch¸n n¶n gay

g¾t, n·o nïng cña ChÕ Lan Viªn:

Trêi hìi trêi! H«m nay ta ch¸n hÕt

Nh÷ng s¾c mµu h×nh ¶nh cña TrÇn gian

Cã ph¶i mét c¸i ch¸n n¶n m¹nh mÏ vµ to lín dÞ th êng? Ng êi ta ch¸n

®êi, ng êi ta cÇn mét m¶nh v ên hay h¬n mét chót n÷a, mét kho¶nh nói ®Ó

sèng riªng. ChÕ Lan Viªn ®· trèn ®êi l¹i nghÜ ®Õn mét v× sao.(54,222)

ChÕ Lan Viªn kh«ng ngÇn ng¹i, kh«ng giÊu giÕm nãi lªn bµi häc ®au

sö mµ nhµ th¬ ®· sèng vµ viÕt nh mét ng êi ngoµi cuéc:

T«i vÉn khÐp phßng v¨n h× hôc viÕt

N¾ng tr«i ®i oan uæng biÕt bao ngµy

Chí bao giê quªn nçi chua cay cña mét thêi th¬ Êy

Tæ quèc trong lßng ta mµ cã còng nh kh«ng!

Th¬ xu«i tay nh n íc ch¶y xu«i dßng!

(Ng êi thay ®æi ®êi t«i – Ng êi thay ®æi th¬ t«i)

Ng êi ta nãi th¬ ChÕ Lan Viªn hay cã giäng s¸m hèi. Cã lÏ c¸i cÇn

s¸m hèi nhÊt, dµy vß ChÕ Lan Viªn nhiÒu nhÊt lµ quan ®iÓm ®èi víi thùc tiÔn,

cña m×nh, th êng xuyªn ngo¸i nh×n l¹i qu¸ khø cña m×nh:

LÇn thø nhÊt nhµ v¨n ®i häc cÊy

Chöa “v× ng êi” b»ng mét b÷a c¬m ¨n

(§i thùc tÕ)

Vµ ®Õn nh÷ng dßng th¬ cuèi ®êi m×nh, ChÕ Lan Viªn vÉn kh«ng ngu«i

day døt:

MÑ giµ ch¹y g¹o nu«i anh tõng ngµy

tõng buæi

Mét th¸ng bao lÇn ng« ghÕ theo khoai

ThÕ mµ anh ®i t×m n¾m cá tiªn ®Ó h¸i

MÑ cÇn ¨n, anh cho n¾m cá h¸i trªn trêi

(H¸i trªn trêi)

kh«ng døt.

*****

tù nhËn ® êng, lét x¸c, kiªn quyÕt v ît m×nh, tõ bá qu¸ khø ®Ó ®em cuéc ®êi

hái “Ta v× ai?”, “T«i viÕt cho ai?” l¯ kh«ng dÔ d¯ng, kh«ng ph°i kh«ng cã

nh÷ng ®au ®ín:

X a phï du mµ nay ®· phï sa

X a bay ®i mµ nay kh«ng tr«i mÊt

Cho ®Õn ® îc...lóa vµng ®Êt mËt

Ph¶i trªn lßng bao trËn giã m a qua

§óng lµ ph¶i trªn lßng bao trËn giã m a qua, nh ng ChÕ Lan Viªn ®·

thµnh c«ng. ¤ng ®· ®em bµi häc cña ®êi m×nh ®Ó nãi víi c¸c nhµ th¬ : th¬

cÇn cã Ých cho cuéc sèng hµng ngµy cña con ng êi nh b¸t c¬m ®Ó nu«i ®µn

con nhá. Khi ®Êt n íc cã chiÕn tranh, th¬ cÇn ph¶i lµ vò khÝ, th¬ ta thµnh

hÇm ch«ng giÕt giÆc. §Êt n íc thanh b×nh, th¬ thµnh mét nhµnh hoa m¸t m¾t

cho ®êi.

con ng êi:

cã Ých mét ngµy

cho ®ì khæ

§óng c¸i ngµy ng êi chiÕn sÜ trªn chiÕn hµo

«m x¸c b¹n ng¶ vµo tay

Th¬ bao giê còng ph¶i h íng nh÷ng t×m tßi cña m×nh vµo nh÷ng vÊn

n¹n x· héi vµ v× h¹nh phóc cña con ng êi:

Lµ nhµ th¬, anh sèng n¬i nµy mµ ph¶i nghÜ ®Õn n¬i kia

N¬i nh÷ng nhµ ®ang thiÕu g¹o

(N¬i kia)

Theo thi sÜ, th¬ thiªn vÒ c¸i cao c¶, c¸i lÝ t ëng, nh ng còng ®õng xa l¹

víi sinh ho¹t ®êi th êng, víi nh÷ng vÊt v¶ lo toan th êng nhËt, víi nh÷ng con

ng êi lam lò cña ®êi sèng cÇn lao. Lêi nh¾c nhë nhÑ nhµng cña ChÕ Lan

Cßn ta µ! Th× bËn v× d¹ héi liªn hoan

T×nh ca, héi th¶o...

Bao nhiªu ®iÒu l¸o nh¸o chóng ta quªn

Quªn r»ng giê chiÕn th¾ng m êi n¨m ta vÉn khæ

Con vµo tr êng kh«ng cã chç

§Õn bÖnh viÖn kh«ng tiÒn

Ra ® êng kh«ng ai nhí

VÒ lµng ng êi ta quªn...

(Mét ng êi th êng)

Th¬ «ng ®· thËt sù b¾t rÔ tõ trong ®êi sèng:

Trén vµo d©n

HiÓu cho hÕt nçi ®au cña cuéc ®êi

Nghe tiÕng c êi cña trÎ con nheo nhãc

§iÖu h¸t cña nh÷ng bµ mÑ xanh xao.

*****

b°n thÓ: “Ta lµ ai?”, lóng tóng trong câi siªu h×nh th× sau c¸ch m¹ng, b»ng

cña thêi ®¹i, trë thµnh mét trong nh÷ng ngän cê ®Çu cña nÒn th¬ ViÖt Nam

hiÖn ®¹i. ChÕ Lan Viªn ®· lµm mét cuéc tr êng chinh trong suèt c¶ ®êi th¬

c¸i Ta, tõ thÕ giíi xa x«i cña méng t ëng trë vÒ víi cuéc sèng hµng ngµy.

Th× m¸u ng êi rªn trªn ®Êt

MÑ hái t«i:

Con lªn cao lµm chi

MÑ ë d íi nµy c¬ cùc

VÒ ®i!

§· gÇn hÕt thêi gian t«i ë trªn tr¸i ®Êt

Mµ t«i ch a cã thÓ tr¶ lêi cho mÑ

Hoa t«i h¸i trªn trêi

Còng lµ n íc m¾t

D íi xa kia.

§óng nh cã lÇn «ng nãi ®¹i ý: th¬ cÇn bay bæng nh ng còng nh c¸nh

víi s¸ng t¸c chØ lµ mét, th¬ cña «ng ®· thËt sù b¾t rÔ tõ trong ®êi sèng.

Th¬ b¾t nguån tõ ®êi sèng vµ nã thùc sù lµ mãn ¨n bæ Ých cho cuéc

sèng. Th¬ «ng g¾n víi mçi cuéc ®êi, mçi sè phËn. Nhµ th¬ ph¶i sèng víi

Muèn mçi bµi th¬ cã Ých cho nçi ®au ng êi

Mµ l¹i nghÜ ra ng êi ®êi ®Òu kháe m¹nh

Kh«ng cã g× ®au th ¬ng hay søt mÎ

Ng êi ®ñ ®Çy, anh cÊm nãi ®iÒu v¬i

Th¬ muèn cã Ých th× ph¶i nh thuèc ch÷a trÞ nçi ®au cña kiÕp ng êi.

®ång t×nh, nh mét liÒu thuèc gi¶m ®au ch÷a c¨n bÖnh tinh thÇn. Nªn nhµ th¬

ph¶i l¾ng nghe h¬i thë cña thêi ®¹i, hiÓu nçi ®au cña kiÕp ng êi vµ chuyÓn t¶i

vµo trong th¬ .

ChÕ Lan Viªn ®· dµnh kh«ng Ýt nh÷ng dßng th¬ ®Ò cËp ®Õn nh÷ng sè

phËn kÐm may m¾n:

§óng c¸i ngµy ng êi chiÕn sÜ trªn chiÕn hµo «m x¸c b¹n ng¶ vµo tay

Th¬ gãp phÇn lµm cho ng êi ®äc hiÓu ®êi h¬n vµ hiÓu m×nh h¬n. Th¬

gãp phÇn lµm cho con ng êi cã thªm ý chÝ, nghÞ lùc ®Ó øng phã víi nh÷ng

sãng giã cuéc ®êi.

Nh ng th¬ ca kh«ng ph¶i lµ sù sao chÐp cuéc ®êi, nhµ th¬ kh«ng ph¶i cø

bª nguyªn xi cuéc ®êi vµo trang s¸ch lµ cã th¬ hay. HiÖn thùc trong th¬ còng

cÇn hiÓu mét c¸ch ®Çy ®ñ. H·y nghe c¸ch nãi h×nh t îng rÊt th«ng minh cña

ChÕ Lan Viªn vÒ vÊn ®Ò nµy:

VÉn ph¶i qua trêi b»ng mét ® êng cong

Mµ ng êi nh¾m vÉn lµ nh¾m th¼ng

(NghÜ vÒ nghÒ, nghÜ vÒ th¬, nghÜ...)

th¨ng hoa cña trÝ t ëng t îng, tµi n¨ng s¸ng t¹o cña ng êi nghÖ sÜ ®Ó trë

t¹o kh«ng cã th¬. S¸ng t¹o lµ mét tiªu chuÈn, lµ thiªn chøc cña nhµ th¬:

Anh nghe c¸i mÆn cña ®êi ®ang ®é kÕt tinh

Nã ch a thµnh h×nh, anh cho nã thµnh h×nh

Ch a thµnh ®¹t, anh lµm nªn h¹t

Råi tr¶ tËn tay ng êi cïng víi m¸u anh.

***

Cè Thñ t íng Ph¹m V¨n §ång ®· cã lÇn nãi ®¹i ý r»ng: Cµng b¾t

nguån trong ®êi sèng sãng giã, nghÖ thuËt cµng xanh t ¬i. §iÒu ®ã còng

kh«ng n»m ngoµi quy luËt ®èi víi th¬ ca. Nhµ th¬ lµ ng êi ph¶i biÕt më lßng

®ãng khÐp (TiÕng h¸t con tµu). ChÕ Lan Viªn ®· sím nhËn ra ®iÒu Êy tõ

nh÷ng ngµy ®Çu trë vÒ víi nÒn v¨n häc c¸ch m¹ng. Vµ còng chÝnh nhËn thøc

Êy dÉn tíi nh÷ng b¨n kho¨n cña nhµ th¬ vÒ sù h÷u h¹n cña ®êi ng êi. Cuéc

gian bÐ tÝ. V× thÕ ng êi nghÖ sÜ ph¶i biÕt lÆn ngôp gi÷a dßng ch¶y cuéc ®êi ®Ó

HiÓu biÕt lµ kh¸t väng kh«ng cïng cña ng êi nghÖ sÜ ë bÊt cø thêi

®¹i nµo:

T«i ®· ®i nhiÒu n¬i, vµ nhiÒu ®iÒu t«i thÊy

T«i cø t ëng r»ng t«i biÕt nhiÒu, tuy vËy,

T«i chØ biÕt r»ng t«i kh«ng biÕt mét ®iÒu g×

C¸i sù thËt cuèi cïng t«i t×m ra thÕ ®Êy.

(¤ma Kh©ym)

Mçi t¸c phÈm th¬ ra ®êi lµ sù kÕt tinh cña c¶m xóc, cña trÝ tuÖ, cña sù

th¨ng hoa nghÖ thuËt... Ch¾c h¼n ®ã nh lµ nh÷ng nhµnh hoa ®Ñp vµ trµn ®Çy

h ¬ng s¾c ®Ó ®iÓm t« cho cuéc ®êi. Nh ng trong suy nghÜ cña ChÕ Lan

lín trong t t ëng ChÕ Lan Viªn. Trong bµi Uæng c«ng «ng viÕt:

Dï anh cã ®Ó g× cho ®êi sau

Th× ®êi sau ®äc cña ®êi sau chø cÇn g× anh ®Êy

Vµ nh÷ng trang anh viÕt bay ®i nh thãc lÐp,

nh l¸ mïa, nh giÊy vµng hå, nh nh÷ng tµn tro.

Uæng c«ng con c«ng th¬ xße c¸i ®u«i ng«n ng÷ cña m×nh

Ch a cã th¬ g× sao giät lÖ ®· long lanh

(ThÕ kØ)

Th¬ chÝnh lµ cuéc sèng mu«n mµu; kh«ng cã ®êi sèng hiÖn thùc th×

còng kh«ng cã th¬ ca. V× vËy, h·y biÕt ¬n cuéc sèng , v× chÝnh vÞ muèi cña

cuéc ®êi lµm nªn chÊt mÆn cho th¬.

ChÕ Lan Viªn còng ®· ®au ®ín nªu lªn sù thËt phò phµng vÒ sè phËn th¬

cña mét nhµ th¬ c¸ch m¹ng lu«n s¸ng t¹o, t×m tßi.

Ch ¬ng 3. Mét sè ®Æc ®iÓm nghÖ thuËt

Trong Di c¶o th¬ ChÕ Lan Viªn

T¸c phÈm nghÖ thuËt chÝnh lµ chØnh thÓ ® îc cÊu thµnh b»ng nhiÒu mèi

quan hÖ, nhiÒu yÕu tè t ¬ng t¸c gi÷a néi dung vµ h×nh thøc. Nhê ®ã, t t ëng

t¸c gi¶ sÏ hiÖn lªn, phong c¸ch, t duy còng h×nh thµnh. ChÕ Lan Viªn rÊt coi

träng néi dung cña t¸c phÈm nh ng «ng còng lu«n t×m tßi, ®æi míi h×nh thøc

s¸ng t¹o ®Ó nã chuyÓn t¶i néi dung mét c¸ch toµn diÖn nhÊt. Qua nh÷ng yÕu

tè cÊu thµnh: h×nh ¶nh, ng«n ng÷, giäng ®iÖu, thÓ lo¹i..., quan niÖm nghÖ

thuËt vµ t t ëng thÈm mÜ cña nhµ th¬ hiÖn lªn rÊt râ.

Suèt cuéc ®êi m×nh, ChÕ Lan Viªn lu«n tr¨n trë vÒ h×nh thøc th¬. Vµ

«ng lu«n ® a ra nh÷ng quan niÖm míi, thÓ nghiÖm nã, suy ngÉm vÒ nã vµ l¹i

liªn tôc ®æi míi ®Ó lµm sao cho cã sù phï hîp tuyÖt ®èi gi÷a h×nh thøc vµ néi

dung th¬. §Æc biÖt, ®iÒu ®¸ng quý lµ «ng lu«n ® a ra nh÷ng quan niÖm vÒ

th¬, vÒ v¨n ch ¬ng nghÖ thuËt cña m×nh b»ng th¬. Nh÷ng quan niÖm nghÖ

thuËt cña «ng in dÊu Ên rÊt râ qua tõng yÕu tè tham gia cÊu thµnh t¸c phÈm.

PhÇn lín Di c¶o ® îc ChÕ Lan Viªn viÕt trong hoµn c¶nh hÕt søc Ðo le,

khi nhµ th¬ ®ang vËt lén víi c¸i chÕt. H¬n n÷a, ®a sè nh÷ng bµi th¬ trong Di

c¶o th¬ cßn ®ang ë d¹ng ph¸c th¶o. V× thÕ, nhiÒu bµi th¬ ch a hoµn chØnh,

ch a ®Þnh h×nh râ rÖt. L¹i cã nh÷ng bµi th¬ ® îc viÕt véi vµng ®Õn møc cã

nh÷ng ch÷ ph¶i khã kh¨n l¾m míi nhËn ra ® îc. Ch¾c h¼n nhµ th¬ muèn ghi

nhanh nh÷ng c¶m xóc, nh÷ng ý t ëng th¬ võa tho¸ng hiÖn ra trong ®Çu, nÕu

tr¬n tru. Nh ng nh b¹n ®äc ®· biÕt, cuéc sèng ®· kh«ng t¹o ®iÒu kiÖn cho

ng êi nghÖ sÜ miÖt mµi Êy lµm ® îc viÖc ®ã. V× thÕ, ë nh÷ng bµi nµy, nghÖ

thuËt kh«ng thÓ ®iªu luyÖn nh nh÷ng bµi th¬ ® îc gät giòa trong mét sè tËp

kho¨n tù hái, tù vÊn vÒ c¸c yÕu tè h×nh thøc cña th¬ ®Ó cã th¬ hay, ®¹t hiÖu

qu¶ thÈm mÜ cao.

3.1. ThÓ th¬

Suèt cuéc ®êi lµm th¬, ChÕ Lan Viªn lu«n chó träng ®Õn vÊn ®Ò thÓ lo¹i,

bëi «ng biÕt nã cÇn ¨n khíp víi néi dung, vµ nã mang trong m×nh mét phÈm

chÊt cÇn thiÕt, ®ã lµ sù s¸ng t¹o.

Ngµy tr íc «ng khuyªn:

cña m×nh:

M×nh ®ñ søc nu«i lÊy m×nh råi nªn ch¼ng cÇn ai

Kh«ng ®ong hÕt t×nh yªu v« tËn

Bëi cßn yªu nªn l¹i ph¶i ®Çu thai

(Th¬ vÒ th¬)

khæ th¬, lµm sao ®Ó nã chuyÓn t¶i néi dung tèt nhÊt trong mèi quan hÖ hµi

Cã lÏ bëi quan niÖm nh vËy nªn ®Õn Di c¶o th¬, thÓ lo¹i th¬ 5, 7 ch÷,

8 ch÷ ® îc ChÕ Lan Viªn sö dông nhiÒu.

Nh vËy kh«ng cã nghÜa lµ ChÕ Lan Viªn quªn ®i c¸c thÓ th¬ kh¸c. MÆc

dï kÕ thõa th¬ § êng, «ng lµm th¬ tø tuyÖt nh ng «ng hiÓu th¬ § êng qu¸

gß bã, kh«ng thÓ thÓ hiÖn hÕt m¹ch t t ëng t×nh c¶m cuån cuén ch¶y trong

Ng¸n ngÈm bao la nh th¬ § êng

Thi ph¸p thÌm ¨n tõng h¹t bôi

µo vµo trong sù sèng b·o cuång

Anh ph¶i lµm c¶ hai thi ph¸p

§o¶n ®ao vµ tr êng th ¬ng

Ph¶i thùc hiÖn c¶ hai thi ph¸p míi t¹o nªn sù hÊp dÉn, míi mÎ, ®éc ®¸o

cho th¬. Trong Di c¶o, cã nhiÒu bµi th¬ lµ sù thÓ hiÖn cho quan ®iÓm h«n

phèi nhiÒu lo¹i th¬ ®Ó ®Î cho ra lo¹i th¬ u tó. §Æc biÖt nh÷ng bµi s¸ng t¸c

Cã bµi th¬ tù do, cã bµi l¹i theo thÓ tø tuyÖt. Cã bµi viÕt theo lèi truyÒn thèng,

l¹i cã bµi kÕt hîp gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i.

ChÕ Lan Viªn lµ ng êi cã nhiÒu tr¨n trë trªn con ® êng ®æi míi cho th¬

Nhµ thi sÜ nh con chim bãi c¸, m¾t bao gåm

®Çm hå b¸t ng¸t, ph¶i thÊy c¶ tam thiªn mÉu

cña ®êi, tr íc khi lao vµo b¾t mét chiÕc c¸ con

(NghÜ vÒ nghÒ, nghÜ vÒ th¬, nghÜ...)

tÝch b»ng lÝ lÏ, chøng cø s¾c s¶o... ë nh÷ng bµi th¬ dµi nµy, ChÕ Lan Viªn

thÓ nghiÖm h×nh thøc míi. Tuy vËy, khi ®¸nh gi¸ th¬ m×nh, cã lóc ChÕ Lan

hîp å ¹t khiÕn nhiÒu ®o¹n th¬ gi¶m søc biÓu c¶m, mÊt ®i chÊt th¬:

Tù do qu¸ còng giÕt chÕt th¬ nh gß bã

Kû luËt b¾t ta t×m vµng ë ngay trong ®Êt thã

Cßn tuyÖt ®èi tù do th× biÕn hoa thµnh ra cá

Bëi x« bå

(Tù do vµ th¬)

ChØ nãi th«i míi nãi hÕt ® îc ®êi

c¸c anh vµ ®· trë thµnh phæ biÕn trong mét lo¹t bµi th¬ cña «ng. Tuy nhiªn,

Lan Viªn còng nh×n thÊy ®iÒu nµy:

Chí thªm nhiÒu lêi ë n¬i ng êi ta chØ cÇn Ýt ch÷

Ng êi ta hái ® êng sao anh “t¶ cµnh,t¶ c¶nh” lµm chi

Ngµy tr íc, «ng khuyªn:

cña m×nh:

tù nã lo cho m×nh qu¸ ®¸ng

M×nh ®ñ søc nu«i lÊy m×nh råi nªn ch¼ng cÇn ai

Kh«ng ®ong hÕt t×nh yªu v« tËn

Bëi cßn yªu nªn l¹i ph¶i ®Çu thai

(Th¬ vÒ th¬)

hiÖn néi dung sao cho phï hîp. ChÕ Lan Viªn Ýt viÕt th¬ lôc b¸t. Trong TuyÓn

tËp th¬ lôc b¸t ViÖt Nam (1994), ChÕ Lan Viªn chØ ® îc tuyÓn chän 1 bµi.

b¸t lµ thÓ th¬ thiªn vÒ diÔn ®¹t c¸c cung bËc t×nh c¶m cña con ng êi trong khi

t duy th¬ ChÕ Lan Viªn l¹i thiªn vÒ trÝ tuÖ? Nh ng ®iÒu ®¸ng nãi lµ khi bµn

H ¬ng bay ë chç v¾ng trÇm

Hãa ra c¸i hay cña th¬ vÉn lµ ë chç hµm sóc. Lêi nãi lµ b¹c nh ng im

lÆng lµ vµng. §iÒu ®ã cµng ®óng víi th¬. Th¬ hay ë tÝnh ®a nghÜa, ë ®é d ba,

ë c¸i ý ë ngoµi lêi. Th¬ hay lµ th¬ kh«ng cßn nh×n thÊy dÊu vÕt cña ng«n tõ.

Cã lóc, ChÕ Lan Viªn l¹i ®Ò cËp ®Õn sù s¸ng t¹o trong thÓ hiÖn:

Cuéc ®êi cÇn ®Î ra nhiÒu h×nh thøc

Dï lµ ngäc th× còng nhiÒu viªn ngäc

Thùc tÕ, ChÕ Lan Viªn lµ ng êi ®· cã nhiÒu ®ãng gãp më ® êng cho

nÒn th¬ ca ViÖt nam hiÖn ®¹i. ¤ng lµ ng êi s¸ng t¹o thµnh c«ng nhÊt vÒ

nhiÒu thÓ lo¹i, qua ®ã t¹o ® îc nhiÒu kiÓu t duy th¬ ®éc ®¸o.

3.2. H×nh ¶nh

Ngay tõ thêi §iªu tµn, chóng ta ®· nhËn thÊy ChÕ Lan Viªn lµ nhµ th¬

®¾m ch×m trong thÕ giíi siªu h×nh víi nh÷ng h×nh ¶nh vÒ n¾m x ¬ng kh«, vÒ

nh÷ng hån ma, sä dõa...§Õn Di c¶o, mét lÇn n÷a nh÷ng ¸m ¶nh siªu h×nh l¹i

kh«ng bu«ng tha ChÕ Lan Viªn. Còng nh trong §iªu tµn, h×nh ¶nh thiªn

® êng, ®Þa ngôc, v¹c dÇu, ®Þa phñ, tro bôi...xuÊt hiÖn nhiÒu lÇn. Vèn biÓu

t îng vÒ b·i tha ma tõ thuë §iªu tµn ® îc dïng l¹i kh¸ nhiÒu: ®¸y må, huyÖt

§iªu tµn.(59,73)

Nh÷ng h×nh ¶nh mü lÖ, cao c¶ cña mét thêi ®· l¹i ® îc thay b»ng nh÷ng

Anh ch¶ ®em ® îc ®ªm tr¨ng nµo vµo huyÖt trong tæng sè ®ªm tr¨ng

anh ng¾m

Tæng sè mÆt trêi, anh ®µnh bá l¹i kh«ng mang ®i

Dï cã liÖm cho anh mét nhóm g¹o h¹nh phóc mét nhóm muèi thi ca th×

anh ¨n lµm sao ® îc

§Õn bÕn Ló, sèng Mª, c¸c thø ngon ngät ®em theo m×nh thµnh ®¾ng ng¾t

(§Ó l¹i)

C¸i t duy siªu h×nh Êy lu«n ®eo ®¼ng vµ ¸m ¶nh «ng. §Õn phót cuèi

cïng cña cuéc ®êi m×nh «ng vÉn kh«ng tho¸t khái sù ¸m ¶nh ®ã. Trong bµi

LËt giã sen hå «ng ®· m êng t îng, linh c¶m ® îc thÕ giíi bªn kia:

Giã thæi l¸ sen hå lËt l¹i phÝa bªn kia

PhÝa Êy gäi anh vÒ

ChØ biÕt hån anh lËt l¹i cïng víi giã

ë trong hån ai ®ã nÐm thia lia.

Mµ l¸ sen hå tõng che khuÊt

Råi l¸ sen hå lËt l¹i

Cho hån anh l¾ng nghe.

PhÝa bªn kia Êy chÝnh lµ tªn gäi thø hai cña c¸i chÕt, cã ®iÒu nhµ th¬

ch a muèn gäi th¼ng tªn ra mµ th«i. Khi ®äc Di c¶o ChÕ Lan Viªn, TrÇn

M¹nh H¶o ®· nhËn xÐt rÊt ®óng r»ng: Tõ bá câi siªu h×nh ®Ó ®i vÒ câi thùc,

ChÕ Lan Viªn hÇu nh ®· ph¶i chÕt ®i mét con ng êi, cø t ëng «ng ®· håi

sinh thµnh mét con ng êi kh¸c. Ai dÌ, sau nh÷ng c¬n vui chiÕn th¾ng, sau

nh÷ng hß reo hoan h«, ca tông, nh÷ng h¹nh phóc ®Çm ®×a khãe m¾t, «ng l¹i

tr¬ ra chØ cßn l¹i mét m×nh víi con mät h v« ®ang tõng ngµy gÆm nhÊm

cuèng phæi m×nh nh chuét gÆm.(23,122)

MÆc c¶m c« ®¬n t¨ng lªn vµo nh÷ng ngµy cuèi ®êi. H×nh ¶nh trong th¬

®¹m, bi quan. Bãng ®ªm nhiÒu h¬n ¸nh ngµy, hoµng h«n nhiÒu h¬n ban mai.

NÕu nh ë §èi tho¹i míi nhµ th¬ vÉn cßn ®ñng ®Ønh triÕt lý vÒ nh÷ng l¸ th¬m

h¸i lóc vÒ giµ th× tõ n¨m 1987, c¶m xóc cña «ng d êng nh dån nÐn h¬n,

thóc b¸ch h¬n:

Sè ngµy cßn l¹i cho anh trªn tr¸i ®Êt, ®Õm råi

Nh thãc gièng ®Õm tõng h¹t mét

ChØ cßn tõng Êy th«i anh ph¶i t¹o ra mïa.

(NghÒ cña chóng ta)

Nh÷ng ngµy cuèi cña cuéc ®êi, c¸i chÕt cËn kÒ, «ng vÉn suy nghÜ ®Ó

r¬i...®Òu bÞ mÆc c¶m lµ c¸i quü thêi gian ®ang v¬i ®i mét c¸ch ®¸ng sî.

Nh÷ng c¶m xóc vµ suy nghÜ h íng vÒ v« cùc, v« biªn:

Cho nã ®óng víi vßng quay thêi ®¹i

Víi tiÕng gµ, h¹t s ¬ng lóc Êy

Ch¼ng gièng g× ngµy qua

...Chõng Êy ngµy, chõng Êy th¸ng, chõng Êy n¨m.

(NghÒ cña chóng ta)

bÐ, mong manh. V× thÕ, vò trô vµ c¸i t«i, c¸i t«i trong vò trô lµ h×nh ¶nh träng

lµ qu¸ khø trong kh¸i niÖm dÜ v·ng cßn ë Di c¶o th¬, qu¸ khø lµ nh÷ng chÆng

® êng «ng ®· ®i qua cho dï kh«ng cô thÓ:

Th«i kh«ng cßn chê mïa hoa phÝa tr íc

Mµ ngo¸i ®Çu l¹i c¸c mïa hoa phÝa sau

...Nhí tõ mïa hoa trong v ên cña mÑ

...L¹i nhí mïa hoa xoan xø HuÕ

...Kh«ng ph¶i hoa khuÊt mµ ta khuÊt

Ta ®i vµo xø kh«ng mµu.

(C¸c mïa hoa)

H×nh ¶nh thiªn ® êng, ®Þa ngôc, v¹c dÇu, tro bôi...xuÊt hiÖn nhiÒu

§iªu tµn th× nçi buån ®au trong Di c¶o th¬ cã c¬ së hiÖn thùc h¬n. Nh ng

dÇu sao suy t ë Di C¶o nã s¸ng sña h¬n, chãi chang hi väng h¬n, dÉu r»ng

quy luËt:

§õng nghÜ m×nh lµ ng êi ®i cuèi

Cho ng êi theo sau kh«ng c« ®¬n

Hä l¹i ®Ó mét cµnh hoa tiÕp tôc bªn ® êng

(Sau anh)

Nh ng dï tr íc hay sau c¸ch m¹ng, ta còng thÊy râ h×nh ¶nh trong th¬

ChÕ Lan Viªn thiªn vÒ c¸i ¶o vµ giµu nghÖ thuËt Èn dô, t îng tr ng. Ch¼ng

liªn t ëng bay bæng vµ ®éc ®¸o tr íc hiÖn thùc, lµ nh÷ng s¾c h ¬ng ch¾t läc

göi g¾m trong ®ã. Hoa trong th¬ ChÕ Lan Viªn võa tr÷ t×nh ®»m th¾m võa

VÒ cuèi ®êi, ChÕ Lan Viªn m¬ hå nh×n thÊy câi h v« hiÖn ra tr íc m¾t.

B¹c tr¾ng mïa lau còng lµ tuæi th¬ anh th êng nh¾n gäi anh vÒ

C¶ nh÷ng h¹nh phóc mÊt ®i, b½ng ®i råi hÐo thµnh lau l¸ch

Ng êi ®Õn t×m anh sau nµy chØ thÊy tr¾ng lau le

(Lau II)

sau. .. Èn ®»ng sau nh÷ng vÇn th¬ lµ mét nçi lo sî m×nh sÏ rêi bá cuéc sèng

Còng cã khi, nhµ th¬ muèn m×nh nh mét nhµnh hoa lÆng lÏ në, lÆng lÏ

«m lÊy mÆt ng êi:

Cho lßng t«i, lßng t«i vÒ ®Êt cò

Lµm mét nhµnh hoa «m lÊy mÆt ng êi.

®Ñp ®Õn siªu thùc! Nã còng nh nh÷ng h×nh ¶nh th¬ kh¸c, ®Òu thÓ hiÖn trÝ

läc rÊt kÜ. §Æc biÖt, nhµ th¬ cã tµi ®Æt hai sù vËt t ëng nh kh«ng cã mèi liªn

hÖ g× víi nhau, råi nhµ th¬ t¹o ra mèi liªn hÖ bÊt ngê gi÷a chóng mµ ai còng

thÊy sù hîp lÝ. Ch¼ng h¹n, trong TiÕng h¸t con tµu, «ng viÕt:

Anh bçng nhí em nh ®«ng vÒ nhí rÐt

T×nh yªu ta nh c¸nh kiÕn hoa vµng

T×nh yªu lµm ®Êt l¹ hãa quª h ¬ng

Dï lµ tr íc hay sau c¸ch m¹ng, dï ®Æt bót s¸ng t¸c khi cßn lµ mét

chµng thanh niªn hay khi m¸i tãc ®· ng¶ mµu, trong nh÷ng s¸ng t¸c cña ChÕ

Lan Viªn, h×nh ¶nh, h×nh t îng trong th¬ «ng kh«ng thiªn vÒ t¶ mµ lµ gîi,

gîi suy ngÉm vÒ mét vÊn ®Ò nµo ®ã. ChÊt suy t ëng trong th¬ «ng lµ ë ®ã.

3.3. Ng«n ng÷

ChÕ Lan Viªn còng rÊt coi träng ng«n ng÷ th¬. Bëi c¸i k× diÖu, c¸i hay,

c¸i ®Ñp cña th¬ béc lé râ nÐt qua ng«n ng÷ th¬ tinh x¶o, cÇu k×:

Ng«n ng÷ nh hµi hoa c« TÊm trong ngµy héi lín

M¸i tãc th¬m h ¬ng cung cÊm chø ch¶ ph¶i h ¬ng ®ång

§éc gi¶ cã lóc cÇn lµm hoµng tö ®Ó xem hµi hoa vµ ®Ó chän.

Ng êi nghÖ sÜ lµm th¬ chÝnh lµ t¹o hån cho bµi th¬ th«ng qua lêi th¬, ý

th¬. V× thÕ, ch÷ nghÜa trong th¬ còng rÊt quan träng. ChÕ Lan Viªn quan

niÖm, dïng ch÷ còng nh mét trß ch¬i. Dïng ®óng lóc, ®óng n¬i th× thËt lµ

kho¸i chÝ, thó vÞ cßn nÕu dïng ch÷ kh«ng ®¾t kh«ng hay th× ®· lµm gi¶m gi¸

trÞ cña bµi th¬ xuèng rÊt nhiÒu råi:

ë ®©y ch¬i ch÷

Ch÷ tr¸ h×nh-®ang lµ ta, mµ nã ho¸ ra h×nh

Ch÷ ®a nghÜa- ë bªn bê v« nghÜa

§Ó ch¬i trß ch¬i Êy

Nh÷ng kÎ ®· sèng thËt, ®em ®êi m×nh thËt

Ra mµ ch¬i trong ch÷

§Çu ch¬i, sau thËt.

Lµ mét trß ch¬i nh ng l¹i ph¶i sèng thËt, ®em ®êi m×nh thËt ra mµ ch¬i

ch÷. NghÜa lµ ph¶i khãc thËt, ®au thËt, c êi thËt, sung s íng, h¹nh phóc thËt

trªn tõng trang viÕt. Thùc sù ChÕ Lan Viªn kh«ng coi viÖc s¸ng t¸c th¬, viÖc

lùa chän ng«n ng÷ ®Ó lµm nªn nh÷ng bµi th¬ cã gi¸ trÞ lµ mét trß ch¬i nh

Cho con chØ bÖn xe xong, xa c¸ch sîi ban ®Çu

Sîi chØ lßng anh nghÌo cã mét mµu

Xe bµo c¸i ®a s¾c cña cuéc ®êi nªn chãi läi

Cho quÊn chÆt vµo nhau tr¨m h×nh ¶nh r¹c rêi.

Xe ý víi h ¬ng, xe s¾c víi lêi

Ngì ai muèn gì mµy Êy víi tr¨ng kia, kh«ng gì næi.

(59,289)

Ng«n ng÷ th¬ cÇn sù hµi hoµ, nhuÇn nhuyÔn, uyÓn chuyÓn, tinh vi ®Õn

møc nÕu ai muèn gì ra khái bµi th¬ dï chØ mét ch÷ còng kh«ng thÓ nµo gì

Ra khái ®ã, ng êi ta r¬i tâm vµo ®èng r¸c

Ra khái ®ã, ch¹m vµo ®iÒu thèi ho¾c

Cña nh÷ng ®iÒu chã chÕt bªn ® êng.

(84,219)

Däc theo hµnh tr×nh th¬ ChÕ Lan Viªn, chóng ta thÊy ng«n ng÷ th¬ «ng

còng cã nhiÒu biÕn ®æi. Thêi c¸ch m¹ng, th¬ ChÕ Lan Viªn lµ nh÷ng lêi ca.

th¬ nãi, X a t«i lµm th¬, giê thö ®Ó th¬ lµm. V× thÕ mµ ng«n ng÷ trong Di c¶o

cßn mang theo c¶ bôi bÆm phè ph êng, t ¬i rãi mµu s¾c thËt cña ®êi, phËp

phång h¬i thë cuéc sèng.

Ng«n ng÷ trong Di c¶o th¬ kh«ng cßn sù trau truèt, m ît mµ, tØ mØ nh

tr íc kia. Cã lÏ bëi nã lµ nh÷ng b¶n nh¸p véi vµng ch a dµnh nhiÒu thêi gian

3.4. Giäng ®iÖu

Giäng ®iÖu th¬ còng lµ mét dÊu hiÖu riªng cña sù s¸ng t¹o ë mçi c¸

Giäng ®iÖu còng lµ mét biÓu hiÖn cña phong c¸ch nhµ th¬.

Trong suèt nöa thÕ kØ cÇm bót, giäng ®iÖu th¬ ChÕ Lan Viªn cã hai lÇn

biÕn ®æi giäng th¬. LÇn thø nhÊt lµ tõ than thµnh hái, tõ h¸t thµnh nãi:

ChØ nãi th«i míi nãi hÕt ® îc ®êi

Nhµ th¬ chît hiÓu ra r»ng nÕu cø h¸t m·i th× kh«ng thÓ nãi hÕt ® îc ®êi

bëi th¬ cã ®Õn ba phÇn cho nhiÖm vô. Tõ giäng nãi Êy, «ng nªu lªn nh÷ng

cøu n íc.

LÇn thø hai ®æi giäng lµ khi nhµ th¬ ®· ®i gÇn hÕt con ® êng cña m×nh

trªn trÇn thÕ. Giäng th¬ cã phÇn ®¬n lÎ, n·o nïng vµ chua ch¸t bëi nhµ th¬

xuèng giäng, tõ giäng cao ®æi thµnh giäng trÇm

Giäng cao bao nhiªu n¨m giê anh h¸t giäng trÇm

TiÕng h¸t lÉn víi im l×m cña ®Êt

V ên lÆng im mµ th¬m mïi mÝt mËt

(Giäng trÇm)

TiÕng h¸t, nh ng ®ã lµ tiÕng h¸t trÇm- tiÕng h¸t thÇm- tiÕng h¸t lÉn víi

tiÕng h¸t thÇm, tiÕng h¸t lÉn víi c¸i im l×m, mµ ph¶i ch¨m chó l¾m, yªn lÆng

Lan Viªn vÉn lµ th¬ h íng ngo¹i, h íng ®Õn cuéc ®êi ®ang vÉy gäi ngoµi

m×nh. L¹i thªm cuéc ®êi ngoµi kia còng cã nhiÒu biÕn ®æi, cuéc sèng theo

thêi th îng vËt chÊt dÇn lÊn ¸t cuéc sèng vÒ tinh thÇn nªn ta thÊy, trong c¸c

tËp Di c¶o, giäng th¬ ChÕ Lan Viªn cã nhiÒu thanh s¾c kh¸c l¹, ®«i khi cßn

tr¸i ng îc so víi giäng ®iÖu cña chÝnh nhµ th¬ ë nh÷ng giai ®o¹n tr íc.

VËy, sù ®æi giäng trong Di c¶o cã ph¶i lµ sù phñ ®Þnh nh÷ng s¸ng t¸c

cña nhµ phª b×nh v¨n häc L u Kh¸nh Th¬ : NhiÒu bµi trong Di c¶o cã sù

vai nh ng l¹i ®¸nh mÊt m×nh”. “Giäng cao bao nhiªu n¨m, giê anh h¸t giäng

trÇm- TiÕng h¸t lÉn víi im l×m cña ®Êt”. Nh ng thùc chÊt ®ã chØ lµ lêi tù vÊn

h íng ®i míi cho th¬ trong mét hoµn c¶nh ®· ®æi kh¸c. Con ng êi khi ®· cã

®ñ ý thøc vÒ m×nh th× c¶m gi¸c buån, c« ®¬n bao giê còng lµ tr¹ng th¸i

th êng trùc, lu«n cã nhu cÇu x¸c ®Þnh chç ®øng cña m×nh tr íc thÕ giíi vµ

“Ta lµ ai?” ®· t×m thÊy h íng gi¶i quyÕt ë thêi ¸nh s¸ng vµ phï sa. Vµ ®Õn

H×nh t îng Th¸nh Giãng ® îc ChÕ Lan Viªn coi nh lµ mét h×nh

100

®uæi giÆc thï:

Mçi chó bÐ ®Òu n»m m¬ ngùa s¾t

Mçi con s«ng ®Òu muèn hãa B¹ch §»ng

Th× sau nµy, khi suy t ëng trÇm tÜnh h¬n vÒ ®Êt n íc, ChÕ Lan Viªn cã

c¸i nh×n kh¸c h¼n:

§Êt n íc g× mµ tuæi trong n«i ®· ph¶i nh¶y lªn m×nh ngùa thÐp

®i ®¸nh giÆc.

(§Êt n íc ta)

Hãa, hãa chø sao?

Kh«ng thÓ chØ cã mét bÒ mét mÆt

H«m qua lµ chó bÐ Giãng

H«m nay roi, ngùa s¾t

ë ®Êt n íc ba tuæi ®· rêi n«i lªn ngùa s¾t

Tuæi trÎ ch¬i lau ®· ch¬i trß ®¸nh giÆc...

(Sö)

Qua h×nh t îng Th¸nh Giãng míi ba tuæi ®· rêi n«i lªn ngùa s¾t, ChÕ

Lan Viªn muèn chÊt vÊn lÞch sö: §Êt n íc g× mµ tuæi trong n«i ®· ph¶i nh¶y

lªn m×nh ngùa thÐp ®i ®¸nh giÆc. C¶ ®Êt n íc lín lªn trong gian khæ, ®au

lÞch sö, liÖu cã bao nhiªu n¨m chóng ta tho¸t khái th¶m häa chiÕn tranh. Gië

t îng chiÕn tranh trong nh÷ng trß ch¬i ®¸nh giÆc. ThËt ®¸ng buån biÕt bao!

101

ViÕt vÒ ®Êt n íc, thay v× giäng ca ®Çy tù hµo vÒ nh÷ng trang lÞch sö hµo

Dï mai sau ®êi mu«n v¹n lÇn h¬n

(59,256)

Xo¾n lßng ta nh Loa thµnh tù buæi An D ¬ng V ¬ng

Tr¨m trøng hång cña mÑ kia, trøng nµo sÏ tho¸t khái ®au th ¬ng?

ë ®Êt n íc ba tuæi ®· rêi n«i lªn ngùa s¾t

Tuæi trÎ ch¬i lau ®· ch¬i trß ®¸nh giÆc

“Th¬ chØ sèng mét phÇn cho m×nh cßn ba phÇn cho nhiÖm vô

NghÜ mµ th ¬ng.”

lªn rõng ng êi xuèng biÓn; tõ bµi häc mÊt n íc ®¾ng cay cña An D ¬ng

V ¬ng; tõ chuyÖn Th¸nh Giãng míi ba tuæi ®· lªn ngùa ®¸nh giÆc; tõ chuyÖn

®øa trÎ ch¬i trß ®¸nh giÆc,... ChÕ Lan Viªn ®· gióp ta hiÓu ra mét ®iÒu:

§Õn trÎ em, ngay tõ khi ch a chµo ®êi ®· mang sè phËn chiÕn tranh ®au

th ¬ng råi:

Tr¨m trøng hång cña mÑ kia, trøng nµo sÏ tho¸t khái ®au th ¬ng?

102

§ã kh«ng chØ lµ nçi b¨n kho¨n lo l¾ng cña mÑ ¢u C¬. §ã chÝnh lµ nçi

chiÕn tranh, thÊy ®au th ¬ng tr íc sè phËn ®øa con yªu dÊu cña m×nh. §ã

còng lµ nçi ®au ®¸u cña ChÕ Lan Viªn, mét hån th¬ lu«n tr¨n trë, xãt xa cho

vËn mÖnh ®Êt n íc, cho sè phËn con ng êi.

th êng, th¬ lµ tho¸t ly cuéc sèng. C¸ch m¹ng ®· lµm thay ®æi ®êi vµ thay ®æi

hiÖn thùc, sÏ b¸m s¸t nh÷ng vÊn ®Ò träng ®¹i cña ®Êt n íc. V× thÕ mµ th¬ «ng

thêi c¸ch m¹ng cã chÊt giäng hµo hïng, nã ®· b¾t ® îc m¹ch c¶m xóc chung

cña thêi ®¹i. ¤ng ®· tõng xÕp nhµ th¬ : §øng ngang tÇm chiÕn lòy/ Bªn

xÕp vÞ trÝ nhµ th¬ nh r¸c ®æ thïng, h¹ bÖ th¬ xuèng vÞ trÝ thÊp h¬n:

Thö ® a xiÕc vµo v¨n

Ch¬i trß hÒ l¨ng nh¨ng

Bít c¸i ®iÒu träng ®¹i

§Êu kiÕm vµ ®u bay

ë mét sè bµi viÕt vÒ kinh nghiÖm lµm th¬ vµ nh÷ng bµi viÕt vÒ vî con,

b¹n bÌ, chóng ta thÊy ph¶ng phÊt lßng yªu ®êi, yªu ng êi, hay thÓ hiÖn sù u

¸i víi tuæi trÎ vµ nhËn thøc ®óng víi qu¸ khø:

§õng lÊy hoµng h«n anh ng¨n c¶n

Ban mai cña hä sinh thµnh

(§õng ng¨n c¶n)

T«i chÕt råi, th¬ sau ®ã sÏ xanh h¬n

(§o¹n cuèi thÕ kû)

103

g× s¾p qua, s¾p mÊt vµ c¸i håi sinh ®ang ®Õn:

å! Ta ®· nghe rao gi¶ng vÒ h v«

Tro tµn, giã rÐt

¡n miÕng buån trong th¬

ê, thÕ mµ ch¶ cã g× mÊt hÕt

ChiÕc b×nh kia vÉn cßn

(B×nh ®ùng lÖ)

thøc thêi gian cña m×nh trªn tr¸i ®Êt kh«ng cßn nhiÒu n÷a nªn giäng ®iÖu

trong Di c¶o lµ giäng ®iÖu tr÷ t×nh trÇm lÆng pha lÉn tiÕc nuèi vµ c¶ kh¸t

khao ® îc sèng cña nhµ th¬.

104

PhÇn kÕt luËn

H¬n n¨m m ¬i n¨m cho mét cuéc ®êi th¬ tõ §iÒu tµn (1937) ®Õn tr íc

khi ChÕ Lan Viªn trót h¬i thë cuèi cïng lµ mét chÆng ® êng dµi nhµ th¬

h¨ng say lao ®éng cèng hiÕn cho ®êi vµ cho th¬. §ã còng lµ hµnh tr×nh dµi

nhµ th¬ song hµnh cïng thêi ®¹i ®Ó c¸c t¸c phÈm cña anh trë thµnh tµi s¶n

Däc theo hµnh tr×nh th¬ ChÕ Lan Viªn cã thÓ they, tù vÊn lµ c¶m høng

xuyªn suèt chÆng ® êng s¸ng t¸c cña ChÕ Lan Viªn tõ sau c¸ch m¹ng Th¸ng

T¸m 1945, thÓ hiÖn ®Æc biÖt râ nÐt trong Di c¶o th¬, chÆng ® êng th¬ s¸ng

t¸c cuèi ®êi.

Qua c¸c biÓu hiÖn cña yÕu tè tù vÊn, ta hiÓu thªm vÒ con ng êi ChÕ Lan

Viªn còng nh vÒ nçi ®au ®¬n, d»n vÆt cña nhµ th¬:

Con ng êi yªu nghÒ, say mª nghÒ nghiÖp, lu«n tr¨n trë víi nghÒ. Con

ng êi Êy lu«n khao kh¸t nhËn thøc, lu«n suy nghÜ t×m tßi, mong hiÓu thÊu

®Õn tËn cïng mäi vÊn ®Ò cña nghÖ thuËt, cña th¬.

ta, cho nhiÖm vô, ®Õn møc cã lóc ph¶i mang nhiÒu bé mÆt, mang bé mÆt kh¸c

kh«ng ph¶i cña m×nh. §iÒu ®ã nãi chóng ta vÒ mét con ng êi kh«ng bao giê

Ta còng hiÓu thªm vÒ nghÒ th¬, vÒ thiªn chøc cña nhµ th¬. Ng êi lµm

quang. Qua ®ã, ChÕ Lan Viªn còng gióp chóng ta hiÓu mét ®iÒu t ëng chõng

nh ®¬n gi¶n: th¬ cÇn ph¶i cã Ých, th¬ kh«ng ® îc xa rêi thùc tiÔn.

t×m tßi, ®æi míi, ph¶i nhËn thÊy râ tµi n¨ng cña con ng êi chØ lµ h÷u h¹n. ChÕ

Lan Viªn ®± “d¸m nh×n th¼ng vµo lßng m×nh vµ h¬n n÷a d¸m xÐ toang bé

105

trang phôc léng lÉy ¸nh hµo quang cña danh väng ®Ó thÊm thÝa sù h÷u h¹n

cña thi tµi m×nh tr íc c¸i v« h¹n cña nghÖ thuËt” (63, 93). Ph¶i ch¨ng ®ã

chÝnh lµ ®éng lùc ®Ó nhµ th¬ nç lùc v ¬n lªn, v ît qua chÝnh m×nh ®Ó t¹o ra

cho ®êi nh÷ng s¸ng t¸c ngay c¶ khi miÖng huyÖt ®· gÇn kÒ?

th¬...trong Di c¶o th¬ ChÕ Lan Viªn cho ta thÊy «ng lµ mét ng êi rÊt coi

träng h×nh thøc th¬. §ã còng lµ nh÷ng bµi häc thiÕt thùc ®Çy ý nghÜa cho c¸c

th¬ «ng ®· tõng c«ng bè. ë ®ã, ChÕ Lan Viªn ®· chñ ®éng ®æi míi vÒ giäng

th¬, h×nh ¶nh, ng«n ng÷. «ng ®· nh×n th¼ng vµo sù thËt ®êi m×nh, th¬ m×nh

giäng buån, chua ch¸t ë nh÷ng vÇn th¬ Di c¶o. ChÝnh sù thay ®æi cña hoµn

c¶nh x· héi ®· khiÕn «ng chó ý ®Õn nh÷ng mÆt tr¸i, mÆt tiªu cùc trong ®êi

ChÕ Lan Viªn ®· mÊt n¨m 1989. Nh ng nhµ th¬ ChÕ Lan Viªn th× cßn

sèng m·i nh «ng ®· viÕt trong Tõ thÕ chi ca :

Anh tån t¹i m·i

Kh«ng b»ng tªn tuæi, mµ nh tro bôi,

Nh ngän cá tµn ®Õn tiÕt l¹i tråi lªn

Vµ qu¶ thËt, ChÕ Lan Viªn ®· vµ ®ang trë thµnh mét hiÖn t îng thu hót

mét hån th¬ rÊt riªng biÖt, kh«ng lÉn ® îc víi bÊt k× ai. Mét hån th¬ lu«n

lu«n ® îc ®ãn nhËn vµ ®¸nh gi¸ cao.

106

tµi liÖu tham kh¶o

1 - ArisT«te - NghÖ thuËt th¬ ca, Nxb V¨n hãa NghÖ thuËt, Hµ Néi, 1964.

3 - Vò TuÊn Anh- (tuyÓn chän vµ giíi thiÖu), ChÕ Lan Viªn vÒ t¸c gia vµ t¸c

phÈm, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1999

4 - Vò TuÊn Anh - Sù vËn ®éng cña c¸i t«i tr÷ t×nh trong th¬ ViÖt Nam

tõ 1945 ®Õn nay, LËn ¸n PTSKH Ng÷ v¨n, Hµ Néi, 1995.

5 - L¹i Nguyªn ¢n - V¨n häc vµ phª b×nh, Nxb T¸c phÈm míi,

Hµ Néi, 1984.

6 - NguyÔn Phan C¶nh - Ng«n ng÷ th¬, Nxb §¹i häc vµ Trung häc

chuyªn nghiÖp, Hµ Néi, 1987.

7 - Mai Ngäc Chõ - VÇn th¬ ViÖt Nam d íi ¸nh s¸ng ng«n ng÷ häc,

Nxb §¹i häc vµ trung häc chuyªn nghiÖp, Hµ Néi, 1991.

Hµ Néi, 2000.

9 - Hoµng DiÖp - ChÕ Lan Viªn, thi sÜ tiÒn chiÕn,Nxb Khai trÝ, Sµi Gßn, 1969.

10 - Lª TrÝ Dòng - ChÕ Lan Viªn: Hoa t«i h¸i trªn trêi còng lµ

n íc m¾t d íi xa kia,T¹p chÝ V¨n häc sè 7, 1999.

Nxb V¨n häc, Hµ Néi, 1983

14 - Phan Cù §Ö - Phong trµo Th¬ míi, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1982.

107

15 - Phan Cù §Ö - Hµ Minh §øc- Nhµ v¨n ViÖt Nam hiÖn ®¹i1945-1975,

Nxb Héi nhµ v¨n, Hµ Néi, 1983.

16 - Hµ Minh §øc - Th¬ vµ mÊy vÊn ®Ò trong th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i,

Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1974.

17 - Hµ Minh §øc - Mét thêi ®¹i trong thi ca, Nxb Khoa häc X· héi,

Hµ Néi 1997.

18 - Hµ Minh §øc - TuyÓn tËp, tËp 3, Nxb Gi¸o dôc, 2004.

19 - M.Goorki - Bµn vÒ v¨n häc(tËp 1,2),Nxb V¨n häc, Hµ Néi, 1970.

20 - Raxun Gamzatov - §agestan cña t«i - QuyÓn 1, NxB CÇu Vång,1986

21 - Hå ThÕ Hµ - ThÕ giíi nghÖ thuËt th¬ ChÕ Lan Viªn, LuËn ¸n tiÕn sÜ,

22 - Lª B¸ H¸n (chñ biªn) - Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc, Nxb Gi¸o dôc, Hµ

Néi,1992.

23 - TrÇn M¹nh H¶o - Ng êi lµm v ên, Nxb

24 - Bïi C«ng Hïng - Qu¸ tr×nh s¸ng t¹o th¬, Nxb Khoa häc x· héi,

Hµ Néi, 1988.

25 - §oµn Träng Huy - §«i ®iÒu vÒ quan niÖm nghÖ thuËt cña ChÕ Lan Viªn,

T¹p chÝ V¨n hãa nghÖ thuËt, sè 3, 1993.

26 - §oµn Träng Huy - §äc nh÷ng trang cßn l¹i thªm hiÓu mét hån th¬

Di c¶o..., T¹p chÝ V¨n nghÖ sè 11, 1993.

27 - §oµn Träng Huy - Nh÷ng nÐt ®Æc s¾c c¬ b¶n cña h×nh thøc nghÖ thuËt

th¬ ChÕ Lan Viªn tõ sau 1945, LuËn ¸n PTS Khoa häc Ng÷ v¨n,

Hµ Néi, 1994.

28 - §oµn Träng Huy - NghÖ thuËt th¬ ChÕ Lan Viªn,

NXB §¹i häc S ph¹m, Hµ Néi, 2006.

108

29 - Mai H ¬ng - Thanh ViÖt (tuyÓn chän vµ biªn so¹n)- Th¬ ChÕ Lan Viªn

nh÷ng lêi b×nh, Nxb V¨n hãa-th«ng tin, Hµ Néi, 2000.

30 - Lª §×nh Kþ - Th¬ míi, Nh÷ng b íc th¨ng trÇm, Nxb TrÎ,

TP Hå ChÝ Minh, 1993.

31 - Lª §×nh Kþ, Ph ¬ng Lùu - C¬ së lÝ luËn v¨n häc, tËp III, NXB §H

vµ THCN, Hµ Néi 1983.

32 - Phong Lan (s u tÇm vµ tuyÓn chän)- ChÕ Lan Viªn, ng êi lµm v ên vÜnh

cöu, Nxb Héi nhµ v¨n, Hµ Néi, 2001.

36 - Phong Lª (chñ biªn) - Nhµ th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i, Nxb Khoa häc

X· héi, 1984.

37 - Phong Lª - V¨n häc trªn hµnh tr×nh cña thÕ kØ XX,

Nxb §¹i häc Quèc gia, Hµ Néi, 1997.

38 - Phong Lª - Mét sè g ¬ng mÆt v¨n ch ¬ng-häc thuËt,

Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc, Hµ Néi, 2001.

39 - NguyÔn §¨ng M¹nh - Con ® êng ®i vµo thÕ giíi nghÖ thuËt cña

nhµ v¨n, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1996.

41 - Bïi M¹nh NhÞ - ChÕ Lan Viªn, nhµ th¬ kh«ng thÓ lÊy kÝch tÊc th êng mµ

®o ® îc, T¹p chÝ V¨n häc, sè 7,1999.

42 - Phan Ngäc- C¸ch gi¶i thÝch v¨n häc b»ng ng«n ng÷ häc, Nxb TrÎ,

thµnh phè Hå ChÝ Minh 1995.

109

B¸o V¨n hãa th¸ng 8.1994

44 - Ph¹m ThÞ Ngäc - NguyÔn Anh Vò tuyÓn chän- ChÕ Lan Viªn,

§iªu tµn t¸c phÈm vµ d luËn, NXB V¨n häc, 2002.

45 - NhiÒu t¸c gi¶ - V¨n häc ViÖt Nam chèng Mü cøu n íc,

Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1979.

46 - NhiÒu t¸c gi¶, V¨n häc ViÖt Nam 1930-1945,

NXB §¹i häc vµ Trung häc chuyªn nghiÖp, Hµ Néi 1988.

47 - NhiÒu t¸c gi¶ - ChÕ Lan Viªn ng êi lµm v ên vÜnh cöu,

NXB Héi nhµ v¨n, Hµ Néi, 1995.

NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 2006.

49 - Hoµng Phª (chñ biªn) - Tõ ®iÓn TiÕng ViÖt,

50 - Vò QuÇn Ph ¬ng - Th¬ víi lêi b×nh, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1990.

51 - Phan Quang - ChÕ Lan Viªn vµ nçi kh¾c kho¶i vÒ thêi gian,

T¹p chÝ KiÕn thøc ngµy nay, sè 85, 1992.

52 - NguyÔn Th¸i S¬n - ChÕ Lan Viªn vµ Di c¶o th¬,

B¸o V¨n nghÖ,sè 4, 1995.

53 - TrÇn §×nh Sö-Nh÷ng thÕ giíi nghÖ thuËt th¬,

Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1995.

vµ Héi nghiªn cøu gi¶ng d¹y thµnh phè Hå ChÝ Minh, 1988.

55 - NguyÔn B¸ Thµnh - §äc hai tËp Di c¶o th¬ , T¹p chÝ Cöa ViÖt sè 12,

1995.

110

56 - NguyÔn B¸ Thµnh - Bïi ViÖt Th¾ng - V¨n häc ViÖt nam 1965-1975,

Tr êng §¹i häc Tæng hîp Hµ Néi, 1990.

57 - NguyÔn B¸ Thµnh - T×m hiÓu mét sè ®Æc tr ng cña t duy th¬ c¸ch m¹ng

ViÖt Nam 1945-1975, LuËn ¸n PTS Khoa häc Ng÷ v¨n, Hµ Néi, 1990.

58 - NguyÔn B¸ Thµnh- T duy th¬ vµ t duy th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i,

Nxb V¨n häc, Hµ Néi, 1996.

59 - NguyÔn B¸ Thµnh - Th¬ ChÕ Lan Viªn víi phong c¸ch suy t ëng,

Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1999.

60 - Ph¹m Quang Trung - §äc “ChÕ Lan Viªn vµ Di c¶o th¬”,

T¹p chÝ V¨n sè 43, 1995.

61 - Lª Ngäc Trµ - LÝ luËn v¨n häc, NXB TrÎ,thµnh phè Hå ChÝ Minh,1999.

62 - L u Kh¸nh Th¬ - Th¬ vµ mét sè g ¬ng mÆt th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i:

TiÓu luËn phª b×nh, Nxb Khoa häc X· héi, 2005.

63 - L u Kh¸nh Th¬ (biªn so¹n), ChÕ Lan Viªn- Nhµ th¬ song hµnh

cïng thêi ®¹i, Nxb TrÎ, Héi nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y v¨n häc

TP. Hå ChÝ Minh, 2007.

64 - L u Kh¸nh Th¬ - Th¬ vµ phª b×nh th¬-T¹p chÝ nghiªn cøu v¨n häc,

sè 7, 2004.

65 - L u Kh¸nh Th¬, Phong Lª, Vò V¨n Sü, BÝch Thu tuyÓn chän-

Th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i, Nxb Lao ®éng, Hµ Néi, 2002.

66 - §ç Lai Thóy - Con m¾t th¬, Nxb Lao ®éng, Hµ Néi, 1992.

67 - ChÕ Lan Viªn - ¸nh s¸ng vµ phï sa, Nxb V¨n häc, Hµ Néi, 1960.

68 - ChÕ Lan Viªn-Hoa ngµy th êng, chim b¸o b·o,

Nxb V¨n häc, Hµ Néi,1960.

69 - ChÕ Lan Viªn - Vµo nghÒ, Nxb V¨n häc, Hµ Néi, 1960.

111

70 - ChÕ Lan Viªn,Nh÷ng ngµy næi giËn, Nxb V¨n häc, Hµ Néi,1966.

71 - ChÕ Lan Viªn- §iªu tµn, Nxb Hoa Tiªn,Sµi Gßn, 1967.

72 - ChÕ Lan Viªn - Nh÷ng bµi th¬ ®¸nh giÆc,

Nxb Thanh Niªn, Hµ Néi, 1972.

73 - ChÕ Lan Viªn - §èi tho¹i míi, Nxb V¨n häc, Hµ Néi, 1973.

74 - ChÕ Lan Viªn - Hoa tr íc l¨ng Ng êi, Nxb Thanh Niªn, Hµ Néi, 1973.

75 - ChÕ Lan Viªn - Ngµy vÜ ®¹i, NXb V¨n nghÖ Gi¶i phãng,1975.

76 - ChÕ Lan Viªn - NghÜ c¹nh dßng th¬, Nxb V¨n häc, Hµ Néi, 1976.

77 - ChÕ Lan Viªn - H¸i theo mïa, Nxb T¸c phÈm míi, Hµ Néi, 1977.

78 - ChÕ Lan Viªn, Hoa trªn ®¸, Nxb V¨n häc, Hµ Néi, 1984.

79 - ChÕ Lan Viªn - Ta göi cho m×nh, Nxb V¨n häc, Hµ Néi, 1984.

80 - ChÕ Lan Viªn - TuyÓn tËp, tËp I, Nxb V¨n häc, Hµ Néi, 1985.

81 - ChÕ Lan Viªn - TuyÓn tËp, tËp II, Nxb V¨n häc, Hµ Néi, 1990.

82 - ChÕ Lan Viªn - Di c¶o th¬, tËp I, NXB ThuËn Hãa 1992.

83 - ChÕ Lan Viªn Di c¶o th¬, tËp II, NXB ThuËn Hãa 1993.

84 - ChÕ Lan Viªn Di c¶o th¬, tËp III, NXB ThuËn Hãa 1996.

85 - TrÇn Ngäc V ¬ng - Nhµ nho tµi tö vµ V¨n häc ViÖt Nam,

Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi,1995.

86 - NguyÔn Minh Vü- §äc l¹i §iªu tµn, tËp th¬ ®Çu cña ChÕ Lan Viªn,

T¹p chÝ V¨n häc sè 1, 1988.

112

Luận văn Thạc sĩ Văn học: Yếu tố tự vấn trong Di cảo thơ Chế Lan Viên

LuËn v¨n th¹c sÜ

YÕu tè tù vÊn trong di c¶o th¬ chÕ lan viªn

LuËn v¨n th¹c sÜ

YÕu tè tù vÊn trong di c¶o th¬ chÕ lan viªn

PhÇn më ®Çu

Ch ¬ng 1: Nh÷ng chÆng ® êng th¬ ChÕ Lan Viªn

Ch ¬ng 2. YÕu tè tù vÊn- nguån c¶m høng chÝnh

trong Di c¶o th¬ ChÕ Lan Viªn

Ch ¬ng 3. Mét sè ®Æc ®iÓm nghÖ thuËt

Trong Di c¶o th¬ ChÕ Lan Viªn

PhÇn kÕt luËn

tµi liÖu tham kh¶o

Có thể bạn quan tâm

Yêu người ngóng núi (Nguyễn Ngọc Tư) và Đến độ hoa vàng (Đỗ Bích Thúy) từ góc nhìn cổ mẫu

Luận văn Thạc sĩ: Chế tạo và nghiên cứu tính chất điện, từ của vật liệu multiferroic Ba₀.₇Ca₀.₃TiO₃/ NiFe₂O₄

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu vật liệu biến hóa dạng chuỗi một chiều chế tạo từ kim loại đồng trên đế FR-4 hoạt động tại tần số MHz ứng dụng trong truyền năng lượng không dây

Luận văn Thạc sĩ: Đánh giá khả năng tác động tới môi trường biển của việc xả nước thải từ sự cố nhà máy điện hạt nhân Fukushima sử dụng công cụ ERICA

Luận văn Thạc sĩ: Xây dựng mô hình đầu dò nơtron và gamma sử dụng nhấp nháy EJ-276 ghép nối với mảng nhân quang silicon

Luận văn Thạc sĩ: Đánh giá khả năng ảnh hưởng của bức xạ ion hóa đến sức khỏe cư dân khu vực mỏ đất hiếm Đông Pao, xã Bản Hon, huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu

Luận văn Thạc sĩ: Sử dụng phương pháp nhiễu xạ neutron khảo sát cấu trúc tinh thể và pha trật tự từ trong vật liệu Pr2FeCrO6

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu phân lập, xác định cấu trúc và hoạt tính ức chế NO của các hợp chất thứ cấp từ chủng vi nấm biển Aspergillus sp. CL251

Luận văn Thạc sĩ: Phân tích một số hợp chất bisphenol thôi nhiễm từ bao bì nhựa lên một số mẫu thực phẩm nền tinh bột

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu thành phần hóa học và đánh giá hoạt tính kháng khuẩn, kháng nấm của loài hoa mộc (Osmanthus fragrans (Thunb.) Lour.) ở Việt Nam

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu thành phần hóa học và đánh giá tác dụng kháng viêm của loài côi Turpinia montana (Blume) Kurz

Luận văn Thạc sĩ: Tổng hợp và đặc trưng tính chất vật liệu composite có cấu trúc nano chitosan–cyclodextrin/TiO₂–Ag

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu chế tạo và khảo sát một số tính chất của màng phủ trên cơ sở nhựa epoxy gốc nước và khung cơ kim - ZIF

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu tổng hợp một số dẫn xuất napthoquinone chứa nguyên tố flo bằng phản ứng đa thành phần

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu điều chế vật liệu Bioglass và tổ hợp lai với polymer ALG-F127 định hướng ứng dụng trong điều trị nội nha

Luận văn Thạc sĩ: Khảo sát thành phần hóa học và hoạt tính ức chế enzyme α-glucosidase trên một số hợp chất phân lập từ thịt quả bình bát nước (Annona glabra L.).

Luận văn Thạc sĩ: Tổng hợp và đánh giá hoạt tính chống ung thư của hợp chất lai chứa khung tetrahydro-β-carboline và imidazo[1,5-a]pyridine

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu tổng hợp một số dẫn xuất của benzazole

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu chiết tách lignin từ vỏ sầu riêng Ri6 (Durio zibethinus Murr.) và tổng hợp vật liệu biocomposite định hướng ứng dụng trong bảo quản sau thu hoạch

Luận văn Thạc sĩ: Nghiên cứu tổng hợp hạt nano bạc phủ acid hyaluronic mang doxorubicin định hướng ứng dụng trong điều trị ung thư

Tài liêu mới

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu xây dựng thuật toán thích nghi và học tăng cường cấu trúc Actor - Critic điều khiển bám quỹ đạo cho robot di động đa hướng mecanum

Luận án Tiến sĩ: Cơ cấu bệnh tim mạch và chất lượng cuộc sống của người cao tuổi mắc suy tim, rung nhĩ điều trị tại Bệnh viện Thống Nhất, thành phố Hồ Chí Minh

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu hiện tượng nứt dăm đê sông vùng đồng bằng sông Hồng và dự báo khả năng bị nứt của một số đoạn đê

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu xây dựng giải pháp đảm bảo an toàn thông tin cho quá trình học liên kết dựa trên mật mã

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Phát triển năng lực đánh giá công nghệ cho học sinh trong dạy học môn Công nghệ 11 ở trường trung học phổ thông

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu phân loại chi cầu diệp – Bulbophyllum Thouars (Orchidaceae) ở vùng Tây Nguyên bằng phương pháp hình thái và phân tử

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu đặc điểm phân bố và dinh dưỡng của các loài lưỡng cư ở Vườn Quốc gia Bến En và Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Luông, tỉnh Thanh Hóa

Luận án Tiến sĩ: Tổng hợp luật dẫn và điều khiển cho một lớp tên lửa đối hải trên cơ sở ứng dụng mạng nơ ron và hệ mờ

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu tổng hợp hệ điều khiển góc Pitch tua bin gió trong điều kiện có nhiễu tác động

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu hóa học lipid của hai loài san hô thủy tức Millepora dichotoma và Millepora platyphylla ở Việt Nam

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu kiểm soát phân phối công suất kéo trên cầu chủ động của ô tô con bằng ABS

Luận án Tiến sĩ: Ứng dụng phản ứng Domino vào tổng hợp các dẫn xuất Podophyllotoxin, Pyrimidine và đánh giá hoạt tính sinh học của các chất tổng hợp được

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu thành phần hóa học và một số hoạt tính sinh học của cây chùm ngây (Moringa oleifera)

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu thành phần hóa học và ứng dụng ức chế ăn mòn cho thép của cao chiết xuất từ cây Lộc vừng thuộc họ Lecythidaceae

Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu hiện tượng nứt dăm đê sông vùng đồng bằng sông Hồng và dự báo khả năng bị nứt của một số đoạn đê

AI tóm tắt

Giới thiệu tài liệu

Đối tượng sử dụng

Từ khoá chính

Nội dung tóm tắt

Giới thiệu

Về chúng tôi

Việc làm

Quảng cáo

Liên hệ

Chính sách

Thoả thuận sử dụng

Chính sách bảo mật

Chính sách hoàn tiền

DMCA

Hỗ trợ

Hướng dẫn sử dụng

Đăng ký tài khoản VIP

093 303 0098

support@tailieu.vn

Phương thức thanh toán

Theo dõi chúng tôi

Facebook

Youtube

TikTok