Luận văn: Tranh chấp về lãi suất trong hợp đồng tín dụng - Thực trạng và giải pháp

Chia sẻ: Phạm Ninh | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:65

Thêm vào BST

Báo xấu

585
lượt xem 180
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Qua 20 năm thực hiện hệ thống ngân hàng hai cấp, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam đã thể hiện được vai trò quan trọng của mình trong quá trình đưa nền kinh tế đất nước từng bước hội nhập với nền kinh tế khu vực và thế giới, thông qua chức năng quản lí nhà nước về tiền tệ và hoạt động ngân hàng. Đặc biệt trong cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu từ giữa năm 2008, NHNN đã thực hiện việc thay đổi cơ chế điều hành lãi suất như một trong những biện pháp hiệu quả nhằm ổn định tình hình thị...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn: Tranh chấp về lãi suất trong hợp đồng tín dụng - Thực trạng và giải pháp

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HCM KHOA LUẬT THƯƠNG MẠI ---o0o--- PHẠM LÊ NINH TRANH CHẤP VỀ LÃI SUẤT TRONG HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG – THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT Chuyên ngành Luật Thương Mại TP HCM - 2010
TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HCM KHOA LUẬT THƯƠNG MẠI ---o0o--- KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT TRANH CHẤP VỀ LÃI SUẤT TRONG HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG – THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP
Sinh viên thực hiện: PHẠM LÊ NINH Khóa: 31 MSSV: 3120128 Giáo viên hướng dẫn: ThS. PHAN PHƯƠNG NAM TP HỒ CHÍ MINH, NĂM 2010
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong khóa luận này là trung thực. Các thông tin tham khảo đều được dẫn nguồn cụ thể. Tác giả khóa luận PHẠM LÊ NINH i
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Bộ luật Dân sự BLDS Bộ luật Tố tụng dân sự BLTTDS Hợp đồng tín dụng HĐTD Ngân hàng Nhà nước NHNN Ngân hàng thương mại NHTM Ngân hàng thương mại cổ phần NHTMCP TAND Tòa án nhân dân Tòa án nhân dân tối cao TANDTC Tổ chức tín dụng TCTD Thành phố Hồ Chí Minh TPHCM ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN.........................................................................................................i DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT......................................................................................ii MỤC LỤC..................................................................................................................iii MỞ ĐẦU.....................................................................................................................1 CHƯƠNG 1 LÍ LUẬN CHUNG VỀ TRANH CHẤP LÃI SUẤT TRONG HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG.......................................................................................................6 1.1 Khái quát về hợp đồng tín dụng........................................................................6 1.1.1 Khái niệm ...................................................................................................6 1.1.2 Đặc điểm....................................................................................................7 1.2 Lãi suất ..............................................................................................................8 1.2.1 Khái niệm....................................................................................................8 1.2.2 Phân loại lãi suất......................................................................................10 1.2.3 Vai trò của lãi suất....................................................................................14 1.3 Cơ chế điều hành lãi suất trong hoạt động cho vay của NHNN...................14 1.3.1 Thời kì thực thi cơ chế quản lí nền kinh tế theo phương thức quản lí kế hoạch hóa tập trung (từ năm 1982 đến năm 1988).....................................14 1.3.2 Thời kì nền kinh tế bắt đầu chuyển sang nền kinh tế thị trường phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa có sự quản lí của Nhà nước (từ năm 1988 đến nay) ...................................................................................................15 1.3.3 Tác động của lãi suất cho vay dưới sự điều hành của NHNN đến các TCTD và người đi vay.......................................................................................18 1.4 Tranh chấp về lãi suất trong hợp đồng tín dụng............................................20 1.4.1 Khái niệm..................................................................................................20 1.4.2 Đặc điểm của tranh chấp về lãi suất cho vay........................................20 1.4.3 Nguyên nhân và nội dung thường xảy ra trong tranh chấp về lãi suất. .22 iii
1.4.4 Cơ chế giải quyết tranh chấp trong HĐTD............................................23 1.4.5 Hậu quả của tranh chấp phát sinh từ HĐTD..........................................24 Tổng kết chương 1...............................................................................................25 CHƯƠNG 2 NHỮNG VẤN ĐỀ THỰC TIỄN VỀ TRANH CHẤP LÃI SUẤT TRONG HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG VÀ GIẢI PHÁP KHẮC PHỤC.........................26 2.1 Những vấn đề thực tiễn về tranh chấp lãi suất trong hợp đồng tín dụng....26 2.1.1 Thỏa thuận thay đổi lãi suất khi thời hạn chưa kết thúc.......................27 2.1.2 Lãi suất trong hạn và cách tính lãi trong hạn...........................................32 2.1.3 Lãi suất nợ quá hạn và cách tính lãi đối với khoản nợ quá hạn............37 2.2 Giải pháp khắc phục........................................................................................42 2.2.1 Thống nhất quy định về lãi suất đối với khoản nợ quá hạn..................42 2.2.2 Hướng dẫn cụ thể về cách thức xác định tính hợp pháp của thỏa thuận lãi suất................................................................................................................44 2.2.3 Quy định thống nhất về chế tài phạt chậm trả......................................45 2.2.4 Quy định về hậu quả pháp lí đối với việc vi phạm pháp luật về thỏa thuận lãi suất.....................................................................................................47 2.2.5 Áp dụng luật cạnh tranh về nội dung lãi suất trong hoạt động ngân hàng....................................................................................................................49 Tổng kết chương 2...............................................................................................51 KẾT LUẬN................................................................................................................53 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO.....................................................................v PHỤ LỤC....................................................................................................................ix iv
MỞ ĐẦU 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI Qua 20 năm thực hiện hệ thống ngân hàng hai cấp, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam đã thể hiện được vai trò quan trọng của mình trong quá trình đưa nền kinh tế đất nước từng bước hội nhập với nền kinh tế khu vực và thế giới, thông qua chức năng quản lí nhà nước về tiền tệ và hoạt động ngân hàng. Đặc biệt trong cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu từ giữa năm 2008, NHNN đã thực hiện việc thay đổi cơ chế điều hành lãi suất như một trong những biện pháp hiệu quả nhằm ổn định tình hình thị trường tiền tệ trong nước. Ở mức độ vi mô, sự thay đổi cơ chế điều hành lãi suất này cũng có tác động không nhỏ đến quan hệ tín dụng giữa TCTD và các cá nhân, tổ chức. Số lượng tranh chấp HĐTD tăng lên rõ rệt kể từ sau cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu. Tranh chấp xuất phát từ nhiều nguyên nhân, tuy nhiên đa số là người đi vay lâm vào tình cảnh khó khăn, không trả nợ cho TCTD. Khi những vụ việc như vậy được đưa ra xét xử, một vấn đề nảy sinh là số lượng HĐTD vi phạm pháp luật về mức lãi suất cho vay hoàn toàn không nhỏ. Sự thay đổi về cơ chế điều hành lãi suất của NHNN gián tiếp khiến nhiều TCTD lâm vào tình cảnh vi phạm pháp luật về lãi suất cho vay hoặc cố tình “lách luật” vì mục tiêu lợi nhuận. Tranh chấp HĐTD ảnh hưởng đến lợi ích của các bên tham gia quan hệ tín dụng nói riêng và xã hội nói chung. Giải quyết các tranh chấp này đúng quy định pháp luật và đảm bảo quyền lợi của các bên là một việc rất cần thiết. Trên thực tế, vẫn còn nhiều bất cập trong quá trình giải quyết tại cơ quan có thẩm quyền. Một trong những nguyên nhân là sự không thống nhất và đầy đủ quy định của pháp luật. Hạn chế phát sinh và giải quyết tranh chấp phát sinh từ HĐTD là việc làm cần thiết và có ý nghĩa nhằm đảm bảo quyền lợi cho các bên tham gia quan hệ tín dụng, góp phần đẩy mạnh sự phát triển của nền kinh tế. Vấn đề cấp thiết được đặt ra là cần có sự nghiên cứu tương đối đầy đủ về các tranh chấp HĐTD mà nội dung là lãi suất cho vay, từ đó đề ra những hướng giải quyết thích hợp. Thêm vào đó, quá trình khảo sát tình hình nghiên cứu cho thấy chưa có công trình nào tập trung vào các tranh chấp lãi suất trong HĐTD, vì vậy tôi đã chọn đề tài: “Tranh chấp về lãi suất trong hợp đồng tín dụng – Thực trạng và giải pháp” làm đề tài nghiên cứu cho khóa luận tốt nghiệp của mình. 1
2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Mục đích nghiên cứu của khóa luận này là: Thứ nhất, hệ thống và chỉ ra những tính chất cơ bản, nguyên nhân, nội dung và thực trạng giải quyết tranh chấp lãi suất trong HĐTD Thứ hai, đề xuất những kiến nghị nhằm khắc phục những bất cập trong quy định của pháp luật cũng như hạn chế và giải quyết các tranh chấp về lãi suất trong HĐTD. 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU Khóa luận chỉ tập trung nghiên cứu các tranh chấp về lãi suất cho vay trong HĐTD giữa TCTD và khách hàng vay vốn. Trong đó những tranh chấp có một phần nguyên nhân do sự thay đổi cơ chế điều hành lãi suất của NHNN sẽ được chú trọng hơn, đặc biệt trong giai đoạn từ năm 2008 – 2009 đến nay, khi lãi suất cho vay có những biến động mạnh mẽ trên thị trường và NHNN đã có sự linh động trong công tác điều hành lãi suất. Khóa luận được nghiên cứu ở mức độ cử nhân nên chưa được sâu rộng đến mọi khía cạnh trong các tranh chấp về lãi suất. Tác giả chỉ đi sâu nghiên cứu ở những vấn đề nổi cộm và đề xuất một số kiến nghị nhằm giải quyết các tranh chấp này. Công trình nghiên cứu này thể hiện một cách hệ thống nguyên nhân, nội dung và cách giải quyết các tranh chấp về lãi suất trong HĐTD giữa TCTD và người đi vay trong ba nội dung phổ biến. Các nội dung được đề cập là: thứ nhất, trong HĐTD thỏa thuận lãi suất cố định và thời hạn vay chưa kết thúc mà một trong hai bên yêu cầu điều chỉnh lãi suất cho vay khiến tranh chấp nảy sinh; thứ hai, các bên giao kết HĐTD và cả cơ quan chức năng khi xét xử có sự bất đồng quan điểm trong việc xác định mức lãi suất trong hạn và cách tính lãi suất trong hạn; thứ ba, những tranh chấp trong việc xác định lãi suất nợ quá hạn và cách tính lãi đối với khoản nợ quá hạn. Trên cơ sở thực tiễn về tranh chấp lãi suất, tác giả đề xuất những giải pháp mang tính pháp lý nhằm hạn chế và khắc phục các tranh chấp này. 4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Khóa luận được nghiên cứu trên cơ sở các phương pháp của logic học, vận dụng phép duy vật biện chứng và phép duy vật lịch sử chủ nghĩa Mác – Lênin, 2
kế thừa thành quả nghiên cứu trước đó, kết hợp với tình hình thực tiễn nhằm đưa ra những kiến nghị và giải pháp phù hợp. 5. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU Qua quá trình khảo sát về tình hình nghiên cứu, tác giả ghi nhận được tranh chấp HĐTD không phải là vấn đề mới mẻ trong hoạt động nghiên cứu chuyên môn. Từ năm 2002 tại trường Đại học Luật TPHCM đã có khóa luận tốt nghiệp với đề tài “Pháp luật giải quyết tranh chấp phát sinh từ HĐTD ngân hàng” của tác giả Nguyễn Cao Cường. Năm 2003 có “Pháp luật giải quyết tranh chấp phát sinh từ HĐTD ngân hàng - thực trạng và giải pháp” của Nguyễn Kiều Anh Thư, hai công trình này được viết vào thời điểm trước năm 2004 khi Luật Ngân hàng Nhà nước Việt Nam và Luật Các tổ chức tín dụng năm 1997 chưa có sự sửa đổi, bổ sung. Gần đây nhất là luận văn cử nhân của tác giả Nguyễn Thị Kim Thoa, “Tranh chấp HĐTD ngân hàng – nguyên nhân và giải pháp qua thực tiễn giải quyết tại tòa án” năm 2008. Ngoài ra, tại trường Đại học Luật Hà Nội cũng có một số luận văn cử nhân như “Giải quyết tranh chấp HĐTD tại tòa án ở Việt Nam” của Lê Thúy Hằng năm 2003 hay “Giải quyết tranh chấp HĐTD tại tòa án – Những vấn đề lí luận và thực tiễn” của Nguyễn Thị Thu Hằng năm 2008. Tuy nhiên, các công trình này chỉ dừng lại ở mức độ nghiên cứu về giải quyết những tranh chấp phát sinh từ HĐTD nói chung. Đáng chú ý trong đó có công trình năm 2008 của tác giả Nguyễn Thị Kim Thoa nghiên cứu khá rộng về các giải quyết tranh chấp HĐTD, gồm tranh chấp về nghĩa vụ hoàn trả lãi và vốn, mục đích sử dụng vốn, tài sản bảo đảm thực hiện hợp đồng, gia hạn nợ và chuyển nợ quá hạn, chuyển nhượng hợp đồng và mua bán nợ, tranh chấp về lãi suất cho vay. Chính vì nghiên cứu rộng như vậy nên chưa đi sâu mọi khía cạnh của tranh chấp về lãi suất cho vay trong HĐTD. Cụ thể hơn về yếu tố lãi suất cũng có không ít công trình, đơn cử như khóa luận tốt nghiệp năm 2009 của tác giả Nguyễn Ban Mai “Pháp luật điều chỉnh lãi suất trong hoạt động ngân hàng”, Đại học Luật Hà Nội. Đối tượng nghiên cứu của công trình này là pháp luật điều chỉnh lãi suất chứ không phải tranh chấp về lãi suất trong HĐTD. Tại Đại học Luật TPHCM có hai công trình liên quan là luận văn cao học của tác giả Lương Thị Hoàng Phương “Vai trò của pháp luật trong việc giải quyết nợ quá hạn tại NHTM của Việt Nam” năm 2009. Trong luận văn này, tác giả tập trung giải quyết vấn đề về nợ quá hạn, trong đó có đề cập đến việc sử dụng công cụ lãi suất đối với khoản nợ quá hạn và đưa ra một 3
vài tranh chấp tiêu biểu cho vấn đề này. Nghiên cứu sâu về tranh chấp lãi suất cho vay trong HĐTD cho đến nay chỉ có luận văn cao học của tác giả La Hồng “Giải quyết tranh chấp về lãi suất cho vay trong HĐTD của TCTD tại tòa án” năm 2007, Đại học Luật TPHCM. Tuy nhiên, trong luận văn này tác giả tập trung nghiên cứu những quy định của pháp luật về lãi suất trong HĐTD đối với quan hệ kinh doanh thương mại, so sánh với lãi suất trong hợp đồng vay dân sự qua các thời kì, từ đó nêu rõ những mâu thuẫn trong quy định của pháp luật về lãi suất cho vay và sự áp dụng không nhất quán trong công tác xét xử tại tòa án và đưa ra những nhận định về việc giải quyết tranh chấp về lãi suất trong HĐTD. Tại Đại học Ngân hàng TPHCM, cũng có nhiều công trình nghiên cứu về lãi suất trong hoạt động ngân hàng. Có thể phác họa thành hai hướng nghiên cứu chính. Thứ nhất, quản trị rủi ro lãi suất tại một số NHTM nhưng phạm vi nghiên cứu chỉ ở một số NHTMCP cụ thể nơi các tác giả thực tập, đặc biệt trong thời điểm 2008-2009 có nhiều biến động về lãi suất và cơ chế điều hành lãi suất của NHNN nên sự quan tâm ở mức độ cử nhân tăng nhiều hơn so với các năm trước đó. Hướng nghiên cứu này nổi bật với hai công trình cùng trong năm 2003 là luận văn thạc sĩ của Thạnh Hoàng Đăng Khoa “Tự do hóa lãi suất và những biện pháp hạn chế rủi ro lãi suất trong hoạt động kinh doanh của NHTM” và luận án tiến sĩ kinh tế của tác giả Nguyễn Thị Loan, “Giải pháp hoàn thiện quản trị lãi suất tại NHTM Việt Nam”. Hướng nghiên cứu thứ hai là chính sách về lãi suất của nhà nước, tiêu biểu có luận án phó tiến sĩ khoa học kinh tế “Phương pháp xác định lãi suất ngân hàng trong nền kinh tế thị trường ở Việt Nam” của tác giả Hoàng Thị Loan năm 1996 và hai khóa luận tốt nghiệp năm 2009 “Tự do hóa lãi suất và tác động đối với nền kinh tế Việt Nam” của Nguyễn Minh Tuấn và “Giải pháp nâng cao hiệu quả điều hành lãi suất của NHNN Việt Nam” của Võ Thị Thùy Trang. Một cách tổng thể các công trình này được nghiên cứu ở những mốc thời gian khác nhau nhưng nhìn chung đều chú trọng giải quyết vấn đề dưới góc độ kinh tế chứ không phải góc độ pháp luật. Bên cạnh đó, có rất nhiều bài viết trên các tạp chí như Tạp chí ngân hàng, Tạp chí tài chính… cũng nghiên cứu về lãi suất. Đặc biệt trong thời gian từ năm 2008 đến nay, do ảnh hưởng của cuộc khủng hoảng kinh tế, thị trường tài chính Việt Nam cũng có nhiều biến động nên NHNN đã có chính sách về lãi suất gây ra những phản ứng khác nhau trong giới chuyên môn. Những bài viết này chủ yếu xem xét lãi suất dưới góc độ kinh tế và vai trò của lãi suất trong nền kinh tế thị trường hoặc đánh giá dưới góc độ lập pháp và hành pháp về cơ chế điều hành lãi 4
suất của NHNN. Có thể nói, chưa có bài viết nào trên các tạp chí chuyên ngành đề cập đến nội dung tranh chấp lãi suất trong HĐTD. Riêng chỉ có một sự kiện đáng chú ý vào ngày 18/5/2010, tại Hà Nội, Hiệp hội ngân hàng Việt Nam đã tổ chức hội thảo “Một số bài học cơ bản rút ra từ bản án về tranh chấp HĐTD liên quan đến hoạt động ngân hàng”. Nội dung của hội thảo không tập trung vào vấn đề đánh giá về hoạt động điều tra, khởi tố và xét xử của cơ quan điều tra và cơ quan tư pháp cũng như các chi tiết của luật, mà chỉ tập trung vào những vấn đề liên quan đến ngân hàng và khách hàng của ngân hàng. Qua đó, nội dung hội thảo này góp phần nâng cao chất lượng hoạt động chuyên môn, giúp các TCTD hoạt động an toàn, hiệu quả và bền vững. Như vậy, cho đến nay gần như không có một công trình nghiên cứu nào nghiên cứu sâu vào vấn đề tranh chấp HĐTD mà nội dung tranh chấp là lãi suất cho vay. Các hướng nghiên cứu liên quan đều tập trung vào tranh chấp HĐTD nói chung, giải quyết tranh chấp và vấn đề lãi suất dưới góc độ kinh tế. Từ đó có thể thấy rằng khóa luận “Tranh chấp về lãi suất trong hợp đồng tín dụng – Thực trạng và giải pháp” là công trình đầu tiên tập trung nghiên cứu về tranh chấp lãi suất trong HĐTD. 6. KẾT CẤU CỦA KHÓA LUẬN Khóa luận được trình bày với bố cục như sau: MỞ ĐẦU Chương 1: Lí luận chung về tranh chấp lãi suất trong hợp đồng tín dụng Chương 2: Những vấn đề thực tiễn về tranh chấp lãi suất trong hợp đồng tín dụng và giải pháp khắc phục KẾT LUẬN 5
CHƯƠNG 1 LÍ LUẬN CHUNG VỀ TRANH CHẤP LÃI SUẤT TRONG HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG Trước khi tìm hiểu về thực trạng các tranh chấp lãi suất phát sinh từ HĐTD, chương này sẽ trình bày lí luận chung về tranh chấp lãi suất trong HĐTD. Theo đó, HĐTD giữa các TCTD và người đi vay sẽ được trình bày trong phần 1.1 một cách rất khái quát. Phần 1.2 là những nội dung cơ bản của lãi suất. Phần 1.3 trình bày sơ lược về cơ chế điều hành lãi suất của NHNN. Tranh chấp về lãi suất cho vay trong HĐTD được trình bày ở phần 1.4. Những lí luận cơ bản này sẽ là nền tảng để tìm hiểu về thực trạng tranh chấp lãi suất trong HĐTD và đề xuất những giải pháp khắc phục ở chương 2. 1.1 Khái quát về hợp đồng tín dụng 1.1.1 Khái niệm HĐTD theo Điều 51 Luật Các tổ chức tín dụng 1997 (sửa đổi, bổ sung năm 2004) được quy định như sau: Việc cho vay phải được lập thành HĐTD. HĐTD phải có nội dung về điều kiện vay, mục đích sử dụng tiền vay, hình thức vay, số tiền vay, lãi suất, thời hạn vay, hình thức bảo đảm, giá trị tài sản bảo đảm, phương thức trả nợ và những cam kết khác được các bên thỏa thuận. Như vậy pháp luật chuyên ngành chỉ đưa ra quy định về những nội dung cơ bản HĐTD phải có mà không đưa ra định nghĩa cụ thể về HĐTD. Quan hệ tín dụng bản chất là một quan hệ dân sự nên HĐTD cũng là một dạng cụ thể của hợp đồng dân sự. Từ khái niệm hợp đồng dân sự được quy định theo Điều 388 BLDS 2005, hợp đồng dân sự là sự thoả thuận giữa các bên về việc xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự, có thể hiểu“HĐTD là sự thỏa thuận bằng văn bản giữa TCTD (bên cho vay) với tổ chức, cá nhân có đủ những điều kiện luật định (bên vay), theo đó TCTD chuyển giao một số tiền tệ cho bên vay sử dụng trong một thời hạn nhất định, với điều kiện có hoàn trả cả gốc và lãi.” 1 Theo cách hiểu hiện nay, khi nói đến HĐTD nghĩa là nói đến HĐTD ngân hàng, do đó trong khóa luận này để có sự thống nhất, khóa luận chỉ sử dụng Đại học Luật TPHCM (2010), “Giáo trình Luật ngân hàng”, NXB Đại học Quốc gia TPHCM, 1 tr.235. 6
thuật ngữ HĐTD. Trong phạm vi nghiên cứu của công trình này, HĐTD được đề cập từ đây về sau là HĐTD giữa TCTD và khách hàng vay vốn. 1.1.2 Đặc điểm HĐTD mang những đặc điểm chung của hợp đồng dân sự song vụ nhưng vẫn có những nét khác biệt cụ thể như sau: Thứ nhất, về hình thức, HĐTD luôn được lập thành văn bản, hầu hết là hợp đồng theo mẫu. Việc tồn tại HĐTD bằng lời nói là không khả thi bởi tầm quan trọng của việc giao kết, thực hiện và giải quyết tranh chấp phát sinh từ HĐTD. Với HĐTD bằng văn bản, các bên có thể thực hiện hợp đồng trong sự đảm bảo an toàn pháp lí và khi có tranh chấp xảy ra, HĐTD sẽ là căn cứ xác thực nhất để các cơ quan tài phán giải quyết tranh chấp. Đa phần các HĐTD là hợp đồng theo mẫu, chủ thể cho vay là TCTD soạn thảo dựa trên quy định của pháp luật và phù hợp với quy chế cho vay của TCTD. Bên vay thường phải chấp nhận những điều khoản trong hợp đồng mà không phải ai cũng có thể yêu cầu sửa đổi điều khoản theo hướng có lợi hơn cho mình. Sự tự do ý chí được thể hiện thông qua việc khách hàng đồng ý giao kết hợp đồng nghĩa là chấp nhận những điều khoản trong đó, ngược lại thì không giao kết. Thực tế cho thấy việc thỏa thuận sửa một số điều khoản trong HĐTD theo mẫu chỉ xảy ra với những tổ chức, cá nhân có uy tín, khoản vay lớn và TCTD có thể thu được lợi nhuận lớn từ hợp đồng. Mặt khác, theo Khoản 2, Khoản 3 Điều 407 BLDS 2005, pháp luật cũng có cơ chế để bảo vệ khách hàng trong trường hợp hợp đồng theo mẫu có những điều khoản không rõ ràng thì bên đưa ra hợp đồng theo mẫu phải chịu bất lợi khi giải thích điều khoản đó hoặc điều khoản gây bất lợi cho khách hàng thì điều khoản này không có hiệu lực khi không có thỏa thuận khác. Tên gọi của HĐTD có thể là: Hợp đồng tín dụng; Hợp đồng vay; Khế ước vay vốn. Hoặc phụ thuộc vào thời hạn vay, mục đích vay, hợp đồng có thể có thêm các cụm từ: “ngắn hạn”, “trung hạn”, “dài hạn”, “đồng Việt Nam”, “ngoại tệ”, “tiêu dùng”, “đầu tư”… Thứ hai, HĐTD có đối tượng là những khoản vốn được thể hiện dưới hình thức tiền tệ. Vốn tiền tệ trong HĐTD có thể là tiền đồng Việt Nam, vàng hoặc ngoại tệ; tồn tại dưới dạng tiền mặt, vật hiện hữu hoặc bút tệ. Với vai trò phương tiện thanh toán – vai trò quan trọng nhất của tiền – vốn tiền tệ có thể đáp ứng mọi nhu cầu của bên vay một cách dễ dàng nhất, kể cả về số lượng vốn vay và mục đích vay. Nhờ đó hoạt động cho vay đã trở thành hoạt động sinh 7
lời chủ yếu của các TCTD và trở thành một hình thức tín dụng phổ biến trong nền kinh tế thị trường. Nếu trong quan hệ tín dụng giữa TCTD và chủ để đi vay mà đối tượng là tài sản thì đây là quan hệ cho thuê tài chính 2, thông qua hợp đồng thuê mua tài chính chứ không phải là hoạt động cho vay. Về nguyên tắc đối tượng của HĐTD bao giờ cũng là một số tiền xác định, được các bên thỏa thuận và ghi rõ trong hợp đồng. • Thứ ba, bên cho vay trong HĐTD luôn là TCTD. Theo quy định của pháp luật hiện hành, TCTD bao gồm ngân hàng và TCTD phi ngân hàng. Bên cho vay có thể là một hoặc nhiều TCTD (trường hợp cho vay hợp vốn) thỏa mãn điều kiện luật định (được thành lập và hoạt động theo Luật Các tổ chức tín dụng và các văn bản liên quang; có chức năng hoạt động, kinh doanh tín dụng) • Thứ tư, HĐTD phải được tuân thủ chặt chẽ về các nội dung bắt buộc, năng lực chủ thể của các bên tham gia quan hệ tín dụng, mục đích sử dụng vốn vay, giới hạn vốn vay. TCTD không được cho vay vốn nhằm đáp ứng các nhu cầu bị cấm theo quy định của pháp luật, không được cho vay đối với các trường hợp bị cấm, bị hạn chế3. Với vai trò đảm bảo quyền và nghĩa vụ cho các bên tham gia vào quan hệ tín dụng, HĐTD trở nên rất quan trọng. Đặc biệt các bên phải chú ý đến nội dung của hợp đồng, hợp đồng với những điều khoản chặt chẽ sẽ ràng buộc các bên thực hiện đúng trách nhiệm của mình, từ đó cũng góp phần giảm bớt các tranh chấp phát sinh và thúc đẩy sự phát triển trong hoạt động kinh doanh của cả TCTD và chủ thể đi vay. Một trong những điều khoản không thể thiếu của HĐTD là lãi suất cho vay. Khi các bên có sự đồng thuận ý chí và nghiêm túc thực hiện nghĩa vụ về lãi và lãi suất thì HĐTD mới có đầy đủ ý nghĩa. 1.2 Lãi suất 1.2.1 Khái niệm Được đề cập trong nhiều tài liệu với những khía cạnh khác nhau, nhưng nhìn chung khái niệm lãi suất tương đối thống nhất và không có quá nhiều khác biệt. Nhà kinh tế Marshall (1890) trong tác phẩm “Principles of Economis” Xem Khoản 2 Điều 61 Luật Các tổ chức tín dụng 1997 (sửa đổi, bổ sung năm 2004) và Điều 1, 2 Khoản 1 Điều 17 Nghị định số 16/2001/NĐ-CP ngày 02/5/2001 về tổ chức và hoạt động của công ty cho thuê tài chính. Xem Điều 77, 78 Luật Các tổ chức tín dụng 1997 (sửa đổi, bổ sung năm 2004) 3 8
(Những nguyên lí kinh tế học) đã viết: “Lãi suất chỉ giá phải trả cho việc sử dụng vốn trên một thị trường bất kì,…”4. Dưới góc độ kinh tế, có thể hiểu: Lãi suất tín dụng còn gọi là tỉ suất lợi tức, là tỉ lệ phần trăm giữa tổng số lợi tức thu được trong một thời gian (ngày, tuần, tháng, quý năm…) với tổng số vốn bỏ ra cho vay trong cùng thời gian đó5. Theo Từ điển Luật học: Lãi suất là tỉ lệ phần trăm tính trên vốn đầu tư để xác định lãi của người đầu tư6. Theo Điều 2 Quy định phương pháp tính và hoạch toán thu, trả lãi của NHNN Việt Nam và các TCTD ban hành kèm theo Quyết định số 652/2001/QĐ- NHNN ngày 17/5/2001 của Thống đốc NHNN: Lãi suất được hiểu là khoản tiền bên vay, huy động vốn hoăc bên thuê trả cho bên cho vay, đầu tư chứng khoán, gửi tiền hoặc bên cho thuê về việc sử dụng vốn vay, vốn huy động hoặc tài sản cho thuê. Lãi được tính toán căn cứ vào số vốn, thời gian sử dụng vốn và lãi suất. Như vậy, lãi là khoản giá trị chênh lệch mà bên cho vay được hưởng, là khoản dôi ra so với giá trị được chuyển giao lúc đầu. Lãi trong quan hệ tín dụng chính là giá cả của khoản vay. Lãi trong HĐTD được tính bằng công thức lãi đơn (là số tiền lãi chỉ tính trên số tiền gốc mà không tính trên số tiền lãi do số tiền gốc sinh ra) như sau: SI = PO x (i) x (n). Trong đó SI là lãi đơn, PO là số tiền gốc, i là lãi suất kì hạn và n là số kì hạn tính lãi. Bênh cạnh lãi đơn còn có cách tính lãi kép (là số tiền lãi không chỉ tính trên số tiền gốc mà còn tính trên số tiền lãi do số tiền gốc sinh ra) nhưng cách tính này không được pháp luật cho phép áp dụng trong hoạt động ngân hàng. Từ đó cho thấy “lãi” và “lãi suất” là hai khái niệm khác nhau. Việc phân biệt và sử dụng đúng đắn hai thuật ngữ này có ý nghĩa quan trọng trong quá trình nghiên cứu và áp dụng quy định pháp luật. PGS.TS Lê Văn Tư (2004), Tiền tệ, ngân hàng, thị trường tài chính, NXB Tài chính, Hà Nội, 4 tr.407 Trong tác phẩm Tư bản, tập thứ 3, phần 1 của Các Mác có đề cập: “Có thể định nghĩa tỉ suất lợi 5 tức là một số tiền tính theo tỉ lệ mà người cho vay vui lòng nhận và người đi vay trả về việc sử dụng một số tư bản tiền tệ nhất định trong một năm hay trong bất cứ một khoảng thời gian nào khác dài hơn hoặc ngắn hơn” Bộ Tư pháp, Viện Khoa học pháp lí (2006), Từ điển Luật học, NXB Từ điển Bách Khoa và NXB 6 Tư pháp, Hà Nội, tr.452-453 9
1.2.2 Phân loại lãi suất Lãi suất được chia thành nhiều loại dựa trên những tiêu chí khác nhau: • Căn cứ vào giá trị thực của lãi suất: lãi suất danh nghĩa, lãi suất thực. • Căn cứ vào phương thức đo lường: lãi suất đơn, lãi suất kép, lãi suất hiệu quả và lãi suất hoàn vốn. Dưới góc độ luật học, lãi suất ngân hàng được tập trung nghiên cứu ở các nội dung sau: • Căn cứ vào loại hình tín dụng, lãi suất bao gồm lãi suất huy động và lãi suất cho vay. • Căn cứ vào thời hạn áp dụng, lãi suất bao gồm lãi suất trong hạn và lãi suất quá hạn. • Căn cứ vào độ ổn định của lãi suất, lãi suất bao gồm lãi suất cố định và lãi suất thả nổi. 1.2.2.1 Căn cứ vào loại hình tín dụng Lãi suất huy động là lãi suất mà các TCTD đưa ra khi huy động tiền gửi và quy định tỉ lệ phải trả cho các hình thức nhận tiền gửi của khách hàng. Lãi suất cho vay là lãi suất mà TCTD đưa ra để thu từ người vay tiền. “Lãi suất cho vay phải bao gồm tất cả các chi phí huy động vốn, đủ bù đắp các chi phí quản lí và thực hiện khoản cho vay, trang trải được các loại rủi ro, lãi suất cho vay phải chứa đựng phần lợi nhuận hợp lí” 7. Mặt khác, lãi suất cho vay còn chịu sự chi phối của kì hạn vay, kì hạn càng dài lãi suất càng cao8. Như vậy, lãi suất cho vay là lãi suất tính trên số vốn mà bên vay phải trả kèm theo gốc tiền vay. Lãi suất cho vay ở Việt Nam chủ yếu có ba loại là lãi suất cho vay của NHNN đối với các TCTD, lãi suất của các TCTD với nhau và lãi suất của TCTD với khách hàng. Trong phạm vi nghiên cứu của khóa luận này, khi nói đến lãi suất cho vay trong HĐTD nghĩa là nói đến lãi suất của TCTD với khách hàng đi vay. PGS.TS Lê Văn Tư (2004), Tiền tệ, ngân hàng, thị trường tài chính, NXB Tài chính, Hà Nội, 7 tr.441 Kì hạn vay càng dài thì rủi ro càng cao và thanh khoản khó khăn hơn, do vậy các ngân hàng luôn 8 có xu hướng nâng lãi suất lên để bù đắp những khó khăn có thể xảy ra, trong đó có cả việc bảo hiểm tín dụng. 10
Hoạt động cho vay của TCTD được thể hiện dưới nhiều hình thức như cho vay ngắn hạn, trung hạn và dài hạn căn cứ vào thời hạn tín dụng tương ứng với từng loại lãi suất cụ thể. Cho vay ngắn hạn (ứng với lãi suất ngắn hạn) là cho vay với thời hạn dưới 12 tháng thường để bù bắp sự thiếu hụt vốn lưu động của các doanh nghiệp và các nhu cầu chi tiêu ngắn hạn của cá nhân. Cho vay trung hạn (ứng với lãi suất trung hạn) là cho vay với thời hạn từ 12 tháng đến 60 tháng (một số nước là 84 tháng), phục vụ cho nhu cầu mua sắm tài sản cố định, cải tiến hoặc đổi mới máy móc thiết bị, xây dựng các dự án mới có quy mô nhỏ và thời gian thu hồi vốn nhanh. Cho vay dài hạn (ứng với lãi suất dài hạn) là cho vay với thời hạn trên 60 tháng cho mục đích xây dựng nhà ở, phương tiện vận tải quy mô lớn, xây dựng các công trình, nhà máy… Lãi suất cho vay có những đặc điểm sau đây: Thứ nhất, lãi suất cho vay được phát sinh trong các hợp đồng vay tài sản. Trong hợp đồng vay tài sản, đặc biệt là HĐTD, thỏa thuận về lãi suất là một điều khoản tất yếu, đó là cơ sở để tính phần giá trị tăng thêm mà TCTD được nhận từ khoản cho vay, cũng chính là một phần thu nhập của TCTD. Thứ hai, lãi suất cho vay không được phát sinh một cách độc lập, nó chỉ hình thành do thoả thuận của các bên sau khi đã thoả thuận được số tiền vay. Bản chất của lãi suất là tỉ lệ phần trăm giữa tổng số lợi tức thu được trong một thời gian với tổng số vốn bỏ ra cho vay trong cùng thời gian đó, như vậy chỉ tồn tại tỉ lệ phần trăm này khi tồn tại số tiền gốc mà các bên thỏa thuận. Thứ ba, lãi suất không chỉ được xác định dựa trên số vay gốc và thời hạn vay mà còn dựa trên khả năng tài chính và uy tín của khách hàng. Khách hàng vay được áp dụng lãi suất thực tế tại thời điểm đó, tương ứng với số nợ gốc nhiều hay ít, thời hạn vay dài hay ngắn mà các bên có thể thoả thuận mức lãi suất cho phù hợp. Thông thường thời gian vay càng dài lãi suất càng cao, nếu khách hàng có khả năng tài chính mạnh, uy tín cao hoặc thuộc diện cho vay ưu đãi thì sẽ được ưu đãi lãi suất thấp hơn lãi suất cho vay hiện tại. 1.2.2.2 Căn cứ vào thời hạn áp dụng Dù cho vay ở hình thức nào thì TCTD cũng đều đưa ra mức lãi suất trong hạn và lãi suất quá hạn. Hai mức lãi suất này không chỉ có ý nghĩa đối với việc xác định nghĩa vụ trả lãi của khách hàng vay mà còn đóng vai trò quan trọng khi cơ quan chức năng giải quyết khi có tranh chấp xảy ra. 11
Lãi suất trong hạn không được quy định cụ thể về khái niệm trong văn bản pháp luật, nhưng có thể hiểu là lãi suất thỏa thuận trong hợp đồng dùng làm căn cứ để tính giá trị lãi mà khách hàng vay phải trả cho TCTD tính trên số tiền đã vay tương ứng với thời hạn mà các bên đã thoả thuận. Lãi suất quá hạn chỉ phát sinh khi tồn tại khoản nợ quá hạn. Do đó, trước khi tìm hiểu về lãi suất quá hạn, có hai vấn đề cần quan tâm là nợ quá hạn và thời điểm chuyển khoản nợ từ trong hạn sang quá hạn. Theo Quyết định số 493/2005/QĐ-NHNN ngày 22/4/2005 của Thống đốc NHNN về phân loại nợ, trích lập và sử dụng dự phòng để xử lí rủi ro trong hoạt động ngân hàng của TCTD9, nợ quá hạn được xác định là khoản nợ mà một phần hoặc toàn bộ nợ gốc và/hoặc lãi đã quá hạn. Mặt khác, tại Khoản 2 Điều 13 Quy chế cho vay của TCTD đối với khách hàng ban hành kèm theo Quyết định số 1627/2001/QĐ-NHNN ngày 31/12/200110 thì nợ quá hạn là những khoản nợ mà khi đến thời hạn trả nợ gốc hoặc lãi khách hàng không trả nợ đúng hạn và không được điều chỉnh kì hạn nợ gốc hoặc lãi, không được gia hạn nợ gốc hoặc lãi. Trước đây, tại Khoản 2 Điều 13 của Quy chế cho vay ban hành kèm theo Quyết định số 1627/2001/QĐ-NHNN quy định “khi đến thời hạn trả nợ gốc hoặc lãi (cuối ngày đến hạn trả nợ) mà khách hàng không đủ hoặc trả nợ không đúng hạn thì NHTM chuyển toàn bộ số dư nợ của khoản vay sang nợ quá hạn”11. Tuy nhiên, quy định này đã bị bãi bỏ bởi Điều 4 Quyết định số 127/2005/QĐ- NHNN ngày 03/02/2005 về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Quy chế cho vay ban hành kèm theo Quyết định số 1627/2001/QĐ-NHNN. Theo đó, thời điểm chuyển nợ quá hạn được xác định như sau: “Đối với khoản nợ vay không trả đúng hạn, được TCTD đánh giá là không có khả năng trả nợ đúng hạn và không chấp thuận cho cơ cấu lại thời hạn trả nợ thì số dư nợ gốc của HĐTD đó là nợ quá hạn và TCTD thực hiện các biện pháp để thu hồi nợ, việc phạt chậm trả đối với nợ quá hạn và nợ lãi vốn vay do hai bên thoả thuận trên cơ sở quy định của pháp luật.” Với quy định như vậy về nợ quá hạn, hiện nay có hai căn cứ pháp lí để tính lãi suất nợ quá hạn. Sửa đổi, bổ sung bởi Quyết định số 18/2007/QĐ-NHNN của Thống đốc NHNN ngày 25/4/2007 9 Sau đây gọi tắt là Quy chế cho vay ban hành kèm theo Quyết định số 1627/2001/QĐ-NHNN 10 Xem Công văn số 950/NHNN-CSTT ngày 03/9/2002 hướng dẫn việc chuyển nợ quá hạn đối với 11 trường hợp chậm trả nợ gốc, lãi vốn vay (hết hiệu lực ngày 07/3/2005). 12
Theo Khoản 5 Điều 474 BLDS 2005: “Trong trường hợp vay có lãi mà khi đến hạn bên vay không trả hoặc trả không đầy đủ thì bên vay phải trả lãi trên nợ gốc và lãi nợ quá hạn theo lãi suất cơ bản do NHNN công bố tương ứng với thời hạn vay tại thời điểm trả nợ.” Khoản 2 Điều 11 Quy chế cho vay ban hành kèm theo Quyết định số 1627/2001/QĐ-NHNN: “Mức lãi suất áp dụng đối với khoản nợ gốc quá hạn do TCTD ấn định và thoả thuận với khách hàng trong HĐTD nhưng không vượt quá 150% lãi suất cho vay áp dụng trong thời hạn cho vay đã được kí kết hoặc điều chỉnh trong HĐTD.” Nhìn chung, lãi suất quá hạn thường cao hơn lãi suất trong hạn do được áp dụng đối với người vay vi phạm nghĩa vụ về thời hạn trả nợ. Sau thời hạn mà bên vay không trả hoặc trả không hết số tiền vay thì bên cho vay có quyền tính lãi dựa trên lãi suất quá hạn theo như thoả thuận hoặc theo quy định của pháp luật. Thêm vào đó, việc trả lãi trước hoặc sau thời hạn vẫn có thể coi là đúng hạn và phải tính bằng lãi suất trong hạn. Đó là các trường hợp do sự kiện bất ngờ hay sự kiện bất khả kháng mà bên vay không thể thực hiện nghĩa vụ trả nợ của mình đúng hạn hoặc được bên cho vay chấp nhận không phải trả lãi quá hạn khi quá thời hạn vay. Như vậy có thể thấy rằng hiện nay cùng tồn tại hai quy định khác nhau về lãi suất đối với khoản nợ quá hạn, và việc áp dụng quy định nào còn phải được xem xét về giá trị pháp lí của văn bản. Thực tế các bên tham gia quan hệ tín dụng và cơ quan có thẩm quyền áp dụng văn bản nào sẽ được phân tích cụ thể tại phần 2.1.3. 1.2.2.3 Căn cứ vào sự ổn định của lãi suất Khi thỏa thuận lãi suất trong hạn, các bên có thể thỏa thuận lãi suất cố định hoặc lãi suất thả nổi. Lãi suất cố định là lãi suất được ấn định một mức cụ thể trên HĐTD, không chịu tác động của những biến động lãi suất thị trường. Lãi suất này không thay đổi trong suốt thời gian vay vốn tại TCTD, thông thường áp dụng trong cho vay ngắn hạn. Lãi suất thả nổi là lãi suất được điều chỉnh theo từng thời kì, biến đổi theo thời gian. Mức điều chỉnh và kì điều chỉnh lãi suất sẽ theo thỏa thuận giữa khách hàng và TCTD và được quy định rõ trong HĐTD. Thông thường lãi suất thả nổi được áp dụng trong cho vay trung và dài hạn. 13