Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn: Văn xuôi nghệ thuật của Trần Tiêu Giai đoạn 1930-1945

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH   

VAÊN XUOÂI NGHEÄ THUAÄT CUÛA TRAÀN

TIEÂU GIAI ÑOAÏN 1930 - 1945

LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ KHOA HOÏC NGÖÕ VAÊN CHUYEÂN NGAØNH : VAÊN HOÏC VIEÄT NAM MAÕ SOÁ : 5 – 04 - 33 NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC : PGS. TS. TRAÀN HÖÕU TAÙ NGÖÔØI THÖÏC HIEÄN : NGUYEÃN THANH DU Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2004

PHAÀN MÔÛ ÑAÀU

1. Lí do choïn ñeà taøi

Lòch söû Vieät Nam giai ñoaïn 1930 – 1945 coù nhieàu hieän töôïng phöùc taïp vaø bieán coá lòch söû

quan troïng. Veà goùc ñoä xaõ hoäi, chuùng ta nhaän thaáy, quaân ñoäi Phaùp, Nhaät, Töôûng Giôùi Thaïch thay

nhau vaøo Vieät Nam. Ñôøi soáng ngöôøi daân chòu nhieàu cô cöïc. Ñaûng Coäng Saûn Ñoâng Döông ra ñôøi

ngaøy 3 – 2 – 1930 nhö moät luoàng gioù môùi ñaõ laõnh ñaïo nhaân daân ñöùng leân töï giaûi phoùng mình.

Hôn nöõa ñaây laø giai ñoaïn phaùt trieån cuûa khoa hoïc kyõ thuaät : nhaø in, nhaø xuaát baûn, nhaø phaùt

haønh, caùc cô quan baùo chí ra ñôøi, taïo ñieàu kieän cho caùc aán phaåm vaên hoaù ñeán vôùi coâng chuùng,

trình ñoä daân trí ñöôïc naâng cao. Veà goùc ñoä vaên hoaù, giai ñoaïn naøy cuõng phaûi noùi tôùi söï giao löu

vaên hoaù vôùi caùc nöôùc chaâu AÂu taïo neân caùc lôùp vaên ngheä só môùi. Nhöõng ñaëc ñieåm treân ñaõ taùc

ñoäng tröïc tieáp tôùi quaù trình saùng taùc vaên hoïc giai ñoaïn naøy.

Möôøi laêm naêm phaùt trieån, ñaõ ñoùng goùp lôùn cho tieán trình hieän ñaïi hoaù vaên hoïc nöôùc nhaø

“noù ñaõ phaùt trieån heát toác löïc khieán cho chæ trong voøng möôøi laêm naêm vaên hoïc ñaõ tieán moät böôùc

daøi vaø neáu vôùi nhòp ñoä bình thöôøng thì phaûi haøng theá kyû. Thaønh töïu gaët haùi ñöôïc cuûa möôøi laêm

naêm aáy thaät laø beà boän, vôùi bieát bao giaù trò ñaëc saéc, treân moïi khu vöïc, treân moïi theå loaïi” [25, tr.7].

Caùc vaên ngheä só ñaõ ñeå laïi nhieàu taùc phaåm coù giaù trò lôùn nhö : Chí Pheøo, Soáng moøn ( Nam Cao);

Taét ñeøn, Vieäc laøng (Ngoâ Taát Toá); Böôùc ñöôøng cuøng (Nguyeãn Coâng Hoan); Gioâng toá, Soá ñoû, Côm

thaày côm coâ (Vuõ Troïng Phuïng); Queâ meï (Thanh Tònh); Hai ñöùa treû, Sôïi toùc, Gioù laïnh ñaàu muøa

(Thaïch Lam) …. Nhaø nghieân cöùu vaên hoïc Nguyeãn Hoaønh Khung, khi vieát lôøi giôùi thieäu cho taäp

saùch Vaên xuoâi laõng maïn Vieät Nam 1930 – 1945, oâng ñaõ nhaán maïnh “noùi rieâng veà caùc theå loaïi vaên

xuoâi ngheä thuaät thì ñaây laø thôøi kyø phaùt trieån coù tính chaát buøng noå, ñeå vöøa tieáp tuïc môûû ñöôøng, mau

choùng thaønh ñaït tôùi ñoä tröôûng thaønh vöõng chaéc, ñuoåi kòp theá giôùi hieän ñaïi, vôùi khoâng ít taùc phaåm

taàm voùc vaø nhöõng aùng vaên thuoäc loaïi kieät taùc” [25, tr.7]. Coù theå noùi, vaên hoïc nöôùc nhaø giai ñoaïn

naøy baét nhòp cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa neàn vaên hoïc caùc nöôùc tieán boä treân theá giôùi.

Trong soá nhöõng nhaø vaên coù coáng hieán cho neàn vaên hoïc giai ñoaïn naøy, khoâng theå khoâng

nhaéc tôùi Traàn Tieâu. OÂng sinh naêm 1900, queâ ôû xaõ Coå Am, huyeän Vónh Baûo, tænh Kieán An, nay laø

Haûi Phoøng. Sinh trong moät gia ñình quan laïi, boá laø tuaàn phuû Traàn Myõ, anh laø nhaø vaên Khaùi Höng

(Traàn Khaùnh Giö). Sau khi toát nghieäp Cao ñaúng tieåu hoïc, Traàn Tieâu ñi daïy hoïc tö vaø vieát vaên,

oâng vieát caû truyeän ngaén, tieåu thuyeát ñaêng treân baùo cuûa Töï löïc vaên ñoaøn, tröôùc khi in thaønh saùch.

Traàn Tieâu chuyeân vieát veà noâng thoân ; chuû yeáu nhaèm khaûo saùt phong tuïc noâng thoân, song phaàn

naøo cuõng phaûn aùnh ñöôïc cuoäc soáng vaát vaû laàm than cuûa ngöôøi noâng daân ñöông thôøi.

Sau Caùch maïng thaùng Taùm Traàn Tieâu höôûng öùng phong traøo Caùch maïng töøng laøm Uyû vieân

hoäi ñoàng nhaân daân xaõ Coå Am vaø tham gia khaùng chieán, coù saùng taùc ca ngôïi ngöôøi phuï nöõ noâng

thoân môùi laøm coâng taùc caùch maïng tuy chöa thaät thaønh coâng. Do hoaøn caûnh ñau oám oâng trôû veà

Haûi Phoøng ñang bò Phaùp taïm chieám vaø qua ñôøi naêm 1954 taïi ñaây.

Söï ngieäp saùng taùc cuûa Traàn Tieâu bao goàm nhöõng cuoán tieåu thuyeát : Con traâu ( ñaêng baùo

Ngaøy nay soá 140, ngaøy 10 thaùng 12 naêm 1938, xuaát baûn 1940), Choàng con (xuaát baûn 1941), Döôùi

aùnh traêng vieát chung vôùi Khaùi Höng (ñaêng baùo1936), caùc taäp truîeân ngaén Truyeän queâ (xuaát baûn

1942), Sau luyõ tre (xuaát baûn 1942).

“Noäi dung hieän thöïc, yù nghóa xaõ hoäi cuûa tieåu thuyeát Con traâu (cuõng nhö trong caùc taùc phaåm

khaùc cuûa Traàn Tieâu) coøn bò haïn cheá caû chieàu roäng laãn chieàu saâu. OÂng chöa ñeà caäp ñöôïc moái maâu

thuaãn ñoái khaùng ôû noâng thoân, chöa phaûn aùnh ñöôïc cuoäc soáng bò aùp böùc boùc loät taøn teä cuûa ngöôøi

noâng daân. OÂng nghieâng nhieàu veà maët phong tuïc, theå hieän caùc phöông dieän sinh hoaït, hoäi heø, ñình

ñaùm, khao voïng moät caùch sinh ñoäng vaø baèng ngoân ngöõ giaûn dò, trong saùng. Tuy vaäy trong chöøng

möïc nhaát ñònh taùc phaåm cuûa oâng vaãn neâu leân ñöôïc hình aûnh nhöõng ngöôøi noâng daân hieàn löông,

chaát phaùc vaø tình traïng vaát vaû lam luõ cuûa nhöõng ngöôøi lao ñoäng chaân laám tay buøn” [21, tr. 437].

Sau Caùch maïng tuy maát sôùm oâng cuõng vieát ñöôïc ba truyeän vöøa : Coâ gaùi môùi (xuaát baûn

1948), Kí öùc con veän vaø Keû baïi traän [(bò maát baûn thaûo, daãn theo nhaø nghieân cöùu Leâ Thò Ñöùc

Haïnh) 30, tr. 235]. Nhìn chung, taùc phaåm khoâng coù tieáng vang ñaùng keå vaø ngöôøi ta chæ coi Traàn

Tieâu laø nhaø vaên thuoäc giai ñoaïn tröôùc Caùch maïng. Daàu chæ vaäy, Traàn Tieâu ñaõ coù nhöõng ñoùng

goùp vöøa phong phuù vöøa saéc saûo cho vieäc ñi saâu mieâu taû nhieàu maët, nhieàu khía caïnh ñoâi khi laø

nhöõng goùc gaùch tinh teá trong cuoäc soáng ngöôøi noâng daân tröôùc 1945.

Soá löôïng taùc phaåm cuûa oâng khoâng nhieàu nhöng khaù ña daïng veà theå loaïi – ñaõ ñoùng goùp

ñaùng traân troïng cho söï nghieäp vaên hoïc nöôùc nhaø, ñaëc bieät laø tieåu thuyeát vaø truyeän ngaén.

Traàn Tieâu coù caùch xaây döïng coát truyeän thaät giaûn dò, chaët cheõ, saùng suûa, nhöõng tình tieát nheï

nhaøng, lôøi vaên haøm suùc, noäi dung tö töôûng chöùa ñöïng nhieàu vaán ñeà veà cuoäc soáng cuûa con ngöôøi

sau luyõ tre xanh. Taùc giaû ñaõ gôïi leân nhöõng neùt ñeïp cuûa laøng caûnh, con ngöôøi Vieät Nam, mang

vaøo vaên chöông nhöõng buoàn vui cuûa cuoäc soáng nôi thoân oå, ñaëc bieät, thaân phaän cuûa nhöõng con

ngöôøi tröôùc khuùc quanh cuûa cuoäc ñôøi.

Truyeän ngaén vaø tieåu thuyeát cuûa Traàn Tieâu ñaõ toû roõ laø moät nhaø vaên coù phong caùch ngheä

thuaät ñoäc ñaùo, ñaëc saéc vaø ñaõ ñoùng goùp cho tieán trình phaùt trieån vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi.

Vôùi ñeà taøi “Vaên xuoâi ngheä thuaät cuûa Traàn Tieâu giai ñoaïn 1930 - 1945”, ngöôøi vieát luaän

vaên mong muoán goùp phaàn soi saùng moät soá phöông dieän cô baûn cuûa noäi dung tö töôûng vaø moät soá

ñaëc saéc veà ngheä thuaät trong tieåu thuyeát vaø truyeän ngaén, töø ñoù xaùc ñònh ñuùng ñaén con ñöôøng xaâm

nhaäp, phaân tích taùc phaåm cuûa oâng trong nhaø tröôøng hieän nay.

2. Giôùi haïn vaán ñeà

Traàn Tieâu laø nhaø giaùo, nhaø vaên. Laø nhaø giaùo, oâng tham gia soaïn moät soá saùch giaùo khoa ;

Taäp ñoïc quoác vaên lôùp 3 vaø lôùp 4. Laø nhaø vaên, söï nghieäp vaên chöông cuûa oâng khoâng ñoà soä nhö

nhöõng nhaø vaên cuøng thôøi hay nhöõng nhaø vaên trong nhoùm Töï löïc vaên ñoaøn, nhöng khaù ña daïng veà

theå loaïi vaø coù ñoùng goùp thieát thöïc cho vaên hoïc nöôùc nhaø.

Söï nghieäp saùng taùc cuûa Traàn Tieâu tröôùc 1945 bao goàm hai cuoán tieåu thuyeát, hai taäp truyeän

ngaén vaø moät taùc phaåm vieát chung vôùi ngöôøi anh laø Khaùi Höng. Sau 1945, oâng coù ba truyeän vöøa

Coâ gaùi môùi (xuaát baûn 1948), Kí öùc con veän vaø Keû baïi traän (maát baûn thaûo) nhö ñaõ trình baøy ôû

treân. Trong tình hình ñoù, moät caùi nhìn toaøn cuïc laø caàn thieát ñoái vôùi ngöôøi nghieân cöùu. Tuy vaäy,

do ñieàu kieän thôøi gian cuõng nhö trình ñoä chöa cho pheùp, neân ôû ñaây, ngöôøi vieát chæ ñi saâu vaøo

nghieân cöùu vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu thuoäc nhöõng taùc phaåm töø naêm 1930 – 1945. Cuï theå, chuùng

toâi khaûo saùt ôû moät soá phöông dieän sau : Böùc tranh laøng queâ Baéc boä trong vaên xuoâi ngheä thuaät cuûa

Traàn Tieâu, Ngöôøi noâng daân Baéc boä trong vaên xuoâi ngheä thuaät cuûa Traàn Tieâu tröôùc Caùch maïng,

Moät soá ñaëc saéc ngheä thuaät trong saùng taùc cuûa Traàn Tieâu.

3. Ñoùng goùp chính cuûa luaän vaên

3.1. Vôùi muïc tieâu nghieân cöùu treân, chuùng toâi ñi tìm hieåu giaù trò noäi dung vaø ngheä thuaät

trong saùng taùc cuûa oâng, ñeå thaáy roõ söï ñoùng goùp cuûa taùc giaû vôùi neàn vaên xuoâi ngheä thuaät nöôùc

nhaø.

3.2. Nghieân cöùu vaên xuoâi ngheä thuaät cuûa Traàn Tieâu, khoâng chæ ñaùnh giaù ñuùng taøi naêng vaø

nhöõng noã löïc maø coøn mong muoán giuùp cho vieäc giaûng daïy Traàn Tieâu trong nhaø tröôøng coù hieäu

quaû hôn.

3.3. Caùc coâng trình nghieân cöùu veà Traàn Tieâu töø tröôùc ñeán nay ñaõ coù nhöõng nhaän ñònh, ñaùnh

giaù khaù thoaû ñaùng nhöng chöa ñi saâu ñaùnh giaù toaøn dieän nhöõng ñoùng goùp vaø haïn cheá cuûa nhaø

vaên naøy. Luaän vaên naøy böôùc ñaàu coá gaéng buø ñaép moät phaàn choã khieám khuyeát ñoù.

4. Lòch söû vaán ñeà

Vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu so vôùi caùc nhaø vaên cuøng thôøi, soá löôïng taùc phaåm khaù khieâm toán.

Töø taùc phaåm ñaàu tieân ñöôïc ñaêng treân baùo Ngaøy nay cho ñeán taùc phaåm cuoái cuøng, taát caû goàm hai

tieåu thuyeát, hai taäp truyeän ngaén, moät truyeän ngaén vieát chung vôùi anh trai laø Khaùi Höng.

Vuõ Ngoïc Phan laø ngöôøi nghieân cöùu vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu sôùm nhaát. Trong cuoán Nhaø

vaên hieän ñaïi, oâng nhaän xeùt “ngöôøi daân queâ döôùi ngoøi buùt cuûa Traàn Tieâu bao giôø cuõng laø ngöôøi

daân queâ ngheøo khoå vaø meâ tín” [65, tr. 790]. Döôùi caùi nhìn cuûa Vuõ Ngoïc Phan thì ngöôøi daân queâ

trong taùc phaåm cuûa Traàn Tieâu bò xieàng xích trong nhöõng huû tuïc. Do vaäy, taùc giaû xeáp Traàn Tieâu

vaøo loaïi nhaø vaên phong tuïc cuõng coù lyù cuûa noù. OÂng coøn nhaän xeùt “hoï ngheøo vì nhöõng huû tuïc vaø

hoï khoå vì nhöõng huû tuïc naøy” [65, tr. 790]. Chuùng ta khoâng phuû nhaän yù kieán ñaùnh giaù veà Traàn

Tieâu cuûa oâng. Nhöng thöïc teá, Vuõ Ngoïc Phan chæ nhìn thaáy söï ngheøo ñoùi, tuùng quaãn laø do huû tuïc

mang laïi maø chöa chæ ra nguyeân nhaân. Traàn Tieâu moâ taû hoï ngheøo khoå vì nhieàu lyù do khaùc : haïn

haùn, maát muøa, söï aùp böùc boùc loät cuûa ñòa chuû vaø quan laïi. Tuy nhieân, lôøi nhaän ñònh naøy raát ñaùng

traân troïng, vì noù laø cô sôû cho nhöõng ngöôøi ñeán sau nghieân cöùu vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu.

Cuøng trong thôøi gian naøy, nhaø vaên Khaùi Höng noùi chuyeän vôùi Traàn Baûng (nay laø Ngheä só

nhaân daân cheøo) con trai cuûa Traàn Tieâu, oâng ñaùnh giaù truyeän cuûa Traàn Tieâu nhö sau “veà caùch keát

caáu truyeän thì baùc khoâng baèng ñaâu”. [30, tr. 250, daãn laïi]. Theo chuùng toâi nghó, ñaây coù theå laø lôøi

ñaùnh giaù ñeå khích leä tinh thaàn saùng taùc cuûa ngöôøi em nhöng khoâng phaûi khoâng coù lyù. Bôûi keát

caáu truyeän cuûa Traàn Tieâu chaët cheõ, goïn gaøng, saùng suûa, coù phaàn ñoäc ñaùo. Caùch ñaët vaán ñeà trong

taùc phaåm, oâng thöôøng laøm ngöôøi ñoïc baát ngôø töø nhöõng caâu chöõ ñaàu tieân. Truyeän ngaén Naêm haïn,

(in trong taäp Truîeân queâ), deã thöôøng ngöôøi ñoïc seõ nghó : “nhaø xaõ Nhöng coù ai ñoù qua ñôøi”, thöïc

teá laø traâu cheát. Ñaùng tieác, Khaùi Höng môùi chæ nhaän xeùt veà keát caáu coøn noäi dung, tö töôûng, phong

caùch ngheä thuaät, … chöa noùi tôùi.

Naêm 1958, nhoùm Leâ Quyù Ñoân cho ra ñôøi cuoán, Löôïc thaûo lòch söû vaên hoïc Vieät Nam, coù

nhaän xeùt “ñoái vôùi soá phaän thaûm thöông cuûa hoï (ngöôøi noâng daân) phaûi chòu, oâng thöôøng ñi tìm

nguyeân nhaân chính ôû ñaàu oùc huû baïi, doát naùt cuûa hoï, ñaëc bieät laø tính hieáu danh meâ muoäi ” [19,

tr.39]. Nhoùm taùc giaû ñaõ phaùt hieän ra noãi khoå cuûa ngöôøi daân queâ laø do teä hieáu danh.

Moät thôøi gian sau, cuoán Sô thaûo lòch söû vaên hoïc Vieät Nam giai ñoaïn 1930 – 1945 do Vieän

vaên hoïc soaïn (1964), ñaõ coù moät ñoaïn ngaén daønh cho Traàn Tieâu “Döôøng nhö Traàn Tieâu muoán

chöùng minh huû tuïc ôû noâng thoân chuû yeáu laø do ñaàu oùc meâ tín vaø söï doát naùt cuûa daân queâ maø coù.

Maâu thuaãn giai caáp ôû ñaây raát môø nhaït. Trong moät soá taùc phaåm khaùc Traàn Tieâu laïi mieät thò noâng

daân nhö trong truyeän Döôùi aùnh traêng (vieát cuøng Khaùi Höng)” [33, tr.161].

Trong moät soá taùc phaåm (Höõu sinh voâ döôõng, Moät dieäu keá, Ai phaûi), Traàn Tieâu vieát veà ngöôøi

noâng daân ñöa ra nhöõng ñieåm yeáu cuûa hoï nhöng khoâng chuû yù mieät thò maø ñeå caûnh tænh nhaän thöùc

cuûa con ngöôøi. Do vaäy, truyeän Döôùi aùnh traêng coù moâ taû ngöôøi noâng daân chöa thöïc thoaû ñaùng

nhöng ñaây cuõng chæ laø lôøi caûnh tænh maø thoâi.

Ba naêm sau taïi mieàn Nam, Nhaø xuaát baûn Thieàu Quang taùi baûn tieåu thuyeát Con traâu (1967),

khi vieát lôøi giôùi thieäu coù ñaùnh giaù vaø toû roõ quan nieäm cuûa hoï veà taùc phaåm cuûa Traàn Tieâu “ haàu

heát noäi dung cuûa nhöõng taùc phaåm cuûa oâng ghi laïi moät caùch hieän thöïc neáp sinh hoaït cuøng phong

tuïc, taäp quaùn cuûa ngöôøi daân queâ Vieät Nam. Hoï laø lôùp ngöôøi caàn cuø, laøm luõ quanh naêm suoát thaùng

chaân laám tay buøn, nhöng hoï vaãn soáng trong nieàm hy voïng cuûa ngaøy mai. Ngaøy mai cuoäc soáng cuûa

hoï, con em cuûa hoï seõ ñöôïc töôi saùng hôn leân”. Lôøi giôùi thieäu goàm hai trang ñaàu cuûa cuoán saùch,

ñaõ daønh moät vò trí khaù xöùng ñaùng cho vaên nghieâïp cuûa Traàn Tieâu. Ngöôøi vieát lôøi giôùi thieäu ñaõ

nhaän ra caùi maïch ngaàm trong nhöõng doøng chöõ, trong nhöõng hình töôïng ngheä thuaät cuûa taùc phaåm.

Caùi quyù laø hoï ñaõ nhaän ra söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa hình töôïng nhaân vaät seõ ñi töø boùng toái ra

aùnh saùng. Trong caùi quaèn quaïi, boän beà cuûa cuoäc soáng hoâm nay, ngöôøi noâng daân khoâng tuyeät

voïng, hoï luoân hy voïng vaø ñaët nieàm tin vaøo töông lai “ngaøy mai cuoâïc soáng cuûa hoï vaø con em hoï

seõ ñöôïc töôi saùng hôn leân”. Neùt ñeïp cuûa ngöôøi daân Vieät Nam laø luoân soáng laïc quan yeâu ñôøi. Do

vaäy, thöïc taïi hoâm nay raát khoå ñau nhöng hoï luoân nghó roài seõ qua, ngaøy mai seõ vui hôn, seõ bôùt

buoàn lo hôn “heát möa roài naéng höûng leân thoâi”. Ñaây laø söï vaän ñoäng tö töôûng, theá giôùi quan cuûa

nhaø vaên trong giai ñoaïn môùi. Phaûi chaêng yù thöùc veà hieän thöïc ñôøi soáng cuûa ngöôøi noâng daân ñaõ

nhen leân trong taâm hoàn Traàn Tieâu töø nhöõng ngaøy tröôùc caùch maïng. Vì coù moät theá giôùi quan tieán

boä nhö vaäy maø sau naøy oâng ñaõ haêng haùi tham gia hoaït ñoäng caùch maïng, laøm uyû vieân hoäi ñoàng

nhaân daân xaõ Coå Am. Theo chuùng toâi, ñaây laø lôøi ñaùnh giaù khaùch quan veà noäi dung tö töôûng taùc

phaåm cuûa Traàn Tieâu. Trong cuoán Maáy vaán ñeà Vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn Vieät Nam (1968),

Nguyeãn Ñöùc Ñaøn coù nhaän xeùt “Con traâu cuûa Traàn Tieâu ra ñôøi trong khoaûng thôøi gian naøy laø moät

ñieàu coù yù nghóa. Phaûi nhaän raèng trong Con traâu, Traàn Tieâu ñaõ thaáy ñöôïc cuoäc soáng quaèn quaïi

cuûa ngöôøi noâng daân ngheøo döôùi aùch toâ töùc cuûa boïn ñòa chuû vaø traêm thöù tuïc leä huû laäu” [9, tr. 33 –

34]. Nguyeãn Ñöùc Ñaøn laø ngöôøi ñaàu tieân ñaùnh giaù traân troïng vaø ñuùng ñaén veà vaên nghieäp cuûa

Traàn Tieâu. OÂng ñaõ nhaän ra ñieàu Traàn Tieâu muoán noùi trong taùc phaåm, ñoù chính laø “cuoäc soáng

quaèn quaïi cuûa ngöôøi noâng daân ngheøo”. Nguyeân nhaân chính ñaãn tôùi caùi ngheøo khoâng phaûi do meâ

tín, huû laäu maø do “ toâ töùc … vaø traêm thöù tuïc leä huû laäu” khaùc. Nhöng ñaùng tieác, lôøi ñaùnh giaù chæ ôû

moät taùc phaåm Con traâu. Hôn nöõa, trong cuoán saùch daøy caû maáy traêm trang baøn veà maûng vaên hoïc

hieän thöïc laïi chæ giaønh moät vaøi doøng ñeå noùi veà Traàn Tieâu, thaät laø chöa xöùng ñaùng !

Trong cuoán Vaên hoïc Vieät Nam 1930 – 1945, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghòeâp,

1978, Phan Cöï Ñeä coù nhaän xeùt “Nhöõng yeáu toá hieän thöïc coù chieàu höôùng taêng leân trong moät soá taùc

phaåm Töï löïc vaên ñoaøn thôøi kyø Maët traän daân chuû. Thaïch Lam, Traàn Tieâu laø nhöõng hieän töôïng tieâu

bieåu cho söï phaân hoaù cuûa vaên xuoâi laõng maïn trong thôøi kyø naøy. Truyeän ngaén vaø tieåu thuyeát cuûa hoï

ñaùnh daáu söï giao löu giöõa vaên hoïc laõng maïn vaø vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn. […]. Sau ñoù cho

ñaêng treân baùo nhöõng taùc phaåm hieän thöïc chuû nghóa nhö Con traâu, Sau luyõ tre, Nhöõng ngaøy thô aáu

…” [23, tr. 551].

Saùu naêm sau, naêm 1984 – cuoán Töø ñieån vaên hoïc ra ñôøi, Traàn Höõu Taù vieát veà Traàn Tieâu, coù

nhaän xeùt, ñaùnh giaù toång löôïc nhöng khaù ñaày ñuû vaø saâu saéc veà vaên chöông cuûa Traàn Tieâu “ Noäi

dung hieän thöïc, yù nghóa xaõ hoäi cuûa tieåu thuyeát Con traâu cuõng nhö trong caùc taùc phaåm khaùc cuûa

Traàn Tieâu) coøn bò haïn cheá caû veà chieàu roäng laãn chieàu saâu. OÂng chöa ñeà caäp ñöôïc moái maâu thuaãn

ñoái khaùng ôû noâng thoân, chöa phaûn aùnh ñöôïc cuoäc soáng bò aùp böùc, boùc loät taøn teä cuûa ngöôøi noâng

daân […]. Tuy vaäy trong chöøng möïc nhaát ñònh, taùc phaåm cuûa oâng vaãn neâu leân ñöôïc hình aûnh nhöõng

ngöôøi noâng daân hieàn löông, chaát phaùc vaø tình traïng vaát vaû lam luõ cuûa nhöõng ngöôøi lao ñoäng chaân

laám tay buøn” [21, tr. 437]. Traàn Tieâu naèm trong nhoùm Töï löïc vaên ñoaøn nhöng oâng laïi coù caùch

tieáp caän cuoâïc soáng khaùc vôùi Töï löïc vaên ñoaøn. OÂng coù moät ñöôøng ñi rieâng raát gaàn guõi vôùi Vaên

hoïc hieän thöïc pheâ phaùn nhö : Nguyeãn Coâng Hoan, Ngoâ Taát Toá, Vuõ Troïng Phuïng, Nam Cao. Neáu

nhö caùc nhaø vaên naøy ñaõ khai thaùc tröïc dieän söï aùp böùc, boùc loät, ñaåy ngöôøi noâng daân ñeán “böôùc

ñöôøng cuøng” cuûa boïn ñòa chuû, cöôøng haøo thì Traàn Tieâu nghieâng veà noãi khoå trong ñôøi soáng tinh

thaàn, tình caûm, nhöõng öôùc mô khoâng theå thöïc hieän ñöôïc, nhöõng ñau khoå do neáp soáng coå huû, laïc

haäu… cuûa ngöôøi daân caøy. Taát nhieân vaät chaát vaø tinh thaàn gaén boù maät thieát vôùi nhau vaø nhieàu khi

caùi naøy laø heä quaû cuûa caùi kia. Cho neân, khi nhaø vaên noùi veà maët naøy thì ñoàng thôøi coù theå cuõng

laøm roõ ñöôïc maët kia. Ñieàu naøy theå hieän khaù roõ trong nhieàu taùc phaåm.

Naêm 1985, Nguyeãn Ñaêng Maïnh vieát lôøi giôùi thieäu cho Toång taäp vaên hoïc Vieät Nam (taäp 30

A), oâng coù nhaéc tôùi Traàn Tieâu vaø nhoùm Töï löïc vaên ñoaøn moät caùch traân troïng. OÂng noùi moät caùch

raát vaén taét nhöng laïi bao haøm moät yù nghóa raát lôùn “Thaïch Lam… Traàn Tieâu… vôùi nhöõng trang taû

caûnh, taû tình phaùt trieån taâm lyù, caûm giaùc moät caùch tinh teá treân laäp tröôøng cuûa chuû nghóa hieän thöïc

vaø tính nhaân daân, caùc nhaø vaên treû cuûa chuùng ta ñaõ taän duïng kinh nghieäm noùi treân cuûa caùc caây buùt

laõng maïn ñeå boài boå cho mình khaû naêng taùi hieän cuoäc soáng moät caùch phong phuù vaø tinh vi hôn”

[74, tr.16]. OÂng ñaùnh giaù cao taøi naêng vaø ñoùng goùp cuûa nhoùm Töï löïc vaên ñoaøn trong ñoù coù Traàn

Tieâu. Ñaëc bieät, oâng ñeà cao caùch mieâu taû taâm lyù, taû tình, taû caûnh cuûa Traàn Tieâu vaø söï taùi hieän

cuoäc soáng hieän thöïc.

Vieát lôøi giôùùi thieäu cho cuoán Vaên xuoâi laõng maïn Vieät Nam 1930 – 1945 (xuaát baûn naêm

1989), Nguyeãn Hoaønh Khung ñaõ coù nhöõng nhaän ñònh tinh teá veà vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu “

truyeän cuûa Traàn Tieâu coù caû con ngöôøi vaø cuoäc soáng noâng thoân ñöôïc theå hieän khaù chaân thöïc”. Nhaø

nghieân cöùu ñaõ phaùt hieän ra caùi rieâng veà buùt phaùp cuûa oâng : khoâng ñi theo khuynh höôùng laõng

maïn maø ñi theo khuynh höôùng hieän thöïc, moâ taû chaân thöïc cuoäc soáng cuûa ngöôøi noâng daân. Coù theå

noùi, taùc phaåm cuûa Traàn Tieâu laø söï giao thoa giöõa vaên hoïc laõng maïn vaø vaên hoïc hieän thöïc pheâ

phaùn. OÂng nhaän xeùt veà ñoùng goùp “ Traàn Tieâu khoâng phaûi khoâng coù nhöõng trang vieát coù gía trò

phaùt hieän khi mieâu taû nhöõng neùt taâm lyù cuûa ngöôøi noâng daân vaø khi mieâu taû caûnh vaät noâng thoân vôùi

nhöõng maøu saéc, höông vò daân daõ quen thuoäc” [25, tr. 43]. Nguyeãn Hoaønh Khung vöøa coù yù xeáp

Traàn Tieâu vaøo doøng Vaên hoïc hieän thöïc vöøa ñeà cao söï phaùt hieän nhöõng neùt ñeïp cuûa ngöôøi daân

queâ - hieåu saâu saéc vaø tinh teá ñôøi soáng cuûa ngöôøi daân - khoâng chæ naém baét ñöôïc caûnh queâ maø coøn

bieát ñöôïc caû phong tuïc, taäp quaùn moät caùch chi tieát vaø saéc neùt.

Nguyeãn Traùc vaø Ñaùi Xuaân Ninh trong cuoán – Veà Töï löïc vaên ñoaøn (xuaát baûn naêm 1989), coù

söï so saùnh Traàn Tieâu cuøng vôùi Ngoâ Taát Toá vaø ñöa ra ñaùnh giaù “chuû ñeà khoâng saâu saéc, söùc toá caùo

khoâng maõnh lieät, döõ doäi baèng Taét ñeøn (Ngoâ Taát Toá) nhöng ngoøi buùt taû thöïc chính xaùc, tyû myû cuûa

Traàn Tieâu cuõng giuùp hieåu theâm veà ngöôøi noâng daân vaø noâng thoân” [90, tr.77]. Vaán ñeà toá caùo tröïc

dieän, phanh phui nhöõng noãi khoå cuûa ngöôøi daân, nhöõng “thoùi aên baån, aên tham” cuûa boïn quan laïi

thì Traàn Tieâu chöa coù ñöôïc. Vaên Traàn Tieâu ít phanh phui vaán ñeà moät caùch tröïc tieáp maø chuû yeáu

baèng con ñöôøng giaùn tieáp. Moãi nhaø vaên coù caùch ñaët vaán ñeà vaø giaûi quyeát vaán ñeà rieâng. Traàn

Tieâu so vôùi Ngoâ Taát Toá veà goùc ñoä pheâ phaùn tröïc dieän thì khoâng baèng nhöng phía sau nhöõng hình

töôïng, nhöõng noãi khoå cuûa ngöôøi noâng daân laø moät caâu hoûi lôùn maø Traàn Tieâu muoán noùi cuøng moïi

ngöôøi. Taát caû söï ñau khoå ñoùi keùm, tang thöông aáy do ñaâu phaûi chaêng do cheá ñoä, quan laïi, thöïc

daân ? Nguyeãn Traùc vaø Ñaùi Xuaân Ninh ñeà cao söï ñoùng goùp cuûa Traàn Tieâu “vaøo söï phaùt trieån cuûa

neàn vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi” [90, tr. 79].

Sau naøy nhaân laàn taùi baûn tieåu thuyeát Choàng con (1998), Hoaøng Nhö Mai coù nhaän xeùt raát

ñaùng quyù veà vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu “qua caâu chuyeän chò xaõ Boång, nhaø vaên Traàn Tieâu ñaõ ñöa

ñoäc giaû ñeán chöùng kieán nhöõng neùt sinh hoaït thöôøng ngaøy vaø leã hoâïi ôû noâng thoân, sinh ñeû, cöôùi xin,

ma chay, khao voïng, ñaøn quy, gioã teát…. Söï hieåu bieát thaáu ñaùo vaø buùt phaùp tinh teá cuûa nhaø vaên

coáng hieán khaù nhieàu chöông Folklore ñaëc saéc, thuù vò cho ngöôøi ñoïc ngaøy nay khoâng ñöôïc thaáy

nhöõng caûnh aáy”. Hoaøng Nhö Mai ñaõ nhaän thaáy nhaø vaên naøy laø ngöôøi “hieåu bieát thaáu ñaùo” nhöõng

phong tuïc taäp quaùn dieãn ra nôi thoân oå vaø phaûn aùnh baèng “buùt phaùp tinh teá”. Chính nhöõng vaán ñeà

naøy ñaõ ñem ñeán cho baïn ñoïc hoâm nay nhöõng theá heä ñaõ xa – raát xa – vôùi cuoâïc soáng cuûa noâng

thoân mieàn Baéc thôøi phong kieán, coù theå hình dung ra laøng queâ Baéc Boä vôùi bao sinh hoaït caû vaên

hoaù vaät theå vaø vaên hoaù phi vaät theå.

ÔÛ baøi Traàn Tieâu laø nhaø vaên chaân queâ (Maáy vaán ñeà trong vaên hoïc hieän ñaïi Vieät Nam, xuaát

baûn 1999), nhaø nghieân cöùu Leâ Thò Ñöùc Haïnh coù nhaän ñònh khaùch quan ñoái vôùi vaên nghieäp cuûa

Traàn Tieâu “Traàn Tieâu ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp vöøa phong phuù vöøa saéc saûo cho vieäc ñi saâu vaøo mieâu

taû nhieàu maët, nhieàu khía caïnh, ñoâi khi laø nhöõng goùc caïnh tinh teá cuûa cuoäc soáng ngöôøi noâng daân

tröôùc 1945” [30, tr. 236].

Nhö vaäy, töø baøi ñaùnh giaù cuûa Vuõ Ngoïc Phan trong cuoán Nhaø vaên hieän ñaïi cho ñeán lôøi nhaän

ñònh cuûa Leâ Thò Ñöùc Haïnh trong cuoán Maáy vaán ñeà trong vaên hoïc hieän ñaïi Vieät Nam ñaõ coù 13 yù

kieán khaùc nhau. Cuøng moät taùc giaû : ngöôøi naøy khen, ngöôøi kia cheâ. Ngöôøi naøy cho laø hieän thöïc,

ngöôøi kia cho laø laõng maïn. Theo chuùng toâi, Traàn Tieâu, cuõng nhö Thaïch Lam … laø caây buùt giao

thoa giöõa vaên hoïc hieän thöïc vaø vaên hoïc laõng maïn. Bôûi trong taùc phaåm cuûa Traàn Tieâu yeáu toá

hieän thöïc khaù ñaäm ñaëc. Nhöng chöa ai coù caùi nhìn bao quaùt quaù trình saùng taùc cuûa nhaø vaên.

Theo chuùng toâi nghó, do khuoân khoå haïn heïp cuûa moät baøi baùo hay moät muïc töø trong Töø ñieån, neân

caùc taùc giaû chöa coù ñieàu kieän trieån khai ñaày ñuû caùc vaán ñeà trong vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu.

5. Phöông phaùp nghieân cöùu

5.1. Phöông phaùp so saùnh loaïi hình – lòch söû

Taùc giaû luaän vaên muoán so saùnh moät soá truyeän ngaén, tieåu thuyeát cuûa caùc nhaø vaên coù gaàn

phong caùch, gioïng ñieäu vaø noäi dung phaûn aùnh vôùi tieåu thuyeát, truyeän ngaén cuûa Traàn Tieâu ñeå laøm

roõ nhöõng vaán ñeà caàn giaûi quyeát. Luaän vaên söû duïng phöông phaùp loaïi hình ñeå nhaän dieän phong

caùch ngheä thuaät cuûa taùc giaû vôùi tieán trình phaùt trieån cuûa vaên xuoâi hieän ñaïi.

5.2. Phöông phaùp heä thoáng

Luaän vaên nghieân cöùu vaên xuoâi ngheä thuaät cuûa moät taùc giaû nghóa laø nghieân cöùu khaûo saùt

moái quan heä maät thieát giöõa caùc yeáu toá cuûa moät chænh theå ngheä thuaät, laøm neân neùt rieâng cuûa taùc

giaû. Vì vaäy, vieäc vaän duïng phöông phaùp heä thoáng seõ giuùp cho ngöôøi nghieân cöùu traùnh ñöôïc nguy

cô nhaän bieát thieáu tính bao quaùt, thaáy ñöôïc caùi beà ngoaøi maø khoâng thaáy ñöôïc caùi baûn chaát vaán

ñeà.

5.3. Luaän vaên cuõng söû duïng ñeán thuû phaùp thoáng keâ hay phöông phaùp phaân tích döôùi goùc ñoä

thi phaùp hoïc ñeå laøm roõ vaán ñeà.

Caùc phöông phaùp vaø thao taùc nghieân cöùu neâu treân ñöôïc vaän duïng phoái hôïp vôùi nhau trong

khi khaûo saùt, phaân tích, so saùnh, toång hôïp nhaèm nhaän ñònh xaùc ñaùng caùc ñaëc ñieåm vaø giaù trò cuûa

vaên xuoâi Traàn Tieâu.

6. Keát caáu luaän vaên

Ngoaøi phaàn môû ñaàu vaø keát luaän, luaän vaên ñöôïc keát caáu thaønh ba chöông

Chöông I.

BÖÙC TRANH LAØNG QUEÂ BAÉC BOÄ

TRONG VAÊN XUOÂI NGHEÄ THUAÄT CUÛA TRAÀN TIEÂU

Trong chöông naøy, ngöôøi vieát chuû yeáu ñeà caäp tôùi vaán ñeà : böùc tranh queâ höông mieàn Baéc tröôùc

Caùch maïng trong saùng taùc cuûa Traàn Tieâu. Qua ñoù noåi roõ phong caûnh queâ höông thuaàn, phong myõ

tuïc vaø caùc neáp phong tuïc taäp quaùn cuøng nhöõng huû tuïc laïc haäu ñeø treân vai nhöõng ngöôøi daân queâ.

Chöông II.

NGÖÔØI NOÂNG DAÂN BAÉC BOÄ TRONG VAÊN XUOÂI NGHEÄ THUAÄT CUÛA TRAÀN TIEÂU

TRÖÔÙC CAÙCH MAÏNG

Ngöôøi noâng daân Baéc boä ñaõ ñöôïc nhieàu nhaø vaên chuù yù vaø phaûn aùnh trong taùc phaåm cuûa

mình khoâng chæ trong Vaên hoïc hieän thöïc maø coøn caû trong Vaên hoïc laõng maïn. Traàn Tieâu laø nhaø

vaên thuoäc Vaên hoïc laõng maïn, oâng coù caùi nhìn khaù ñaëc saéc veà ngöôøi noâng daân. Ñaëc bieät laø ngöôøi

phuï nöõ vaø giôùi quan tröôøng. Qua vieäc xaây döïng vaán ñeà naøy trong taùc phaåm, oâng boäc loä roõ nhöõng

quan ñieåm ngheä thuaät cuûa mình veà con ngöôøi trong xaõ hoäi.

Chöông III.

MOÄT SOÁ ÑAËC SAÉC NGHEÄ THUAÄT TRONG SAÙNG TAÙC CUÛA TRAÀN TIEÂU

Traàn Tieâu laø nhaø vaên thaønh coâng hôn caû ôû maûng tieåu thuyeát vaø truyeän ngaén. ÔÛ maûng naøy,

oâng ñaõ boäc loä taøi naêng cuûa mình thoâng qua ngheä thuaät mieâu taû taâm lí, ngheä thuaät töï söï – traàn

thuaät, gioïng ñieäu tröõ tình vaø lôøi vaên haøm suùc.

Chöông I

BÖÙC TRANH LAØNG QUEÂ BAÉC BOÄ

TRONG VAÊN XUOÂI NGHEÄ THUAÄT CUÛA TRAÀN TIEÂU

1. 1. Phong caûnh queâ höông

Cuøng ñi vaøo phaûn aùnh nhöõng neùt ñeïp cuûa queâ höông nhöng moãi nhaø vaên laïi coù vuøng thaåm

mó khaùc nhau, queâ höông hieän leân trong trang vieát cuûa Thaïch Lam bao giôø cuõng laø neùt ñeïp thanh

bình vôùi nhöõng con ngöôøi chaát phaùc, thaät thaø, hieàn haäu. Traàn Tieâu cuõng vieát veà queâ höông

nhöng vôùi moät caûm höùng khaùc. Phaàn lôùn cuoäc ñôøi oâng soáng gaén boù vôùi queâ höông – laøng xaõ.

Trong trang vieát cuûa oâng, ngöôøi ñoïc seõ nhaän ra moät laøng Coå Am – Vónh Baûo, ñoàng ñaát gan gaø,

chua pheøn vaø chæ troàng hai loaïi caây cô baûn : thuoác laøo vaø luùa.

Laøng queâ vaøo muøa gaët treân trang vieát cuûa Traàn Tieâu raát sinh ñoäng. Töø môø saùng ngoaøi

ñöôøng ñaõ nhoän nhòp ngöôøi ñi laïi, tieáng goïi nhau í ôùi khaép caùc ngoõ. Töøng ñoaøn thôï gaët keùo nhau

ñi trong tieáng cöôøi noùi vui veû. Moät ñaùm thôï gaët hoâm nay ñeán laøm cho nhaø xaõ Chính. Caùi saân con

nhaø baùc “chaät ních nhöõng ngöôøi vaø oàn aøo nhö moät xöôûng thôï” [83, tr. 24]. Hoï aên voäi baùt côm ñoû

cho aám buïng, uoáng voäi baùt nöôùc cheø xanh, nhai mieáng traàu roài keùo nhau ra ruoäng luùc trôøi môø

söông “ñeán nôi maët trôøi vaãn chöa moïc phöông ñoâng moät daûi maây hoàng nhaït nhöõng chuøa, quaùn,

nhöõng luyõ tre laøng, nhöõng caây ña maäp môø trong laøn söông” [83, tr.25]. Khoâng khí laøm vieäc thaät

soâi ñoäng. Tieáng lieàm, tieáng haùi va vaøo nhau vang leân nhöõng aâm thanh vui nhoän, tieáng nhöõng

ngöôøi thôï gaët cöôøi vui trong laøn söông sôùm, phöông ñoâng maët trôøi ñaõ nhoâ leân, “daûi maây hoàng

daàn daàn lan roäng vaø moãi luùc moät ñoåi maøu, töø maøu hoàng ñeán maøu ñoû, maøu da cam. Roài boãng vuït

hieän sau nhöõng ñaùm maây tím vieàn vaøng choùi, nhöõng tia naéng toaû ra thaønh hình deû quaït.

Laøn söông tan daàn, caûnh vaät trôû neân trong saùng nhö sau moät traän möa röïc rôõ nhöõng maøu

töôi thaém vang ñoäng nhöõng tieáng chim muoâng vaø nhöõng tieáng cöôøi reo cuûa boïn thôï” [83, tr. 25].

Treân moãi con ñöôøng daãn vaøo xoùm ñeàu phuû lôùp rôm vaøng oùng bay muøi thôm ngaäy, trong saân moãi

nhaø laø ñoáng thoùc vaøng. Moät vuï muøa boäi thu. Nuï cöôøi maõn nguyeän luoân ñöôïc hieän leân treân ñoâi

moâi cuûa moãi ngöôøi daân.

Ñaây laø caûnh nhaø xaõ Chính trong naêm ñöôïc muøa “caùi saân ñaát tí hon khoâng ñuû chöùa thoùc, baùc

phaûi khaån khoaûn maõi vôùi oâng Töø môùi möôïn ñöôïc saân ñình ñeå phôi phoùng. Suoát maáy ngaøy vôï choàng

con caùi laøm luïng ñaàu taét maët toái, saùng ñoäi thoùc ñi, toái ñoäi thoùc veà” [83, tr. 28, 29]. Baùc ñaõ caét

vieäc cho thaèng Choác vöøa troâng em vöøa phôi luùa nhöng baùc cöù chaïy qua chaïy laïi luoân ñeå ñaûo

thoùc cho choùng khoâ. Nhöõng haït vaøng oùng aùnh reõ ra döôùi chaân baùc, keát quaû cuûa naêm saùu thaùng

trôøi, bao nhieâu voán lieáng tieàn baïc cuûa caû gia ñình doàn heát vaøo ñaây. Nay laø keát quaû “moãi haït thoùc

cuûa baùc laø moät hoät vaøng cuõng ñaùng giaù” [83, tr. 29].

Loàng trong khung caûnh nhoän nhòp vui töôi, hoà hôûi cuûa ngaøy muøa boäi thu laø tieáng saùo dieàu

vang leân töø ngoaøi baõi voïng vaøo thoân xoùm. Tieáng saùo reùo raét traàm boång ngaân vang. Caùnh dieàu no

gioù bay cao giöõa khoaûng trôøi queâ höông thanh bình. Nhöõng côn gioù noàm nam thoåi qua maët soâng,

qua nhöõng caùnh ñoàng môùi gaët traøn vaøo laøng xoùm laøm dòu caùi naéng oi noàng cuûa muøa heø, khieán

ngöôøi ta deã chòu.

Voïng laïi ñaâu ñaây laø tieáng haùt ru cuûa ngöôøi meï treû beân caùnh voõng keõo keït, phaù tan baàu

khoâng khí tónh mòch cuûa buoåi tröa heø. “Caùi nguû maøy nguû a… cho laâu, Meï maøy ñi caáy ñoàng saâu

chöa veà”. Tieáng haùt ñöa chò Boång (Choàng con) veà quaõng thôøi thô aáu. Trong caâu haùt, laøng queâ

ñeïp nhö moät böùc tranh vui buoàn laãn loän. Tröôùc saân nhaø xaõ Boång moät ñaøn gaø ñang goïi nhau laøm

xaùo ñoäng moät khoâng gian “moät con gaø soáng ôû chuoàng lôïn nhaûy ra, ñi doõng daïc ñeán ñoáng baãn

ngay cöûa beáp. Noù laáy chaân vaõi baån tung toeù ra chung quanh, roài vöøa moå vöøa cuùc cuùc moät hoài. Ba

con gaø maùi ôû chuoàng lôïn cuøng nhaûy ra, chaïy laïi, tranh nhau moå ” [84, tr. 20].

Caûnh laøng queâ Baéc Boä veà chieàu hieän leân trong vaên cuûa Traàn Tieâu coù hình aûnh, aâm thanh,

maøu saéc. Noù nhö böùc tranh thuyû maëc coù ñöôøng neùt chaám phaù raát höõu tình “aùnh ñoû dòu daàn, ñaõ

ñoåi sang maøu tím vaø tím nhaït…. Moät ngoâi sao nhaáp nhaùnh treân maøn trôøi lam toái. Vaøi con chim

bay, chuoâng chuøa thong thaû buoâng rôi töøng gioït buoàn vaøo khoaûng yeân laëng. Moät thöù yeân laëng linh

thieâng cuûa caûnh hoaøng hoân nôi thoân daõ ” [83, tr. 7]. Hoaø cuøng caûnh trôøi chieàu laø hình aûnh ñaøn

traâu löõng thöõng böôùc ñi treân nhöõng con ñöôøng ñaát goà gheà tieán veà phía laøng, con naøo con naáy no

troøn ñen boùng.

Xa xa haøng tre xanh vaø ñaøn coø traéng. Moät neùt ñeïp thanh bình cuûa queâ höông mieàn Baéc.

Caùi neùt thanh bình töôûng nhö aám no haïnh phuùc ñoù laïi aån giaáu nhöõng quaën ñau nhöùc buoát cuûa

bieát bao caûnh ñôøi ñang phaûi gaùnh chòu nôï naëng laõi, khao voïng, … vaø tai hoaï do thieân tai ñem ñeán.

ÔÛ ñieåm naøy, Traàn Tieâu gaàn vôùi Ngoâ Taát Toá, Nguyeãn Coâng Hoan, Nam Cao veà vieäc moâ taû

phong caûnh queâ höông. Ñoù laø nhöõng ñau khoå ñang reân leân töøng ngaøy töøng giôø tröôùc nhöõng söï

chaø ñaïp, cheøn eùp, döôùi nhöõng goâng cuøm cuûa cheá ñoä thöïc daân, nöûa phong kieán .

Noâng thoân mieàn Baéc tröôùc Caùch maïng, moãi nhaø vaên coù caùch tieáp caän rieâng ñeå phaûn aùnh

vaøo trong taùc phaåm cuûa mình. Traàn Tieâu ñaõ coù nhöõng trang vieát chaân thöïc vaø khaù sinh ñoäng veà

nôi naøy. OÂng ñaõ phaùt hieän ra nhöõng neùt ñeïp, hoàn queâ höông trong trang vieát cuûa mình hoaø cuøng

traên trôû baên khoaên, vôùi nhöõng tieáng noùi thaàm laëng maø da dieát, ñaéng cay, thaám ñaãm nieàm caûm

thoâng vaø söï xoùt thöông voâ haïn ñoái vôùi nhöõng ngöôøi noâng daân bò aùp böùc boùc loät. Nhöõng trang vaên

cuûa oâng cuõng laø lôøi phaûn aùnh veà cheá ñoä thöïc daân, nöûa phong kieán. Nhaø vaên theå hieän söï aùc caûm,

khinh thò nhöõng boïn aên baùm, boùc loät.

1. 2. Phong tuïc taäp quaùn

Traàn Tieâu khoâng phaûi nhaø vaên xuaát saéc cuûa noâng thoân Baéc Boä nhö Ngoâ Taát Toá, Nguyeãn

Coâng Hoan… nhöng vieát veà laøng queâ ñaëc bieät veà phong tuïc taäp quaùn hieän leân soáng ñoäng vaø coù yù

nghóa xaõ hoâïi – nhaân sinh.

Phaàn lôùn cuoäc ñôøi Traàn Tieâu soáng gaén boù vôùi queâ höông. Thôøi nieân thieáu vaø thanh nieân coù

ñi hoïc nhöng khi thaønh ñaït laïi veà queâ daïy hoïc roài vieát vaên laøm baùo. OÂng qua ñôøi cuõng chính treân

queâ höông mình. Hoaøn caûnh soáng ñoù ñaõ taïo cho oâng ñöôïc gaàn guõi vôùi nhöõng ngöôøi daân cô cöïc,

oâng ñaõ thaáu hieåu nhöõng noãi thoáng khoå cuûa hoï. Coù leõ chính oâng cuõng laø ngöôøi chòu nhöõng caûnh

maø ngöôøi daân phaûi chòu. Ñoù laø nhöõng huû tuïc laïc haäu, naëng neà ñang ñeø leân ñoâi vai cuûa ngöôøi daân

ngheøo. Cho neân oâng thoâng caûm, thoâng caûm raát saâu saéc vôùi caùi khoå nhuïc cuûa nhaø xaõ Chính (Sau

luyõ tre) trong vieäc mua danh. Bôûi ñeå coù tieáng noùi tröôùc quan vieân laøng xaõ phaûi coù chöùc danh, duø

caùi danh haõo ñoù chaúng mang laïi lôïi loäc gì veà kinh teá cho gia ñình, nhöng vaãn phaûi coù. Xaõ Chính

baøn vôùi Dieác - vôï anh ta - phaûi mua cho ñöôïc chöùc lyù thoân. Caùi ngaøy maø Chính mang leã ra ñình

xin chöùc lyù thoân ñöôïc Traàn Tieâu moâ taû cöôøi ra nöôùc maét “caùc anh ra laøm vieäc khoaù naøy laø may

laém ñaáy, moãi anh chæ phaûi boû ra coù ba traêm trong ba naêm töùc laø moãi naêm coù moät traêm ñeå buø vaøo

tieàn thueá maù. Chöù töø xöa tôùi nay laøm ñöôïc caùi lyù thoân phaûi haøng nghìn laø ít” [82, tr. 56]. Caùi may

ôû khoaù naøy laø buø vaøo thueá ít hôn ôû caùc khoaù tröôùc. Tröôùc kia moãi vuï thueá phaûi buø ra ít nhaát vaøi

ba traêm vì vaäy cuï cöû keát luaän “anh naøo khoâng ra laøm khoaù naøy laø daïi”. Tieàn khao ngaøy leân chöùc

lyù thoân toán heát naêm chuïc baïc coøn theâm tieàn mua cheø, cau trình caùc quan vieân “chuù thím phaûi

mua möôøi laêm bao cheø trình caùc cuï beân treân vôùi taùm möôi goùi cau khoâ taát caû heát ñoä hai laêm

ñoàng” vaø “moät traêm baïc choàng cho laøng nay mai ”. vieäc mua chöùc ñaõ xong, xaõ Chính hoâm naøo

nay böôùc ra ñöôøng coù ngöôøi chaøo laø lyù Chính. Söï ñoåi ñôøi cuûa moät oâng xaõ thaønh moät oâng lyù,

nhöng oâng lyù hoâm nay laøm vieäc gioáng nhö moät ñaày tôù khoâng coâng “oâng khoanh tay ñöùng haàu haï

thay cho anh lính leä, oâng laøm moïi vieäc nhö moät ñaày tôù khoâng coâng, nhöng oâng lyù laáy laøm haõnh

dieän vôùi nhöõng haïng khoâng ñuû tieàn ñeå ra laøm nhöõng coâng vieäc nhö oâng” [82, tr. 71]. Töø ngaøy leân

lyù thoân, Chính chaúng mang laïi lôïi ích gì cho gia ñình. Nay quan baét phaûi laøm côm cuùng teá, ñaõi

khaùch, mai phaûi nhaäp hoäi xoùc ñóa, toå toâm, haùt aû ñaøo. Ñeán kyø thu thueá gia ñình anh laïi phaûi boû ra

vaøi ba traêm baïc buø vaøo choã thueá thaát thu. Trong naêm coù tôùi vaøi ñôït hoïp laøng, lyù ñöông thöù nhö

anh phaûi chi tieàn cho quan möôïn laøm coã nhöng chaúng bao giôø quan nhôù ñeå traû “Lyù ñöông thöù

ñaâu ! anh saém cho hai maâm röôïu ! Tieàn, roài caùc cuï seõ tính sau…” [82, tr. 71]. Vaäy laø bao nhieâu

ruoäng vöôøn, traâu, boø, lôïn, gaø cöù ñoäi noùn ra ñi “Töø ñaàu thaùng gieâng cho ñeán cuoái thaùng ba, ngaøy

naøo oâng cuõng baän, baän veà caùc cuï. Hôi moät tí caùc cuï goïi ñeán ñöông thöù” [82, tr. 71]. Töø moät gia

ñình laøm aên khaù giaû sau ba naêm giöõ chöùc lyù thoân anh thaønh ngöôøi voâ saûn. Caùi nhaø trô ra boä

khung muïc naùt. Traàn Tieâu phaûi thoát leân “heát ba naêm laøm vieäc voán lieáng ruoäng nöông cuõng heát

theo chæ coøn trô ra maáy gian nhaø tre vôùi luõ treû con nheo nhoùc” [82, tr. 72]. Ñaõ vaäy baây giôø, lyù

Chính nhieãm beänh quan ñaâm ra löôøi bieáng, khinh ngöôøi, haùch dòch “queân haún tröôùc kia anh cuõng

ôû trong boïn hoï maø ra” [82, Tr. 72]. Nhaø vaên keát luaän “hoaøn caûnh ñaõ nung ñuùc anh theo khuoân

khoå khaùc” [82, tr. 72]. Nhöng ñoåi laïi lyù Chính baây giôø ñöôïc leân chöùc lyù Cöïu vaø moãi khi laøng coù

vieäc laø oâng ñöôïc ngoài ñoâng ñình vaø höôûng coã bieáu cuûa laøng xaõ “ñóa xoâi mieáng thòt trong laøng”.

Caùi ñöôïc chaúng ñaùng laø bao, maø caùi maát quùa lôùn !

Moät tuïc leä khaùc coå huû cheát ngöôøi maø vaãn ñöôïc moïi ngöôøi chaáp nhaän moät caùch muø quaùng.

Gia ñình khaùn Thoãn (Höõu sinh voâ döôõng) sinh ñeán maáy laàn maø chöa laàn naøo nuoâi ñöïôc. Nguyeân

nhaân laø “caét roán treû baèng maûnh saønh vaø baèng ñoùm huùt thuoác laøo”. Keát quaû laø chuùng cheát “vì

chöùng saøi “uoán vaùn” ” [85, tr. 62]. Cheát do maát veä sinh, nhieãm truøng uoán vaùn, ngöôøi daân laïi cho

laø laï ! Vì theá, hoï cöù ñoå cho Muøi vôï khaùn Thoãn laø cao soá, baét phaûi ñeán chuøa cuùng caàu töï vaø laäp

ñaøn giaûi haïn.

Nhaø chuøa töôûng nhö khoâng coøn vöôùng baän vôùi vaät chaát taàm thöôøng, aáy vaäy maø laïi luoân

nghó tôùi noù. Sö cuï luoân khen caùi aùo caø sa baèng vaûi luïa nhuoâïm naâu cuûa baø Toång laøng Loâi cuùng

chuøa. Sö cuï xuyùt xoa noùi “giaù cöù moãi ñaùm laïi moät taám luïa ñeå nhaø chuøa may aùo caø sa thì chaát ñaày

tuû khoâng heát” [85, tr. 67]. Nhöng ngöôøi ñeán cuùng giaûi oan, caàu töï ñaâu coù ñi tay khoâng. Hoï phaûi

mang tieàn, mang gaïo, saém ñuû ñoà leã ; ba quan tieàn, moät thuùng gaïo vôùi moät caëp gaø ñeå trình dieän sö

cuï, ba chuïc baïc ñeå nhaø chuøa saém leã. Vaäy maø vaãn phaûi “A di ñaø phaät thoâi thì baïch cuï Töø Maãn

ngöôøi cuõng phaùt boà ñeà taâm maø ra ôn boá thí cho. Thaät laø ñaïi phuùc cho nhaø baùc Khaùn chuùng chaùu”

[85, tr. 64]. Caûnh laøm pheùp cho nhaø baùc Khaùn, ai thaáy cuõng phaûi sôûn toùc gaùy. Noù nhö hình phaït

thôøi trung coå “trong chuøa chaùy saùng tröng nhöõng ñeøn neán, ñeøn daàu vaø khoùi höông nghi nguùt toûa

khaép chuøa nhö söông muø. Gian giöõa choã thôø phaät, ñaøn giaûi keát nhö chieác ñình maøn chung quanh

coù dieàm nhöõng hình nhaân xanh ñoû saëc sôõ ruû xuoáng nhö moät luõ toâïi nhaân bò treo beân caïnh ñaøn. Moät

caùi noài hai möôi keâ treân ba oâng ñaàu rau vaø moät boù cuûi ” [85, tr. 66]. Caùch baøi trí ñaøn giaûi keát nhö

saép luoäc soáng moät con ngöôøi. Vaø ñuùng theá thöïc, chæ moâït chuùt nöõa thoâi baùc Khaùn gaùi seõ bò sö cuï

laáy choåi nhuùng vaøo nöôùc soâi suøng suïc queùt leân ngöôøi. Cuõng laäp ñaøn kieåu naøy, coù laàn moät sö oâng

(moät nhaø sö ôû chuøa khaùc ñeán hoïc caùch laäp ñaøn giaûi keát - NTD) bò tuoät heát caû da tay phaûi naèm

döôõng beänh “sö oâng baèng loøng thöû phaûi naèm döôõng beänh heát haøng thaùng…” [85, tr. 67], cuõng

chính caùch naøy, sö cuï Töø Maãn chuaån bò laøm cho baùc Khaùn “sö cuï caét moät ít toùc cuûa baùc boû vaøo

noài nöôùc soâi, tieáng thanh la laïi noåi leân inh oûi sö cuï veùn tay aùo caø sa laãn tay aùo trong ñeå loä caùnh

tay traàn raén roûi. Tay phaûi cuï caàm caùi choåi môùi tinh nhuùng vaøo noài nöôùc soâi suøng suïc queùt leân

caùnh tay cuï roài queùt leân löng baùc Khaùn. Moïi ngöôøi ruøng mình. Heát löng sang caùnh tay cuï queùt ñi

queùt laïi naêm baûy laàn” [85, tr. 70]. Laøm leã xong moïi ngöôøi ñieàu ñaët loøng tin töôûng “theá naøo baùc

Khaùn cuõng ñeû con trai vaø cuõng nuoâi ñöôïc ra ñaàu ra ñuõa…”[85, tr. 70]. Nhöng roài chuùng vaãn cöù

cheát, cheát caû hai ñöùa, laàn thöù ba baùc phaûi lieàu thaân vaøo beänh vieän phuï saûn ñeå sinh thì ñöùa beù

môùi soáng, moïi ngöôøi ñeán thaêm ai cuõng phaûi thaàm khen thaèng beù muõm móm vaø troâng thaät deã

thöông. Caùc baø tôùi thaêm baùc Khaùn hoâm aáy, ñaõ phaàn naøo ngoä ra raèng “thaèng beù may maén ñöôïc ñôõ

ôû trong buïng meï ra moät caùch caån thaän vaø ñöôïc troâng non chaêm soùc theo caùch veä sinh neân ngöôøi

noù troâng muõm móm – khoeû maïnh” [85, tr. 72]. Nhöõng ngöôøi naøy laïi quaù ít, phaàn lôùn, hoï vaãn cho

caùi may maén laø do sö cuï Töø Maãn ñaõ phaùt taâm boà ñeà phaät maø boá thí cho nhaø baùc.

Trong truyeän Choàng con, Traàn Tieâu coù tieáng noùi toá caùo nhöõng huû tuïc laïc haäu khaù saâu saéc.

Ñoù laø quan nieäm laïc haäu maát heát nhaân tính, ñaïo ñöùc vaø tình ngöôøi. Ngöôøi em laáy vôï ñeán ngaøy

vôï sinh ñöa veà queâ ñeå cho gaàn anh em deã nhôø vaû, Maãn nghó chuyeän chöûa ñeû laø thöôøng. Nhöng

noù laø chuyeän quan troïng, traùi haún vôùi yù nghó cuûa Maãn – choàng Soài. Luùc Soài trôû daï ñeû, gia ñình

ngöôøi anh nhaát ñònh ñuoåi ra khoûi nhaø, khoâng cho sinh trong nhaø hoï. Hoï cho raèng, ñoù laø moät thöù

xui xeûo hôn baát cöù caùi ñieàu xui xeûo naøo. Neáu ñeå Soài ñeû ôû ñaây seõ laøm cho gia ñình naøy “xuùi

quaåy, luïn baïi khoâng gì baèng trong nhaø chöùa moät ngöôøi ñaøn baø ôû ñaâu ñeán ñeû” vaø ngöôøi anh ñi ñeán

keát luaän huøng hoàn “töø thöôïng coå ñeán giôø khoâng ai daùm laøm theá, laøm vaäy laø taùo baïo, lieàu lónh ñeán

böïc naøo cuõng khoâng daùm ñeå moät vieäc xaûy ra nhö theá” [85, tr. 242]. Do vaäy, ngöôøi anh phaûi loâi

ñöùa em daâu ra baèng ñöôïc, toáng khöù noù ñi. Hoï thi nhau ñuoåi nhö ñuoåi taø. Luùc ñaàu hoï coøn chaép

tay quyø laïy, van xin “chuù ôi toâi chaép tay toâi laïy caû chuù thím, chuù thím thöông toâi, thöông ñeán vôï

choàng con caùi nhaø toâi. Chuù maø ñeå thím aáy ñeû ôû ñaây thì baèng chuù gieát toâi, gieát caû vôï choàng con caùi

nhaø toâi. Sao chuù nôõ taâm theá. Nhaø anh chuù maø luïn baïi, tan naùt thì chuù coù ngoài yeân maø höôûng sung

söôùng ñöôïc khoâng ? Thaät toâi töôûng chuù chaû coù caùi taâm ñòa aáy” [85, tr. 242]. Nhöng sau nhöõng lôøi

van væ cuûa vôï choàng ngöôøi anh vaãn khoâng thaáy Maãn chuyeån ñoåi, laïi baûo vôï xuoáng nhaø ngang maø

ñeû thì hoï ñaõ haønh ñoäng moät caùch maát heát nhaân tính “hoï xuùm vaøo loâi tuoät nhaø chaùu ra coång. Hoï

loâi maïnh quaù nhaø chaùu ngaõ xoaøi naèm laên ra ñöôøng. Chaùu voäi chaïy ñeán naâng daäy. Vôï choàng hoï

ñöôïc dòp voäi ñoùng saäp coång, caøi then chaët” [85, tr. 244]. Phong tuïc laïc haäu ñoù töôûng nhö khoâng

ñaâu coù, vaäy maø laïi coù ngoaøi söùc töôûng töôïng cuûa chuùng ta. Ñoâi vôï choàng treû daét díu nhau quay

veà nhaø meï vôï ñeå sinh, nhöng chæ ñi ñöôïc vaøi böôùc, tôùi caùi quaùn ñaát ven ñöôøng, ngöôøi vôï sinh con

taïi ñoù. Choã ngöôøi vôï sinh con coù khaùc naøo caùi chuoàng traâu, troáng hua, troáng hoaùc, gioù luøa, caùt

buïi. Caûnh sinh nôû naøy laøm ta nghó tôùi taùc phaåm Moät con ngöôøi ra ñôøi cuûa nhaø vaên Nga Maùc Xim

– Gorki. Tuy hai ñöùa beù ñöôïc sinh ra ôû hai caûnh khaùc nhau – moät baõi bieån, moät quaùn ñaát ven

ñöôøng – nhöng caû hai ñeàu xoùt xa quaën thaét. Ñau loøng hôn ôû ñaây ñöùa beù vöøa chaøo ñôøi thì meï noù

cuõng nhaém maét ra ñi. Tieáng khoùc chaøo ñôøi cuûa treû thô cuõng laø tieáng khoùc tieãn ñöa ngöôøi meï veà

coõi vónh haèng. Thaèng beù trai muõm móm, deã thöông vöøa ra ñôøi, coù toäi gì ñaâu maø noù phaûi gaùnh

chòu toån thaát quaù lôùn, neáu nhö baùc noù khoâng laøm ñieàu thaát ñöùc nhö vaäy. Caùi cheát cuûa Soài, tieáng

khoùc uaát ngheïn cuûa treû thô vaø caùi ngheïn ngaøo ngheït thôû cuûa Maãn ñaõ toá caùo maïnh meõ caùi huû tuïc

laïc haäu ôû nôi thoân oå. Tieáng noùi nhaân ñaïo cuûa Traàn Tieâu ñaõ chæ ra nhöõng huû tuïc laïc haäu ñeå cho

ngöôøi daân nhìn vaøo söï thöïc, söûa ñi nhöõng gì khoâng phuø hôïp ñeå soáng toát hôn. Nhaø vaên phaûn aùnh

huû tuïc ñôùn ñau phi nhaân baûn ñeán theá maø vaãn baèng gioïng vaên traàm, khoâng ñao to buùa lôùn, cöù nheï

nhaøng theá maø laøm ngöôøi ñoïc quaën ñau, xoùt xa taän con tim. Tieáng noùi nhaân ñaïo cöù lan maõi thaám

vaøo töøng con ngöôøi laøm thöùc tænh baûn chaát hieàn löông trong hoï.

Traàn Tieâu khoâng baøng quan tröôùc noãi cô cöïc cuûa ngöôøi noâng daân. OÂng ñaõ phaàn naøo hieåu

nguyeân nhaân daãn ñeán huû tuïc laïc haäu, nhöõng ñau khoå cuûa hoï. Ñaùng leõ xaõ Chính (Con traâu) cuõng

ñuû aên, ñuû tieâu vaø coù tieàn taäu traâu, nhöng do laøng baét mua xaõ, thaày boùi baét söûa moä Tam ñaïi, sang

caùt cho cha ; do vaäy, baûy saøo ruoäng phaûi gaùn nôï, baûy chuïc baïc do gaùn nôï coøn dö cuõng tieâu heát.

Vaäy laø baùc trôû thaønh voâ saûn. Luùc nhaém maét xuoâi tay baùc Chính trai cöù mô veà con traâu caùi.

Mieäng luoân laûm nhaûm veà con traâu caùi maø khoâng sao coù ñöôïc. Ñoùi khoå, cô cöïc con ngöôøi laøm

quaàn quaâït maø chaúng nuoâi noåi nhau vaäy maø con traâu laïi nuoâi noåi con ngöôøi ! Con traâu khoâng chæ

nuoâi noåi moâït con ngöôøi maø laø nuoâi ñuû caû moät gia ñình. Roài caû gia ñình aáy seõ laøm giaøu töø moät

con traâu caùi ! “Roài con traâu caùi seõ giuùp baùc kieám ra tieàn. Roài moãi naêm baùc seõ taäu theâm ñöôïc vaøi

saøo. Roài baùc seõ giaøu coù ! ” [83, tr. 21]. Thaät khoù maø traû lôøi ñöôïc, traâu nuoâi ngöôøi hay ngöôøi nuoâi

traâu ? Caùi bi vaø caùi haøi ôû ñaây xen laãn vaøo nhau taïo ra moät tieáng noùi toá caùo saâu saéc cuûa Traàn

Tieâu.

Traàn Tieâu quan taâm ñeán soá phaän nhöõng ngöôøi noâng daân, oâng ñaõ daønh khaù nhieàu trang vieát

raát chaân tình cho nhöõng ngöôøi “nhoû beù” bò leùp veá nhaát ôû noâng thoân. Vieát Vieäc laøng, Ngoâ Taát Toá

duøng ngoøi buùt phoùng söï ñeå keå veà noãi cô cöïc cuûa ngöôøi noâng daân soáng ôû nôi thoân oå, möôøi baûy

chöông saùch laø möôøi baûy caâu chuyeän veà huû tuïc ôû thoân queâ. ÔÛ ñaây, Traàn Tieâu khoâng duøng loái

vaên phoùng söï maø duøng loái vaên truyeän ngaén vaø tieåu thuyeát ñeå noùi veà noãi khoå cuûa ngöôøi daân queâ.

Phaûn aùnh noãi khoå baèêng tieåu thuyeát, truyeän ngaén nhöng noù khoâng maát ñi phaàn thôøi söï. Tính thôøi

söï cöù hieän ra loä roõ moàn moät treân moãi trang vieát, trong taâm trí baïn ñoïc. Ngöôøi ñoïc thaáy ngöôøi aáy,

caûnh aáy cöù hieän ra nhaõn tieàn. Ngoøi buùt nhaø vaên ñi saâu vaøo cuoâïc soáng theâ thaûm, toái taêm cuûa

ngöôøi daân lao ñoäng. Taùc phaåm Sau luyõ tre laø caâu chuîeân keå veà gia ñình nhaø lyù Chính. Luùc chöa

mua lyù thoân thì caû gia ñình laøm coøn coù baùt aên baùt ñeå, khi mua roài thì hôõi oâi khoâng coøn mieáng ñeå

aên. Traàn Tieâu khoâng noùi tôùi caûnh caû gia ñình nhaø lyù Chính daét díu nhau ñi aên xin hay boû queâ leân

tænh laøm thueâ nhö trong Vieâïc laøng cuûa Ngoâ Taát Toá noùi veà gia ñình nhaø baùc Luyõ. Keå töø ngaøy baùc

Luyõ khao voïng cho choàng (ngaøy 15 thaùng 8) leân chöùc lyù cöïu raát linh ñình vaø “danh giaù” thì naêm

sau baø Cöïu voäi vaøng ñi leân tænh laøm möôùn. Ngoâ Taát Toá keát luaâïn

“Naêm sau nöõa toâi gaëp baø Cöïu caép noùn ñi ra coång laøng vôùi moät daùng ñieäu khoâng vui.

- Chaøo oâng ôû nhaø, chaùu ñi laøm ñaây.

Vaø khoâng ñôïi toâi hoûi, baø aáy voäi vaøng caét nghóa :

- Chaùu sang Haø Noäi laøm vuù giaø oâng aï, coù gaàn maãu ruoäng vaø nöûa con traâu ñaõ baùn taát caû, laïi

coøn nôï theâm baûy möôi ñoàng nöõa neáu khoâng ñi laøm thì laáy gì maø ñoùng hoï ?” [86, tr. 51].

Ngöôøi ñoïc cuõng seõ hình dung ra caû gia ñình baùc Chính seõ luïn baïi nay mai vaø oâm laáy chöùc

lyù cöïu – moät danh haõo - roài cheát trong xoù nhaø tranh xieâu veïo.

Phaûi chaêng, ngöôøi noâng daân trong saùng taùc cuûa Traàn Tieâu haùm danh haõo? Thöïc ra khoâng

phaûi. Hoï chæ muoán an phaän laøm aên nhöng vì phong tuïc cuûa laøng xaõ eùp buoäc, hoï ñaønh phaûi chaáp

nhaän. Trong xoùm neáu khoâng coù danh phaän thì thaät laø chua xoùt. Do vaäy khoâng coù gì khoù hieåu taïi

sao hoï laïi baàu xaõ, baàu lyù töø khi ñöùa treû chöa chaøo ñôøi. Ñaây laø lôøi taâm söï cuûa baùc xaõ Chính trong

taùc phaåm Con traâu :

“Ñoù cuõng laø vaïn baát ñaéc dó. Baùc naêm nay ñaõ hôn boán möôi tuoåi ñaàu maø ñoäng coù röôùc laø baùc

phaûi ra caàm taùn hay khieâng kieäu vôùi boïn muïc ñoàng ; ñoäng coù quan veà laø baùc phaûi thaân ra doïn

ñöôøng, raãy coû döôùi con maét hoãn xöôïc cuûa moät anh quaûn xaõ chæ nhôùn baèng chaïc con baùc. Ñoäng coù

vieäc gì naëng nhoïc laø ñeán tay baùc. Traêm nghìn söï thieät thoøi ñoå doàn xuoáng ñaàu baùc vaø ñaàu nhöõng keû

baïch ñinh nhö baùc.

Laïi coøn moät nheõ nöõa : baùc ñi ñeán ñaâu cuõng bò ngöôøi ta cheá rieãu, khinh bæ. Hoï cho baùc laø keo

kieät coi ñoàng tieàn hôn phaåm giaù. Baùc ñoäng môû moàm laø hoï chaën hoïng “coøn danh giaù gì caùi thaèng

baïch ñinh maø cuõng aên vôùi noùi !” caùi khoå taâm cuûa baùc laø theá, neân baùc baét buoäc phaûi nhaém maét,

vuoát buïng maø chaïy cho xong caùi xaõ nhöng. Thöïc ra baùc coù thieát gì naém xoâi mieáng thòt trong laøng !

” [83, tr. 41, 42].

Phong tuïc taäp quaùn cuûa ngöôøi daân queâ trong vaên Traàn Tieâu khoâng chæ laø mua caùc chöùc dòch

trong laøng xaõ maø coøn laø loøng tin muø quaùng vaøo caùc theá löïc thaàn linh. Khi gia ñình laøm aên gaëp

nhieàu traéc trôû, haøng xoùm laùng gieàng ñoät nhieân coù nhöõng beänh taät xaûy ra hay thôøi tieát dieãn ra baát

bình thöôøng caùc quan vieân trong laøng thöôøng hoïp nhau laïi vaø khu xöû theo phong tuïc raát coå huû

nhö xem boùi, caàu ñaûo : (Con traâu, Choàng con, Höõu sinh voâ döôõng, Ai phaûi, …). Lôøi thaày boùi phaùn

theá naøo thì traêm hoï phaûi nghe nhö vaäy. Thaày boùi trong taùc phaåm cuûa Traàn Tieâu ñoùng vai troø nhö

moät nhaø tieân tri maëc duø hoï toaøn noùi döïa, noùi lieàu nhöng ai cuõng cho laø linh nghieäm. Trong

truyeän Con traâu, baùc Chính gaùi ñi xem boùi vaø thaày boùi phaùn raèng ; moä cuï tam ñaïi bò ñoäng phaûi

taï, moâï boá choàng phaûi chuyeån sang nôi khaùc thì môùi laøm aên phaùt ñaït vaø sinh quyù töû. Tin lôøi thaày

boùi, xaõ Chính choïn ngaøy caån thaän vaø tìm thaày ñòa lyù gioûi veà laøm laïi ngoâi moä cho boá. Baùc ñaâu

bieát nguyeân nhaân gia caûnh sa suùt do haïn haùn maát muøa lieân tieáp cuøng vay nôï naëng laõi cuûa nhaø

chaùnh Baù maø ra.

Ngaøy sang caùt cho cuï thaân sinh, baùc thaáy xöông xaùm nhö tro. Baùc ngao ngaùn thôû daøi. Thaày

ñòa lyù an uûi “roài ñöôïc choã ñaát toát haøi coát laïi maøu daàn. Maø ngoâi moä toâi saép ñeå cho oâng cuï nhaø baùc

möôøi phaàn chaéc chaén laø toát caû möôøi” [83, tr. 282]. Caâu noùi ñoù ñaõ laøm “xaõ Chính hôùn hôû trong

loøng ñaày hy voïng”, moãi laàn baùc xeáp nhöõng khuùc xöông vaøo trong tieåu saønh laïi laàm raàm khaán vaùi

“ laïy cuï, cuï coù khoân thieâng, xin cuï phuø hoä cho caû nhaø ñöôïc thònh vöôïng, laøm aên ñöôïc may maén,

buoân baùn ñöôïc nhaát baûn vaïn lôïi…” [83, tr. 251]. Khi ngoâi moä ñöôïc hoaøn taát, ñaët treân buïng cuûa

moät con caù saép hoaù long, thaày ñòa lyù noùi choã naøy seõ phaùt to vaø sinh quyù töû thì caøng laøm cho gia

ñình baùc hy voïng “hai baùc möøng rôõ, vui söôùng nhö töôûng töôïng tröôùc caûnh giaøu sang môùi phaùt”.

Treân ñöôøng veà nhaø, baùc luoân nghó tôùi caûnh giaøu sang saép tôùi : “Suoát doïc ñöôøng töø moä veà nhaø,

baùc yeân laëng ñi, maét mô moäng moät caûnh giaøu sang, caûnh aáy theo yù thieån caän cuûa baùc, laø moät con

traâu caùi beùo maäp cuøng con ngheù ñöông tô thaûnh thôi treân ñöôøng coû, laø nhöõng ruoäng luùa xanh non

hay vaøng hoe boâng thoùc, laø moät neáp nhaø tranh saïch seõ, kín ñaùo vôùi raëng cau töôi toát ñaèng tröôùc,

khu vöôøn ñaày cheø ñaèng sau, vôùi ba boán con lôïn laønh maïnh tranh nhau thoïc moõm trong chieác ang

saønh ñaày caùm” [83, tr. 260]. Nhöng söï thöïc, baùc thueâ ruoäng khaùn Kieäu, lyù Haûo ñeàu bò chuû ruoäng

löøa cho neân thueâ moät maãu hai chæ coøn laïi coù taùm saøo. Caûnh nhaø ñaõ ñoùi khoå nay laïi caøng ñoùi khoå

hôn.

ÔÛ truîeân ngaén Ai phaûi, Traàn Tieâu keå laïi caâu chuyeän cöôøi ra nöôùc maét cuûa vôï choàng xaõ

Khoaûn chuyeân ngheà caøy thueâ cuoác möôùn sinh nhai. Gia ñình anh coù maûnh vöôøn vaø caùi ao con

thaû beøo. Anh taùt ao laáy buøn ñoå vöôøn troàng rau, cheø xanh, ao thì thaû caù. Nhöng thaät trôù treâu nhaø

xaõ Khoaûn laáy buøn ao maø nhaø xaõ Coûn laïi sinh ñau maét hoät töø chuû cho tôùi ñaày tôù :

“Trong voøng coù möôi hoâm maø gaàn heát caû nhaø cuõng bò. Laï thaät ! chaéc laø ñoäng ñòa gì ôû ñaâu

ñaây chöù khi naøo laïi gaàn heát caû nhaø cuøng ñau maét bao giôø ; chaû coøn caùch naøo hôn laø ñi xem boùi.

Chæ thaày boùi môùi tìm ñöôïc nguyeân do caùi tai naïn naøy. Baùc Xaõ gaùi nghó nhö vaäy. Cöù gì baùc. Ai maø

khoâng nghó nhö vaäy…” [85, tr. 19].

Xem boùi ra ma, queùt nhaø ra raùc. Caâu thaønh ngöõ ñoù ñaõ ñuùng trong tröôøng hôïp naøy. Xaõ Coûn

voäi chaïy sang ñieàu ñình nhöng khoâng xong cuoái cuøng phaûi ra laøng phaân xöû. Keát quaû thaät bi ñaùt

“Khoaûn laâïp töùc phaûi gaùnh buøn ñoå xuoáng ao, ñem giaàu cau ra ñình taï toäi vaø söûa leã gaø xoâi taï oâng

thoå cai quaûn caùnh ñoàng coù ngoâi moä tam ñaïi nhaø xaõ Coûn” [85, tr. 27]. Töø moät vieäc tin lôøi nhaûm

nhí “baùc khoâng coi lôøi thaày boùi vaøo ñaâu aø ? ” vaø lôøi keát luaän cuûa caùc cuï trong laøng ; “ Khoaûn chæ

coøn bieát cuùi ñaàu vaâng theo meänh leänh” [85, tr. 28], tình laøng nghóa xoùm khoâng coøn.

Neáu truy tìm veà nguyeân nhaân cuûa taát caû caùc vuï vieäc treân, chuùng ta seõ nhaän thaáy moät ñieàu

thaät ñôn giaûn. Nhaän thöùc cuûa hoï coù phaàn haïn cheá. Ñoùi, no ñaâu phaûi do soá phaän. OÁm ñau ñaâu

phaûi do ñoäng long maïch. Theo suy luaän cuûa hoï, taát caû laø do baøn tay sieâu hình laøm ra, vì theá phaûi

cuùng, phaûi xem boùi. Thaày boùi phaùn sao phaûi coi laø ñuùng khoâng ñöôïc cöôõng laïi.

1. 3. Neáp sinh hoaït

Sinh hoaït ôû moät vuøng queâ, noù mang tính taäp quaùn, taâïp tuïc. Noù laø neà neáp laâu daàn thaønh thoùi

quen trong caùch thöùc sinh hoaït haøng ngaøy. Neà neáp sinh hoaït naøy ñaõ ñöôïc nhaø vaên chieám lónh vaø

theå hieän trong taùc phaåm cuûa mình baèng ngheä thuaät saùng taïo. Chính töø goùc ñoä naøy maø neàn neáp

sinh hoaït trong taùc phaåm noù gioáng nhöng ñoàng thôøi laïi coù phaàn khaùc vôùi neàn neáp sinh hoaït ngoaøi

cuoäc soáng. Cuoäc soáng chæ laø neàn taûng cho nhaø vaên caûm nhaän, chieám lónh ; khi phaûn aùnh vaøo

trong taùc phaåm noù mang tính quan nieäm cuûa ngöôøi saùng taùc. Khoâng coù cuoäc soáng haún nhieân

khoâng coù taùc phaåm vaên chöông, nhöng khoâng phaûi moïi vaán ñeà trong taùc phaåm vaên chöông ñeàu

laø cuoäc soáng. Cuoäc soáng trong taùc phaåm vöøa laø nôi theå hieän tö töôûng ngheä thuaät vöøa laø nôi boäc

loä quan nieäm thaåm myõ cuûa nhaø vaên.

Neàn neáp sinh hoaït ñaõ ñöôïc nhaø vaên phaùt hieän vaø ghi nhaän noù trong taùc phaåm cuûa mình

baèng söï thaáu hieåu saâu saéc. Böõa aên trong ngaøy muøa thaät ñaïm baïc nhöng aám tình ngöôøi, tình laøng

xoùm. Böõa côm doïn ra tuy chæ laø rau luoäc, vöøng rang, noài caù kho vaø moät noài côm gaïo ñoû nhöng

“moïi ngöôøi ngoài xeáp haøng hai beân maâm, suoát doïc saân. Côm ñoû xôùi ra baùt, hôi thôm boác leân nghi

nguùt. Hoï nhai troâng raát ngon laønh. Moãi baùt chæ vaø ñoä ba, boán mieáng laø heát” [83, tr. 24 - 25]. Böõa

aên quaây quaàn, aám cuùng vaø traøn ñaày nieàm thaân thieän trong quan heä giöõa con ngöôøi, chuû vaø tôù

khoâng coù söï phaân chia. Ngöôøi noâng daân ñaâu mong gì nhieàu ! Hoï chæ mong sao ñôøi hoï ngaøy coù

hai böõa côm ñaïm baïc, nhöng ñoù cuõng laø vaán ñeà khoù khaên ñoái vôùi hoï. Traàn Tieâu ñaõ hieåu saâu saéc

ñôøi soáng vaø nhöõng öôùc mô cuûa ngöôøi noâng daân. Öôùc mô ngaøy hai böõa aên töôûng nhö nhoû nhöng

khoâng heà nhoû. Ñoù laø vaán ñeà thieát thöïc, thieát thaân cuûa bieát bao con ngöôøi noâng daân soáng trong

cheá ñoä cuõ. Caûnh sinh hoaït cuûa moät gia ñình ñöôïc taùc giaû ñaët cho caùi teân Moät böõa côm ñaày ñuû : caû

gia ñình nhaø xaõ Chính quaây quaàn beân maâm côm ñaïm baïc. Böõa aên chaúng coù gì chæ boán con caù

khoâ (Ngöôøi haøng xoùm cho) vaø noài côm nhoû nhöng taát caû thaønh vieân trong gia ñình ñeàu theå hieän

ñöôïc tình thöông yeâu, nhöôøng nhòn laãn nhau “Baùc choïn khuùc caù ngon nhieàu naïc gaép boû baùt choàng

nhö chuû tieáp khaùch. Ñeán löôït sau, choàng bieát yù gaït baùt ra vaø noùi :

- Bu noù aên ñi chöù ! Toâi chæ thích aên ñaàu caù !

Noùi roài baùc gôõ laáy khuùc ñaàu boû leân baùt.

Ba ngöôøi, vôï, choàng, con gaùi vöøa aên vöøa ñeå yù ñeán noài côm. Moãi ngöôøi trong thaâm taâm cuøng

muoán nhòn ñeå nhöôøng ngöôøi khaùc. Nhöng laàn naøy khoâng ai phaûi ñoùi” [83, tr. 180].

Moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi, tình laøng nghóa xoùm, quan heä gia toäc v…v. Ñôøi

soáng thoân queâ Baéc Boä luoân theå hieän nhöõng quan heä chaèng chòt, coù khi, ñoù laø quan heä gia toäc

nhöng cuõng coù khi chæ laø quan heä haøng xoùm laùng gieàng. Traàn Tieâu ñaõ trôû thaønh moät caây buùt saéc

saûo trong vieäc taùi hieän nhöõng moái quan heä xoùm laøng naøy. Xaõ Voùt (Choàng con) moät ngöôøi ñaøn baø

nhanh nheïn, thaùo vaùt luoân quan taâm vaø hy sinh vieäc nhaø vì moïi ngöôøi. Heã nhaø ai coù vieäc caàn

giuùp laø chò coù theå boû coâng vieäc nhaø mình ñeán giuùp hoï caû ngaøy khoâng nghó ngôïi. Coâ Mít (Choàng

con) moät luùc nuoâi hai ñöùa treû maø khoâng chuùt aùi ngaïi. Gia ñình baùc Na (Moät dieäu keá ) ngheøo ñoùi

nhöng thaáy nhaø oâng ñoà ñoùi hôn mình lieàn caép raù gaïo sang giuùp ñôõ. Neàn neáp sinh hoaït naøy ñaõ trôû

thaønh neáp soáng vaên hoaù cuûa ngöôøi daân queâ khoâng chæ cuûa ngöôøi daân mieàn Baéc maø laø neáp sinh

hoaït chung cho taát caû caùc vuøng queâ Vieät Nam. Ñoù laø quan nieäm laù laønh ñuøm laù raùch, laù raùch

ñuøm laù naùt, chung löng ñaáu caät ñeå cuøng nhau vöôït khoù khaên. Töø moái quan heä roäng, nhaø vaên ñaõ

ñi saâu vaøo moái quan heä gia ñình, gia toäc theå hieän söï thöông yeâu ñuøm boïc laãn nhau. Ñieàu ñaëc

bieät, moái quan heä meï choàng naøng daâu xöa nay thöôøng xaûy ra baát hoaø, noù ñaõ ñöôïc daân gian ghi

nhaän trong caâu thaønh ngöõ “maát tieàn mua maâm thì ñaâm cho thuûng”. Nhöng ôû ñaây, Traàn Tieâu laïi

mieâu taû quan heä meï choàng naøng daâu raát thaân thieát, gioáng nhö meï ñeû con gaùi.

Trong haàu heát caùc taùc phaåm cuûa mình, Traàn Tieâu ñaõ ñeà caäp ñeán moái quan heä naøy, noù laø

moái quan heä raát ñeïp. Ñaây laø moät quan nieäm khaùc so vôùi caùc nhaø vaên cuøng thôøi. Nhaát Linh, Khaùi

Höng khi xaây döïng quan heä meï choàng naøng daâu thöôøng laø quan heä ñoái ñaàu, thöôøng xuyeân xaûy ra

xung khaéc (Mai vaø meï Loäc trong Nöûa chöøng xuaân ; Loan vaø meï Thaân trong Ñoaïn tuyeät). Traàn

Tieâu xaây döïng quan heä naøy laïi khaùc, trong truyeän Choàng con, ñoù laø quan heä tình caûm, hoaø hôïp,

meï choàng naøng daâu lo cho nhau. Moái quan heä voán deã baát hoaø trôû thaønh moái quan heä tình caûm

thaân thieän.

Quan heä anh chò em, vôï choàng cuõng theå hieän ñöôïc nhöõng quan heä môùi cuûa Traàn Tieâu. Söï

thöông yeâu ñuøm boïc cuûa caùi Hóm ñoái vôùi nhöõng ñöùa em chöùng toû coâ laø moät ngöôøi chò sôùm

tröôûng thaønh bieát lo toan tính toaùn coâng vieäc nhaø. Hoaëc nhö moät cöû chæ ñeïp cuûa xaõ Chính giuùp

vôï trong nhöõng luùc koù khaên : vôï ñi mua thoùc xa, anh chaïy ra taän ñaàu laøng giuùp vôï gaùnh thoùc veà

theå hieän söï chia seû coâng vieäc giöõa nhöõng thaønh vieân trong gia ñình, moái quan heä bình ñaúng vôï –

choàng ñaõ ñöôïc nhaän thöùc ñuùng ñaén. Quan nieäm veà ngöôøi vôï vaø ngöôøi choàng ñaõ thöïc söï trôû thaønh

moät quan nieäm tieán boä cuûa Traàn Tieâu trong giai ñoaïn môùi. Nhaø vaên khoâng mieâu taû moái quan heä

baát hoaø giöõa meï choàng naøng daâu, hay noùi roäng ra laø quan heä ñaïi gia ñình phong kieán nhö trong

saùng taùc cuûa Nhaát Linh, Khaùi Höng maø cöù nheï nhaøng loàng trong vaên mình nhöõng quan nieäm môùi

veà gia ñình, ñeå töø ñoù chuyeån ñoåi daàn quan nieäm laïc haäu.

Beân caïnh nhöõng neùt ñeïp cuûa neáp sinh hoaït coøn nhöõng ñieàu caàn phaûi leân aùn, pheâ phaùn ñeå

ngöôøi daân thaáy maø söûa ñoåi. Trong saùng taùc cuûa mình, Traàn Tieâu ñaõ pheâ phaùn nhöõng neáp sinh

hoaït laïc haäu, phaûn tieán hoaù. OÂng moâ taû ngöôøi daân queâ ngheøo khoå, soáng moät cuoäc ñôøi thieáu thoán

maø luoân gaéng toû ra ñuû aên, ñuû maëc. Hay moät vaán ñeà khaùc, ñoù laø toå chöùc sinh hoaït trong gia ñình.

Khoâng chæ nhaø ngheøo môùi luoäm thuoäm maø ngay caû nhaø giaøu cuõng luoäm thuoäm khoâng keùm. Hoï

soáng maát veä sinh vaø raát huû laäu…. Taát caû thaønh thoùi quen. Trong taùc phaåm Choàng con, nhaø vaên

mieâu taû “coång ra vaøo môû ngay ôû ñaàu chuoàng lôïn. ÔÛ khoaûng ñaàu nhaø treân vaø nhaø beáp laø moät maåu

ñaát vuoâng ñeå ñoáng raï. Vì heát choã, vaø vì tieän lôïi nöõa, boán naêm caùi noài “chaân” vaø moät caùi vaïi meû

ñöïng nöôùc tieåu ñaët thaønh “raãy” daøi töø coång ñeán taän caùi töôøng hoa […]. Ngöôøi ra vaøo ñaõ quen vôùi

muøi nöôùc tieåu vaø muøi phaân lôïn […]. Chaû theá maø coù ngöôøi quaù haø tieän, luùc ñi ñöôøng coá nhòn ñeå veà

giaûi vaøo vaïi nhaø” [84, tr. 11]. Caùch sinh hoaït naøy ñaõ trôû thaønh neáp soáng cuûa ngöôøi noâng thoân vì

noù laø thoùi quen, ñöôïc moïi ngöôøi chaáp nhaän. Khi oám ñau, hoï thöôøng nhôø vaøo cuùng leã hay caùc

lang baêm. Boïn lang baêm naøy thi nhau khoe taøi, keøn cöïa, vaø cheâ bai caùc baùc só. Trong truyeän

ngaén Lang thang, Traàn Tieâu ñaõ khaéc hoaï hình aûnh nhöõng oâng lang vöôøn thi nhau troå taøi tröôùc

con beänh : moät beänh nhaân taùo boùn nhieàu ngaøy ñaõ bò ngoä ñoäc, caùc lang baêm thi nhau phaùn beänh,

cho laø thöông haøn nhaäp lyù vaø heát caùch chöõa nhöng noù laïi ñöôïc chöõa khoûi baèng caùch heát söùc bình

thöôøng, ñoù laø “thuït thaùo” cuûa y hoïc hieän ñaïi. Coøn ñaây laø caùch chöõa beänh lao cuûa caùc lang baêm.

Caùc thaày lang noùi raèng caùc baùc só thaáy ho laø phaùn vi truøng ñuïc phoåi “ñoäng ho laø ñoác tôø ñoå taïi

phoåi bò vi truøng ñuïc khoeùt. Roài cöù nheø phoåi maø chöõa maõi. Kyø thöïc caên nguyeân noù coù ôû ñaáy ñaâu.

Thöa noù ôû gan, ôû thaän aï” [82, tr. 18]. Ñeán ñaây caên nguyeân beâïnh ñaõ roõ, caùc thaày lang thi nhau

tranh taøi, ngöôøi thì cho phaûi chöõa “boå gan, boå thaän töùc boå phoåi, töùc ñôøm seõ haï vaø ngaøy moät bôùt

daàn” [82, tr. 18]. Caùc thaày lang chöõa maõi khoâng khoûi vaø con beänh laên ra cheát, khi ñoù caùc thaày

cho laø gia ñình heát phuùc “nhaø baø coù keùm hoàng phuùc. Baø neân laøm aâm, tìm phuùc cho nhieàu vaø ngaøy

ñeâm caàu trôøi khaán phaät thì hoaï chaêng con caùi baø môùi thoaùt khoûi. Chöù hai vôï choàng con truøng naøy

tinh khoân quyû quyeät laém. Toâi nghó gì chuùng noù ñeàu bieát caû. OÂng nhaø baø ñaõ ñeán ngaøy taän soá. Baø

neân chuaån bò tröôùc ñi laø vöøa” [82, tr. 15]. Hoï thi nhau baøn veà hình daïng cuûa truøng lao, keû cho noù

gioáng nhö con daùn ñaát, keû cho noù gioáng nhö con thaïch suøng. Ñoù laø caùch chöõa beänh cuûa caùc lang

baêm, coøn anh chöõa beänh theo Taây hoïc thì quanh ñi quaån laïi chæ coù caùi “boác” vaø moân thuït thaùo….

Traàn Tieâu ñaõ vaïch roõ nhöõng yeáu keùm trong yù thöùc cuûa ngöôøi daân, ñaëc bieät laø veà veä sinh, phoøng

beänh. Chính vì nhöõng haïn cheá trong hieåu bieát neân ngöôøi daân hay chöõa beänh baèng caùch cuùng

khaán. Coøn caùc thaày lang do haïn cheá trong hieåu bieát veà y thuaät neân khi haønh ngheà beänh nhaân

cheát thì ñoå cho heát phuùc. Qua ñaây oâng muoán pheâ phaùn caû hai ñoái töôïng : ngöôøi noâng daân vaø

ngöôøi thaày thuoác. Ñaëc bieät laø nhöõng ngöôøi thaày thuoác khoâng coù löông taâm ngheà nghieäp.

1. 4. Böùc tranh leã hoäi

Laøng queâ Baéc Boä vôùi nhieàu leã hoäi trong naêm : leã hoäi lôùn taäp trung vaøo ba thaùng (Gieâng,

Hai, Ba) vaø nhieàu leã hoäi nhoû ñöôïc raûi ñeàu trong naêm. Chính nhöõng leã hoäi ñoù ñaõ laøm neàn cho

nhöõng saùng taùc cuûa Traàn Tieâu. Trong nhoùm Töï löïc vaên ñoaøn khi vieát veà ñôøi soáng noâng thoân

khoâng ai vieát nhö Traàn Tieâu. OÂng coù caùch dieãn taû khaùc. Ñaëc bieät vieát veà leã hoäi vuøng thoân queâ

Baéc boä thì Traàn Tieâu theå hieän raát ña chieàu vaø giaøu chaát hieän thöïc. Trong böùc tranh naøy, oâng

truyeàn taûi hai maêït cuûa leã hoäi : phaàn Leã vaø phaàn Hoäi, phaàn tích cöïc vaø phaàn tieâu cöïc. Trong sinh

hoaït vaên hoaù daân gian thì Leã – Hoäi bao goàm hai thaønh phaàn : Leã laø nhöõng quy taéc, leà loái maø

trong caùc hoaït ñoäng vaên hoaù daân gian phaûi tuaân thuû. Ñi traùi vôùi Leã laø phaïm vaøo quy taéc, haønh söû

thieáu vaên hoaù, vaên minh. Hoäi laø phaàn hôïp thaønh cuûa Leã thöôøng dieãn ra sau Leã vaø tröôùc Leã

nhaèm muïc ñích khuaáy ñoäng phong traøo, taêng theâm veû vui nhoän cuûa Leã. Hoäi thoâng thöôøng khoâng

theo quy taéc do Leã ñaët ra nhöng Leã naøo thì hoäi aáy. Moái quan heä Leã vaø Hoäi laø hai maët cuûa moät

vaán ñeà. Muoán khaúng ñònh ñöôïc Leã Hoäi naøy ñuùng vôùi truyeàn thoáng vaên hoaù hay khoâng caàn phaûi

quan taâm tôùi tieán trình toå chöùc. Nhö vaäy, muoán khaúng ñònh maët tích cöïc hay chæ ra nhöõng tieâu

cöïc cuûa Leã Hoäi trong saùng taùc cuûa Traàn Tieâu, chuùng ta caàn quan taâm tôùi quaù trình haønh Leã vaø

haønh Hoäi. Ñoàng thôøi cuõng caàn quan taâm tôùi ñoái töôïng ñieàu haønh cuûa Leã Hoäi.

Leã Hoäi ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam noùi chung vaø nhaân daân mieàn Baéc noùi rieâng laø moät trong

nhöõng ñieàu khoâng theå thieáu trong neáp sinh hoaït cuûa con ngöôøi. Noù mang laïi thö thaùi trong taâm

hoàn, oân laïi truyeàn thoáng cuûa daân toäc, cho theá heä mai sau. Ñoù laø caùch giöõ laïi nhöõng gì quyù giaù

cuûa daân toäc. Vôùi Traàn Tieâu, Leã Hoäi bao goàm hai vaán ñeà : maët tích cöïc vaø maët tieâu cöïc. Trong

nhöõng trang vieát veà Leã Hoäi, Traàn Tieâu toû ra laø moät caây buùt taøi hoa trong vieäc moâ taû caûnh hoäi heø

ñình ñaùm cuûa laøng xaõ. Töø caùch boá trí khoâng gian ñeán nhöõng con ngöôøi haønh leã ñeàu ñöôïc taùc giaû

moâ taû chính xaùc vaø tyû myû vôùi tö caùch moät caây buùt giaø daën vaø am hieåu phong tuïc thoân queâ.

Hoaøng Nhö Mai ñaõ ñaùnh giaù “Traàn Tieâu ñaõ daãn ñoäc giaû ñeán chöùng kieán nhöõng neùt sinh hoaït

thöôøng ngaøy vaø leã hoäi ôû noâng thoân, […]. Söï hieåu bieát thaáu ñaùo vaø buùt phaùp tinh teá cuûa nhaø vaên

coáng hieán khaù nhieàu chöông folklore ñaëc saéc, thuù vò cho ngöôøi ñoïc” [84, tr.3]. Taùc phaåm Con

traâu, Choàng con laø hai taùc phaåm theå hieän saâu saéc nhöõng khoâng gian Leã Hoäi. Trong Con traâu,

nhaø vaên ñaõ khaéc hoaï haøng loaït khoâng gian leã hoäi nhö : Coã möøng thoân, Hoäi quan laõo, Ñình ñaùm,

Töø vieäc nhaø ñeán vieäc laøng, …. Döôùi buùt phaùp cuûa Traàn Tieâu, ngaøy hoäi ñaõ bò bieán chaát. Noù khoâng

phaûi laø ngaøy hoäi maø laø nhöõng gì laøm cho ngöôøi daân phaûi chòu theâm cô cöïc. Ñaây laø moät ñoaïn

trong Hoäi quan laõo:

“Moãi khi chöôùc töûu, phöôøng troáng nghæ, phöôøng baùt aâm noåi leân. Boán chò aû ñaøo nhaø queâ ôû hai

beân giaûi voõ, ñi laïi muùa nhaïc sau löng cuï Tuaàn. Maët chò naøo chò aáy thöôõn ra nhö caùn taøn. Hai caùnh

tay giô ra ngang pheø, baøn tay xoeø ñuû naêm ngoùn nhö tay eách. Thaân cöùng ñôø xoay ñi xoay laïi moät

choã nhö chieác truïc.

AÁy theá maø thieáu caùc chò buoåi teá seõ maát veû long troïng. Vaø phaàn nhieàu keû ñi xem ñeàu chuù muïc

vaøo caùc chò hôn caùc cuï. Hoï nhìn caùc cuï maõi cuõng ñaâm chaùn, neáu khoâng coù boïn “nhaø tô” ñeán laøm

vui maét hoï” [83, tr. 92]. Chuùng ta thaáy, caùi nhìn cuûa nhaø vaên khoâng phaûi laø ngöôøi thaûnh thôi ñi

ngaém caûnh giaûi trí maø laø ngöôøi ñöùng ngoaøi khung caûnh ñeå nhaän ñònh ñaùnh giaù vaán ñeà moät caùch

chính xaùc. OÂng ñaõ nhìn cuï Tuaàn vaø quan vieân coù phaàn haøi höôùc. Buoåi teá ñaùng leõ phaûi long troïng

ñaèng naøy ñaõ bò tieáng cöôøi traøo loäng laøm maát veû linh thieâng. Trong caùi nhìn cuûa Traàn Tieâu, boïn

hoøa muïc chæ toaøn nhöõng keû aên chôi traùc taùng, chìm ngaäp trong nhöõng huû tuïc nay hoäi mai leã bòa

ra ñeå boùc loät daân queâ. Chuùng duy trì nhöõng thöù voán raát thanh cao naøy ñeå vô veùt tieàn cuûa trong

laøng xaõ. ÔÛ ngoaøi ñình vì doøng hoï maø chuùng keøn cöïa laãn nhau, caïnh khoeù, deøm pha laãn nhau (Ai

phaûi). Nhöõng buoåi hoïp laøng keøm theo aên uoáng dieãn ra thöôøng xuyeân. Trong khi ñoù haïn haùn

khoâng ai lo. Chuùng laïi baøy ra nhöõng troø côø baïc, thuoác phieän, coâ ñaàu, …. Cuoäc ñôøi cöù theá troâi ñi

nhö moät doøng nöôùc phaúng laêïng khoâng moät gôïn soùng, lôùp giaø qua ñi lôùp treû thay theá chaúng coù gì

chuyeån ñoåi tö töôûng. Nhaø vaên nhìn boïn treû con xoâ ñaåy nhau nhaët nhöõng quaû phaùo rôi, cuøng nhau

xeáp nhöõng caùi ñình baèng ñaát, oâng ñaõ khoâi haøi hình dung ra “sau naøy chuùng lôùn leân seõ nhöôøng

ñình cho con ñeå nhaäp boïn vôùi caùc cuï” [83, tr. 93]. Trong ñoaïn Coã möøng thoân vaø Ñình ñaùm, môùi

ñoïc, chuùng ta caûm thaáy raát trònh troïng nhöng chính trong caùi trònh troïng aáy laïi chöùa ñöïng nhöõng

caùi khoâi haøi. Nhöõng con ngöôøi ñöôïc giao chöùc traùch cao trong laøng xaõ beà ngoaøi muõ cao aùo daøi,

uy nghi : “oâng ñi laïi suoát doïc ñình, sai baûo truyeàn leänh, theùt oang oang” [83, tr. 97] nhöng caùi uy

nghi beà ngoaøi naøy chaúng toàn taïi ñöôïc laâu, chæ trong choác laùt “haøng caùn, xaõ nhao nhao, hoãn ñoän

nhö ñaùm baïc bò baét”, quan vieân trôû thaønh moät môù hoãn ñoän, ngöôøi hoûi ngöôøi traû lôøi “oàn aøo nhö

moät phieân chôï”, coã baøn ñem leân caùc oâng aên uoáng no say keå heát chuyeän laøng ñeán chuyeän nhaø,

cuoái cuøng chæ khoå caùc baø cöïu laøm luïng vaát vaû ñeå laáy tieàn cung phuïng caùc oâng. Vaäy laø, quan vieân

chæ bieát côm no röôïu say vaø ra söùc vô veùt cuûa caûi cuûa nhaân daân. Hoï khoâng lo gì cho daân cho

nöôùc. Sao ngöôøi daân traùnh khoûi caûnh baàn haøn nheo nhoùc ? Hoï seõ soáng maõi trong caùi voøng “luaån

quaån, toái taêm, meâ muoäi cuûa nhöõng tuïc leä moïi rôï vaø caû caùi taâm lyù haùo danh muø quaùng” [Lòch söû

vaên hoïc 1930 – 1945, taäp 5 phaàn 1 (Huyønh Lyù vaø nhieàu taùc giaû), Nxb giaùo duïc, Haø Noäi, 1978 tr.

210]. Ai laø ngöôøi gaây ra caûnh aáy! Chaúng noùi, chuùng ta cuõng bieát thuû phaïm chính laø nhöõng quan

vieân, nhöõng cöôøng haøo, ñòa chuû trong thoân xoùm. Cuõng taùc phaåm Con traâu, Traàn Tieâu ñeå cho oâng

tuù Caàm noùi ra moät caâu thaät chua xoùt cho laøng xaõ “baåm cuï lôùn, moãi thoân chæ caàn baùn vaøi ngoâi xaõ

nhöng, hay moät ngoâi höông chính laø thöøa thaõi chaùn”. Teä baïc hôn nöõa laø chuùng eùp nhöõng nhaø coù

chuùt cuûa aên cuûa ñeå phaûi mua chöùc dòch cho con khi chuùng môùi ba, boán tuoåi. Nöïc cöôøi hôn chuùng

eùp hoï mua ngay caû khi ñöùa beù chöa chaøo ñôøi vaø caùc cuï noùi laáy ñöôïc raèng “ñoù cuõng laø moät caùch

caàu töï”.

Beân caïnh nhöõng teä naïn cuûa hoäi heø ñình ñaùm, ngöôøi noâng daân coøn chòu nhöõng caûnh ñaùng

thöông taâm khaùc ! Ñoù laø thaàn quyeàn, meâ tín dò ñoan, doàn cuoäc soáng cuûa hoï vaøo con ñöôøng beá

taéc. Ñaây laø moät chöông coù tieâu ñeà Ñaïi haïn trong taùc phaåm Con traâu:

“Khoâng coøn kieám ñaâu ra nöôùc maø taùt.

Caùc ao chuoâm caïn khoâ ñeå phôi ñaùy buøn phaàn nhieàu phuû coû vaø nhöõng caây cuùc daïi, hoa vaøng

choeù.

Chæ möôi hoâm khoâng möa nöõa laø ñi ñôøi caû moät caùnh ñoàng haøng nghìn maãu.

Neáu ñöôïc caùi laïch con aên thoâng vôùi caùi ñaàm ôû ñoàng cöûa (ruoäng chieàu) thì cuõng chöa hoaøn

toaøn ñeán noãi thaát voïng. Khoán noãi caùc cuï khoâng daùm cho ñaøo, ñoäng ñeán laøng, ñoäng ñeán moà maû

nhaø caùc cuï” [83, tr. 127].

Ngöôøi daân mong nöôùc nhöng quan treân sôï ñöùt long maïch khoâng daùm cho ñaøo, do vaäy naêm

ngoaùi coù moät ngöôøi trí thöùc – oâng giaùo Rao (Con traâu) – coù ñeà nghò laøng cho ñaøo keânh daãn nöôùc

vaøo ruoäng ñeå choáng haïn haùn ñaõ bò caùc cuï nhieác moùc thaäm teä:

“Thaày khoâng am hieåu lyù soá coù khaùc. Ngöôøi ta khoâng sôï nguy khi ngöôøi ta khoâng bieát caùi

nguy. Thaày vaøo haïng ngöôøi aáy ñaáy, thaày giaùo aï. […]. A saø, caùnh Taây hoïc hoï bieát caùi quaùi gì maø

baøn. Hoï hoïc Taây chæ bieát baét chöôùc Taây… coù bieát ñaâu raèng : Taây ngöôøi ta sang beân mình, ngöôøi ta

caàn gì ñeán long maïch. Ñoäng laø ñoäng nhaø mình chöù ñoäng gì ñeán nhaø ngöôøi ta” [83, tr. 128].

Nhöng roài söï vieäc cuõng khoâng theå ñeå laâu hôn ñöôïc nöõa, caùc quan ngaøy naøo cuõng phaûi khu

xöû vieäc ngöôøi daân tranh chaáp nöôùc. Môùi ñaàu chæ laø nhöõng tieáng chöûi bôùi sau sinh ra xoâ xaùt söùt

ñaàu meû traùn buoäc quan huyeän Tuy Vieãn phaûi ñích thaân laäp ñaøn caàu ñaûo. Nhöng vaãn khoâng moät

gioït möa !

Trong taäp truyeän ngaén Sau luyõ tre, taùc giaû ñaõ maïnh meõ chæ ra nhöõng maët traùi cuûa leã hoäi,

nhöõng thoùi aên baån, aên tham cuûa caùc quan vieân haøng xaõ : “coã baøn böng leân, caùc oâng noác röôïu

vaøo, caâu chuyeän laïi caøng haêng haùi. Tieáng oàn aøo nhö chôï phieân khoâng coøn nghe ra caâu gì nöõa”,

Vaø keát thuùc buoåi aên khao ñöôïc nhaø vaên moâ taû thaät chua chaùt : “moïi ngöôøi cöôøi ha haû, […]. Röôïu

laøm cho ngöôøi ta ñieân roà, taøn baïo, thì thuoác phieän, laïi laøm cho ngöôøi ta trôû neân thaâm traàm, hoaø

nhaõ. Vì theá ban naõy caùc cuï noùi nhieàu thì baây giôø caùc cuï noùi ít, vaø noùi toaøn nhöõng caâu trieát, maø

trieát lyù cuûa caùc cuï chaúng qua khoûi “dó nhaøn vi quyù”” [82, tr. 65 – 66]. Trong vaên chöông, nhaø vaên

coù nhieàu caùch boäc loä thaùi ñoä cuûa mình. Ngöôøi kín ñaùo boäc loä qua nhöõng hình aûnh töôïng tröng, aån

duï, hoaëc caïnh khoeù qua moät vaøi nhaân vaät. ÔÛ ñaây, Traàn Tieâu laïi boäc loä thaùi ñoä moät caùch tröïc tieáp

qua moät lôùp ngöôøi caën baõ trong xaõ hoäi hieän hoï laøm chöùc dòch trong laøng. Böõa tieäc ñöôïc toå chöùc

vôùi toaøn nhöõng quan vieân haøng xaõ, vaäy maø oàn aøo khoâng khaùc gì caùi chôï “tieáng oàn aøo nhö chôï

phieân”. Boïn ngöôøi xöa nay vaãn ñöôïc coi laø “phuï maãu chi daân” thì qua böõa röôïu baûn chaát thaät

cuûa chuùng hieän leân roõ taát caû “ñieân roà, taøn baïo”. Nhaø vaên ñaõ chæ roõ haøng nguõ quan vieân chæ moät

ham muoán, ñoù laø aên uoáng, nhöõng thuù vui vaät chaát taàm thöôøng. Trong böùc tranh leã hoäi, chuùng ta

nhaän thaáy, nhöõng ngöôøi haønh leã ñoù laø nhöõng quan vieân haøng xaõ, nhöõng ngöôøi ñöôïc meänh danh

laø coù taàm hieåu bieát hôn trong laøng, coù uy tín vaø ñaïo ñöùc cao nhaát nhì trong thoân xoùm, vaäy maø khi

haønh söû nhöõng vieäc caàn ñeán ñaïo ñöùc thì nhöõng con ngöôøi naøy laïi khaùc. Hoï khoâng ñuû phaåm chaát

ñaïo ñöùc cuõng nhö tö caùch, taùc phong laøm vieäc trònh troïng nhö vaäy. Traàn Tieâu khi dieãn taû nhaân

vaät naøy thöôøng baèng buùt phaùp haøi höôùc, chaâm bieám. OÂng duøng raát nhieàu cuïm töø : nhao nhao,

nhoán nhaùo, hoãn ñoän nhö ñaùm baïc bò baét, oàn aøo nhö moät phieân chôï, ñieân roà, taøn baïo, … chæ soá ñoâng

; chæ con ngöôøi : lom khom, kheùp neùp, vöôn maõi coå ra nhìn, chòu khoù leã, chòu khoù khaán, chaïy nhö

moät ñaøn vòt, baùn soáng baùn cheát, … ; thuù vui cuûa quan vieân laø : röôïu, côø baïc, haùt coâ ñaàu, … ; chöõ

nghóa cuûa quan vieân thì : chöõ quoác ngöõ bieát ít, chöõ nho khoâng ñeán ñaâu (chöõ Moøng vieát thaønh chöõ

Meàn, chöõ Böûng vieát thaønh chöõ Bænh,…). Quan ñieåm cuûa Töï löïc vaên ñoaøn veà tuïc leä coå truyeàn :

“Ñoái vôùi tuïc leä coå truyeàn ta phaûi tìm thaáy tinh thaàn vaên minh thaùi taây roài töï taïo laáy nhöõng ñieàu

nhu caàn cho ta, vaø muoán theá ta phaûi döùt boû nhöõng daây buoäc chaèng chòt laáy linh hoàn ta laø nhöõng

tuïc leä coå huû vaø trí phuïc toøng cuûa caû daân toäc” [63, tr. 428]. Chính vì quan nieäm nhö vaäy, cho neân

trong nhöõng saùng taùc cuûa Traàn Tieâu ñaõ xaây döïng böùc tranh leã hoäi vôùi taát caû nhöõng gì quy phaïm

vaø baát quy phaïm. Chính caùi baát quy phaïm laïi laø ñieåm saùng trong böùc tranh naøy cuûa taùc giaû, laø

trung taâm phaûn aùnh nhöõng vaán ñeà veà theá giôùi quan. Nhaø vaên Theá Löõ laø thaønh vieân nhoùm Töï löïc

vaên ñoaøn ñaõ phaùt bieåu nhö sau : “Caùi hay cuûa moät cuoán truîeân veà phong tuïc khoâng phaûi ôû caùi

luaân lyù cuûa caâu chuyeän aáy, bôûi vì muïc ñích cuûa nhaø vieát vaên khoâng phaûi laø giaõi baøy hay thuyeát

phuïc maø chæ laø söï dieãn taû caùc haønh vi cuûa ngöôøi ñôøi, laøm cho caùc haønh vi ñoù ñöôïc roõ reät minh

baïch hôn caùi quang caûnh soâi noåi vaø raéc roái cuûa cuoäc sinh hoaït haøng ngaøy. Nhöõng caùch keát caáu

phaàn nhieàu cay ñaéng maø nhaø vaên cöù theo söï thöïc laøm ra seõ coù aûnh höôûng vaø vang ñoäng saâu xa

hôn nhöõng caùi laïc quan giaû doái cuûa nhöõng chuyeän taàm thöôøng chæ coát ñeå cho ngöôøi ñoïc truîeân

ñöôïc yeân giaác nguû ngon. Chæ coù nhöõng caûm giaùc cuûa cuoäc ñôøi thaät, laø coøn laïi vaø in saâu trong trí

nhôù cuûa ngöôøi ñoïc, coøn moät soá truyeän keå ra vaø keát caáu moät caùch kheùo leùo cho vöøa yù ñoäc giaû seõ bò

queân ngay, khoâng ai baøn ñeán nöõa” [63, tr. 435].

Böùc tranh leã hoäi hieän leân khoâng chæ toaøn nhöõng caûnh ñaùng buoàn, ñaùng thöông, caàn leân aùn

maø coøn coù caû nhöõng neùt ñeïp vaên hoaù cuûa daân toäc. Söï pha troän naøy ñaõ theå hieän buùt phaùp taøi tình

cuûa nhaø vaên trong vieäc nhìn nhaän vaø ñaùnh giaù söï vaät. Ñaây chính laø choã theå hieän theá giôùi quan

tieán boä cuûa taùc giaû. OÂng ñaùnh giaù söï vieäc khoâng ñi theo moät chieàu, nhìn söï vaät trong quaù trình

phaùt trieån cuûa chuùng. Vaø ñaây cuõng chính laø choã khaùc bieät cuûa taùc giaû vôùi nhöõng caây buùt hieän

thöïc pheâ phaùn (Böôùc ñuôøng cuøng cuûa Nguyeãn Coâng Hoan) vaø caû nhöõng caây buùt trong Töï löïc vaên

ñoaøn (Nöûa chöøng xuaân cuûa Nhaát Linh). Trong saùng taùc cuûa Taàn Tieâu, chuùng ta nhaän thaáy leã hoäi

ñöôïc nhìn ôû hai daïng cô baûn : Thöù nhaát, nhöõng leã hoäi lieân quan ñeán cuoäc soáng trong quan heä vôùi

moâi tröôøng töï nhieân nhö leã hoäi Caàu möa, Leã xuoáng ñoàng, … trong taùc phaåm Con traâu. Thöù hai,

nhöõng leã hoäi lieân quan ñeán ñôøi soáng coäng ñoàng nhö Leã hoäi caàu töï ñeàn Kieáp; Hoäi chuøa Höông –

thaùng gieâng ñeán heát thaùng 2; ngaøy 2 thaùng 3 hoäi phuû giaøy; leã hoäi ñình, chuøa; Hoäi quan laõo … trong

taùc phaåm Choàng con, Höõu sinh voâ döôõng, Con traâu. Nöôùc ta laø moät ñaát nöôùc noâng nghieäp laøm

theo thôøi vuï. Moät naêm phoå bieán laø hai vuï chính troàng luùa vaø moät vuï maøu, coøn laïi laø thôøi gian

noâng nhaøn nghæ ngôi döôõng söùc. Trong khoaûng thôøi gian naøy, ngöôøi daân thöôøng toå chöùc caùc leã

hoäi ñeå giöõ gìn baûn saéc vaên hoaù daân toäc, nhaèm truyeàn ñaït laïi nhöõng kieán thöùc, kinh nghieäm cuûa

cha oâng cho con chaùu ñoàng thôøi khaéc saâu voán vaên hoaù nghìn ñôøi cuûa daân toäc cho theá heä treû. Leã

hoäi laø moâi tröôøng toát nhaát ñeå giaùo duïc con ngöôøi hieåu, naém ñöôïc baûn saéc vaên hoaù, giöõ gìn vaø

soáng theo baûn saéc vaên hoaù cuûa daân toäc mình. Leã hoäi bao goàm nhieàu troø chôi giaûi trí vöøa raát

thieâng lieâng nhöng cuõng raát traàn theá.

Leã hoäi caàu möa trong vaên hoaù daân gian khoâng coù gì laø xaáu. Noù laø thöù tín ngöôõng daân gian

theå hieän baûn saéc vaên hoaù cuûa cö daân noâng nghieäp. Noù chính laø moät ngaøy hoäi leã. Leã ôû ñaây mang

yù nghóa xin thaàn linh baûo trôï cho cuoäc soáng cuûa daân laøng. Chính vì vaäy, caùc vai chuû teá phaûi choïn

raát coâng phu theå hieän ñöôïc söï toân kính ñoái vôùi ñaáng beà treân cuûa nhaân daân. Con ngöôøi naøy vöøa

phaûi hoäi ñuû taøi vaø ñöùc cuøng loøng toân kính : “caùc cuï choïn loïc maõi môùi tìm ñöôïc oâng lyù Hieåu laø

ngöôøi vöøa tuoåi taùc vöøa suøng baùi, […]. Thoaït ôû nhaø ra ñi, oâng ñaõ taâm taâm nieäm nieäm. Vöøa tôùi coång

chuøa, oâng ñaõ kính caån, sôï haõi nhö moät anh daân ngu ñeán cöûa quan. […]. Nhöõng ngöôøi giuùp vieäc

oâng haønh leã ñeàu laø nhöõng ngöôøi thanh khieát caû, hai ba hoâm chöa ñuïng ñeán mieáng thòt caày” [83,

tr.146]. Ñaây laø caùch theå hieän loøng toân kính cuûa nhaân daân ñoái vôùi daáng beà treân, ngöôøi xem leã

thaáy ñöôïc caùi uy nghi cuûa linh khí ñaát Vieät. Beân caïnh leã laø hoäi. Moïi ngöôøi daân trong laøng xaõ keùo

nhau ñi xem leã caàu möa. Hoï hoà hôûi töø treû em cho tôùi ngöôøi lôùn ai cuõng muoán döï hoäi :

“Caû laøng naùo nöùc, boû caû taùt nöôùc ñeå ñi xem, caùc baø lyù, baø khaùn, caùc baø vaõi, baø ñoàng ñöùng

hai beân veä ñöôøng chaép tay xuyùt xoa khaán vaùi. […] Ñaùm röôùc ñi daøi haøng caây soá. Ñöùng xa treân moät

nôi cao nhìn xuoáng, troâng nhö theå moät con traøng xaø theâu baèng caùc chæ saëc sôõ treân neàn nhung

xanh. Nhöõng chieác loïng nhoâ leân nhö haøng naám. Thænh thoaûng moät traøng phaùo noå ran, laøm laáp caû

tieáng troáng röôùc. Khoùi phaùo bay toaû nhö maây môø ” [83, tr. 149 - 150].

Lôøi vaên trong saùng giaûn dò, nheï nhaøng tinh teá, caùch khaéc hoaï khung caûnh ñaäm chaát thô ñaõ

laøm cho ngöôøi ñoïc hoâm nay ñöôïc chieâm ngöôõng moät leã hoäi ñaõ caùch xa chuùng ta haøng hôn nöûa

theá kyû maø vaãn nhö vöøa môùi dieãn ra.

Leã hoäi cuõng coøn laø nôi heïn hoø cuûa bao ñoâi trai gaùi, laø ñieåm khôûi ñaàu cuûa nhöõng moái tình

ñaäm chaát thô. Moái tình ñeïp, hoàn nhieân, boàng boät giöõa Cuùc vaø Chaét, ñaèm thaém giöõa Mít vaø Töûu,

… vaø cuõng laø nôi chöùng kieán bao tình baïn trong saùng Caøi, Maän, Tyù, Muøi, Tín (Con traâu)…. Ñeán

vôùi leã hoäi döôøng nhö con ngöôøi ta queân heát caû nhöõng lo toan, tính toaùn söï ñôøi, laøm dòu ñi nhöõng

caùi ñoùi, caùi khaùt vaø nhöõng duïc voïng ngaøy thöôøng.

Chöông II

NGÖÔØI NOÂNG DAÂN BAÉC BOÄ TRONG VAÊN XUOÂI NGHEÄ THUAÄT CUÛA TRAÀN

TIEÂU TRÖÔÙC CAÙCH MAÏNG

2. 1. Nhöõng caûnh ñôøi cô cöïc cuûa ngöôøi noâng daân mieàn Baéc tröôùc Caùch maïng

Böùc tranh noâng thoân mieàn Baéc tröôùc caùch maïng hieän leân xaùm ngaét vaø suoát ngaøy u aùm

khoâng moät tia naéng maët trôøi. Cuoäc soáng cuûa nhöõng caûnh ñôøi dieãn ra nôi ñaây thaät tuø tuùng. Hoï

soáng moät kieáp ngöôøi heùo uùa, taøn luïi daàn. Ñoù laø caûnh ñôøi theâ thaûm do ñoùi keùm, vay nôï naëng laõi,

bò eùp mua danh, caû nhöõng tai hoaï do thieân nhieân mang laïi nhö haïn haùn, luït loäi… vaø ñoâi khi chính

hoï cuõng khoâng sao caét nghóa ñöôïc. Ñaây laø lôøi taâm söï cuûa xaõ Boång veà gia caûnh nhaø mình töø thôøi

nguõ ñaïi ñeán giôø :

“Caùi nhaø naøy laøm töø thôøi cuï tuaàn (tuaàn toång), cuï nguõ ñaïi nhaø toâi. Cuï giaøu laém; saân tröôùc,

saân sau, vöôøn, ao roäng raõi gaáp ba boán baây giôø. Nhaø naøy xöa kia lôïp ngoùi cho maõi ñeán thôøi cuï toång

coáng laø tam ñaïi nhaø toâi. Cuï naøy chôi bôøi haøo phoùng löøng laãy moâït thôøi. Cuï chaúng ñeå taâm gì ñeán

vieäc cöûa vieâïc nhaø. Vì theá nhaø doät naùt, cuï cuõng chaúng buoàn chöõa. Ñeán thôøi cuï lyù ñeû ra thaày toâi thì

vöôøn, ao vaø saân sau ñaõ vaøo tay haøng xoùm. Thaày toâi keå laïi raèng cuï lyù nhaø toâi haø tieän laém, khoâng

daùm boû tieàn ra lôïp laïi. Bao nhieâu ngoùi laønh, cuï toâi cho lôïp ra maùi tröôùc, coøn maùi sau, cuï toâi lôïp

raï. Theá maø luùc cuï lyù toâi maát, cuï cuõng chaúng ñeå laïi cho thaày toâi ñöôïc maáy tí, ngoaøi con traâu vaø vaøi

maãu ruoäng ” [84, tr. 13].

Ñeán ñôøi xaõ Boång chæ coøn laïi neáp nhaø tranh cuõ naùt vaø maáy saøo ruoäng. Söï sa suùt cuûa gia

ñình anh, chính anh cuõng khoâng hieåu töø ñaâu maëc duø oâng tam ñaïi nhaø anh raát chòu khoù vaø chi ly,

vaäy maø, cuõng chaúng ñeå laïi cho boá anh ñöôïc laø bao.

Moãi taùc phaåm nhaø vaên Traàn Tieâu laïi döïng leân moät beân laø giai caáp ñòa chuû – phong kieán vaø

moät beân laø nhöõng ngöôøi noâng daân do nhieàu hoaøn caûnh khaùc nhau cuoái cuøng rôi vaøo tình caûnh cô

cöïc. Moái quan heä giöõa hai thaønh phaàn naøy laø töôùc ñoaït, ñeø neùn, khoâng tình nghóa. Moät soá nhaø

vaên saùng taùc theo khuynh höôùng hieän thöïc pheâ phaùn nhö Ngoâ Taát Toá, Nguyeãn Coâng Hoan, Nam

Cao, Vuõ Troïng Phuïng…, ñaõ phaûn aùnh nhöõng caûnh ñôøi cuûa ngöôøi noâng daân thaät saéc saûo vaø chaân

tình. Phong Leâ coù nhaän xeùt toång quaùt veà söï phaûn aùnh nhöõng caûnh ñôøi cô khoå cuûa ngöôøi daân queâ

nhö sau “ tieáng cöôøi laém khi raùt maët raùt maøy ôû Nguyeãn Coâng Hoan, söï chöûi bôùi ñoâi khi cuõng ñuùng

höôùng vaø saéc caïnh trong Vuõ Troïng Phuïng, gioïng ñay nghieán chì chieát ôû Nam Cao, tieáng thôû daøi

ngao ngaùn ôû Toâ Hoaøi vaø caùi böùc boái ngoät ngaït ôû Nguyeân Hoàng… taát caû ñieàu höôùng tôùi laøm noåi baät

leân maët toái taêm vaø tình traïng beá taéc cuûa xaõ hoäi ” [45, tr. 66]. Traàn Tieâu chöa phaûn aùnh ñöôïc nhö

nhöõng nhaø vaên treân. OÂng noùi nheï nhaøng nhöng saâu saéc, thuû thæ taâm tình nhöng aån chöùa uaát haän.

Gioïng vaên cöù ngoït ngaøo tình caûm theá maø ñôùn ñau teâ buoát. Ñaây laø lôøi traàn tình cuûa oâng lyù, sau ba

naêm laøm vieäc “heát ba naêm laøm vieäc voán lieáng vôï con cuõng heát theo chæ coøn trô maáy gian nhaø tre

vôùi luõ con nheo nhoùc” [82, tr. 72]. Laøm oâng lyù cöù töôûng mang laïi lôïi loäc cho vôï con gia ñình

nhöng thöïc chaát chöùc lyù thoân cuûa anh chæ to baèng anh lính doõng caàm roi, caàm gaäy deïp traät töï khi

laøng coù vieäc, to baèng thaèng moõ ñi môøi chöùc dòch, vaø nhieàu khi coøn teä hôn ñöùa ôû vì noù coù löông

coøn “anh laøm moïi vieäc nhö moät anh ñaày tôù khoâng coâng” laïi phaûi “chaïy ngöôïc chaïy xuoâi, bô phôø

nhö côø loâng coâng” [82, tr. 71]. Heát vuï thueá ít nhaát, anh phaûi buø ra traêm baïc tieàn thueá vaø coøn bao

khoaûn khaùc nöõa. Gia ñình sao maø khoâng khaùnh kieät ! Traùnh sao khoûi caûnh vôï con nhòn aên, nhòn

maëc ñeå oâng laøm vieäc quan ! Ñeán ñaây, ngöôøi ñoïc seõ ñaët ra caâu hoûi ; vaäy trong saùng taùc cuûa Traàn

Tieâu coù ñeán hai loaïi quan ? Moät loaïi thöïc quyeàn, coøn moät loaïi hö danh. Thöïc quyeàn ñoù laø Chaùnh

Toång, Lyù Tröôûng, Tuaàn Phuû, oâng Haøn, oâng Huyeän… Coøn nhöõng daïng hö danh laø nhöõng ngöôøi

xuaát thaân baïch ñinh hoaëc giaøu coù mua laáy chöùc dòch ñeå laáy caùi danh (xaõ Chính, xaõ Baät, xaõ Böûng,

xaõ Nhöng, xaõ Coûn…), hoaëc nhöõng ñöùa treû chöa sinh ñaõ baàu laøm lyù, laøm xaõ thì maõn kieáp vaãn chòu

khoå maëc duø sau khi heát khoaù ba naêm ñöôïc goïi laø oâng cöïu ngoài beân ñoâng ñình nhöng chæ ñöôïc

mieáng thòt, ñóa xoâi coøn moïi vieäc caùc quan treân chæ ñaïo, chæ bieát theo. Caùc quan treân boùc loät, ñeø

neùn chuû yeáu laø nhöõng oâng xaõ, lyù hö danh. Sao Traàn Tieâu laïi coù quan nieäm nhö vaäy ? Theo

chuùng toâi nghó coù maáy lyù do sau: thöù nhaát; do hieän thöïc ñôøi soáng buoåi giao thôøi hoãn loaïn sinh ra

nhöõng nhaân vaät naøy. Thöù hai ; nhöõng ngöôøi quan chöùc thöïc quyeàn laø nhöõng ngöôøi am hieåu loïc

loõi, hoï laø cuï cöû, cuï tuù, laø quan nhaát phaåm, nhò phaåm. Nhöõng con ngöôøi naøy coù caùi nhìn vaøo cuoäc

ñôøi khaùc hôn. Tieáng noùi cuûa hoï choán ñình trung nheï nhaøng, khoân kheùo “laït meàm buoäc chaët”.

Nhaân vaät quan tröôøng trong saùng taùc cuûa Traàn Tieâu, chöa ñaït ñeán möùc ñieån hình nhö Nghò

Laïi, Nghò Queá, Baù Kieán… nhö trong saùng taùc cuûa Ngoâ Taát Toá, Nguyeãn Coâng Hoan, Nam Cao….

Neáu nhö Nam Cao coù moät Baù Kieán, moät Lyù Cöôøng… coù keá saùch cai trò “naém thaèng coù toùc ai naém

thaèng troïc ñaàu” hay “meàm naén raén buoâng”, “ñeø neùn con em ñeán noãi noù khoâng chòu ñöôïc phaûi boû

laøng maø ñi laø daïi […]. Moät ngöôøi khoân ngoan thì chæ boùp ñeán nöûa chöøng” [74, tr. 74], thì quan

nieäm cuûa cuï Haøn, cuï Cöû trong truîeân cuûa Traàn Tieâu khoâng gioáng theá. Khaùc ôû choã, neáu quan

treân eùp thì ñòa chuû ra tay cöùu vaø ñòa chuû eùp thì quan treân cöùu : moái quan heä giöõa cuï Haøn Naêm,

cuï Cöû vôùi baø chaùnh Baù vaø gia ñình noâng daân – xaõ Chính (Con traâu). Chuùng ta coù theå thaáy ñieàu

naøy qua taùc phaåm Con traâu. Gia ñình xaõ Chính trong naêm ñöôïc muøa ñoáng thoùc to ngoàn ngoän vaäy

maø baùc gaùi ngoài nhaåm tính, naøo tieàn coâng gaët haùi, caøy böøa, phaân boùn, tieàn nôï cuûa maáy vuï tröôùc,

tieàn mua saém trong nhaø, caét may quaàn aùo “quaàn aùo raùch ñeán noãi khoâng theå vaù ñöôïc”, vaäy laø

ñoáng thoùc to cuoái cuøng khoâng ñuû chi traû, buoäc baùc phaûi chaïy tôùi nhaø baø chaùnh Baù khaát nôï. Ngöôøi

ñòa chuû soáng baèng ngheà cho vay naëng laõi vaø cho caáy reõ aáy ñaõ cho xaõ Chính khaát nôï vôùi laõi “chuïc

saùu” vaø caáy reõ maãu ruoäng, chaúng qua laø baø ñaõ tính ñeán caùi lôïi phía sau. Laõi ñoù coäng vôùi luùa cuûa

caáy reõ thì chaúng sôùm thôøi muoän nhaø xaõ Chính cuõng phaûi baùn taát ruoäng cho baø vaø seõ trôû thaønh tay

traéng, khi ñoù tha hoà baø ñieàu khieån. YÙ nghó cuûa baø ñaõ thaønh söï thöïc chaúng maáy choác. Sau naêm

ñaïi haïn, nhaø xaõ Chính ñaõ phaûi ñeán choã baø ñeå gaùn nôï. Hai boán phöông thoùc hoâm noï, trong ba

naêm maát muøa lieân tieáp nay ñaõ leân ñeán 72 phöông, vaäy laø baûy saøo ruoäng nhaø baùc vaøo tay baø

chaùnh Baù. Khi gaùn xong tính coøn ñoä 89 ñoàng nhöng baø chaùnh Baù chæ traû coù baûy chuïc vaäy maø baùc

Chính trai ñaønh chaáp nhaän. Nhöõng caûnh ñôøi noâng daân nhö nhaø xaõ Chính chaúng hieám, noù chöùa

ñaày trong caùc taùc phaåm Naêm haïn, Sau luyõ tre, Ai phaûi… cuûa Traàn Tieâu.

Trong taùc phaåm cuûa mình, Traàn Tieâu ñaõ ñeà caäp moät soá vaán ñeà noùng hoåi cuûa thôøi ñaïi. Söï

caáu keát töï nhieân giöõa ñòa chuû vaø quan laïi taïo thaønh nhöõng theá löïc haéc aùm ôû noâng thoân vaø trong

laøng xaõ Vieät Nam luùc baáy giôø. Khi quan laïi “ra tay” baèng quyeàn haønh eùp buoäc thì boïn ñòa chuû

laïi “ra tay laøm phuùc” baèng caùch xæa ra töøng ñoàng xu “raát nhaân nghóa” ñeå “giuùp” ngöôøi ngheøo

caàm coá ruoäng nöông : cho hoï vay naëng laõi. Caùi giaøu cuûa baø chaùnh Baù cuõng chaúng coù gì khoù hieåu

vì baø ñaõ soáng treân moà hoâi nöôùc maét cuûa bao ngöôøi daân löông thieän. Chính baø laø keû gaây bao ñau

khoå cho ngöôøi ngheøo, maëc duø trong truyeän baø coù veû nhö khoâng dính líu gì vôùi khoâng khí baän roän

cuûa söu thueá hay nhöõng vuï maát muøa.

Cuoäc ñôøi trong xaõ hoäi cuõ bao giôø cuõng ñi ngöôïc laïi vaø daøy xeùo leân nhöõng öôùc mô duø chæ raát

nhoû, raát mong manh cuûa ngöôøi daân löông thieän. Traàn Tieâu laø ngöôøi naèm trong Nhoùm vaên hoïc

laõng maïn nhöng caùch thöùc phaûn aùnh xaõ hoäi – cuoâïc soáng cuûa ngöôøi noâng daân laïi khaùc xa nhöõng

ngöôøi trong nhoùm. Nhöõng nhaø vaên thuoäc khuynh höôùng vaên hoïc laõng maïn chæ nhìn thaáy ngöôøi

noâng daân ôû khía caïnh tieâu cöïc, buoâng xuoâi. Nhöng Traàn Tieâu laïi nhìn thaáy ôû hoï nhöõng yeáu toá

tích cöïc, nhöõng nhaân toá phaûn khaùng. Tuy söï phaûn khaùng coøn yeáu ôùt hoaëc nhaàm laãn kieåu nhö vôï

xaõ khoaûn (Ai phaûi), baø lyù Boång, caùi Hóm (Choàng con)… nhöng böôùc ñaàu ñaõ theå hieän söï ñaáu tranh.

Söùc cöôõng laïi cuûa vôï xaõ Khoaûn (Ai phaûi) laø khoâng chòu laáp buøn xuoáng ao “sao mình khoâng

choái phaét ngay baáy giôø coù ñöôïc khoâng, neå nang gì. Theá mình tuùng baán thì hoï coù cöu mang mình

khoâng ? ” [85, tr. 22], nhöng cuoái cuøng ñaønh buoâng xuoâi theo thöù trieát lyù khoâng coù lyù “neáu ai

cuõng vieän leõ cuûa nhaø mình muoán ñaøo ngang ñaøo doïc theá naøo cuõng ñöôïc thì roài laøng mình ñoäng to

maát” [85, tr. 27]. Pheùp vua thua leä laøng caùc cuï lieàn ra leänh “baét teân Khoaûn phaûi gaùnh buøn ñoå

xuoáng ao, ñem giaàu cau ra ñình taï toäi vaø söûa leã gaø xoâi taï oâng thoå cai quaûn caùnh ñoàng coù ngoâi moä

tam ñaïi nhaø xaõ Coûn” [85, tr. 27]. Laáy buøn ao trong laøng maø ñoäng moä oâng tam ñaïi ngoaøi ñoàng !

Röûa nöôùc ao tuø baån thæu neân ñau maét hoät laïi cho laø ñaøo ao ñoäng long maïch. Nhöng bieát laøm sao,

trieát lyù cuûa caùc cuï laø döïa vaøo caâu phaùn cuûa thaày boùi Teân noùi döïa.

Trong truyeän Choàng con, baø lyù Boång (tröôùc laø xaõ Boång) khi gaëp quaù nhieàu tai öông ñaõ

quyeát chí laøm giaøu. Chæ coù giaøu thì may ra môùi ñôõ khoå, ñôõ bò ngöôøi ta khinh bæ “Giaøu roài baø seõ

gaén nhöõng mieäng loa meùp daûi baèng caùch cho vay boû löûng, baø seõ gaây döïng cho con caùi baø neân oâng

noï baø kia, coù vai veá trong laøng. Roài töï khaéc tai tieáng con baø seõ ngaøy moâït maát daàn cho ñeán ngaøy

khoâng coøn veát tích nöõa” [83, tr. 208 - 209]. Hay söï vuøng leân cuûa Hóm. Töï yù boû choàng laø nghò Ích,

boû laïi ñöùa con trai, ñi laáy Thu laø ñöùa ôû cho nhaø nghò Ích, baát chaáp nhöõng lôøi ñoàn ñaïi cuûa leã giaùo

phong kieán. Ngöôøi phuï nöõ naøy ñaõ daùm böùt phaù, daùm ñaáu tranh cho leõ phaûi, cho tình yeâu, haïnh

phuùc cuûa rieâng mình. ÔÛ ñieåm naøy – choáng leã giaùo phong kieán, ñoøi quyeàn töï do yeâu ñöông, haïnh

phuùc caù nhaân – phaûi nhaän ra raèng ngoøi buùt cuûa Traàn Tieâu môùi meû, quyeát lieät hôn caùc nhaø vaên

khaùc, ngay caû caùc caây buùt trong Töï löïc vaên ñoaøn. Taát caû nhöõng ñaáu tranh ñoù ñeàu töï phaùt vaø

khoâng coù chí höôùng vöôn leân roõ raøng.

Trong hoaøn caûnh xaõ hoäi luùc baáy giôø, nhaø vaên Traàn Tieâu ñaõ taû ñöôïc tình caûnh toái taêm vaø beá

taéc cuûa hieän thöïc. Hôn nöõa, nhaø vaên coøn phaùt hieän ñöôïc nhöõng nhaân toá tích cöïc trong ngöôøi daân

ñeå gaây cho ta moät nieàm tin töôûng ñoái vôùi noâng daân. Coù theå khaúng ñònh, Traàn Tieâu coù caùi nhìn

tieán boä, thöông yeâu chaân thaønh ñoái vôùi nhaân daân, coù söï am hieåu saâu saéc ñôøi soáng nhaân daân.

Traàn Tieâu coøn cho chuùng ta thaáy, oâng coù caùi nhìn ñuùng vaø saâu saéc veà ñôøi soáng noâng thoân

tröôùc Caùch maïng.

Truyeän Con traâu, nhaø vaên khoâng mieâu taû caûnh boùc loät ñòa toâ, cuõng khoâng thaáy trong truyeän

boùng daùng cuûa thöïc daân, ñeá quoác. Nhöng khoâng phaûi vì theá maø böùc tranh veà ñôøi soáng noâng thoân

ngaøy xöa khoâng trung thöïc, khoâng saâu saéc. Khoâng noùi ñeán ruoäng ñaát, ñeán ñòa toâ nhöng nhöõng

caûnh töôïng bòch vöïa cuûa nhaø chaùnh Baù “nhaø ta thieáu gì, boán naêm caây thoùc to töôùng ôû sau nhaø laïi

ñaày moät saân thoùc kia nheù. Vöøa aên vöøa tieâu haøng ñôøi vò taát ñaõ heát baèng aáy thoùc” [83, tr.167].

Nhöõng buoåi cheø cheùn no say cuûa quan vieân ôû ngoaøi ñình, ñaët beân caïnh nhöõng ñoùi khoå cuûa ngöôøi

noâng daân cuõng ñuû cho thaáy roõ söï phaân chia giai caáp ngaët ngheøo ôû noâng thoân. Ngöôøi noâng daân

chæ thieáu coù naêm haøo tieàn söu maø bò ñaùnh, troùi loâi ra ñình, roài phaûi laáy traàu cau ra taï loãi “baùc

Chöûng aáy maø, baùc ta thieáu coù naêm haøo maø bò tuaàn ñeán khieâng caû noài, nieâu, chum, vaïi ra ñöôøng.

Gaëp luùc baùc ta say röôïu caø khòa vôùi caû tuaàn, bò hoï loâi ra ñình. Vôï baùc chaïy ngöôïc chaïy xuoâi môùi

vay ñuû ñem ra noäp cho caùc cuï. Baùc laïi coøn phaûi ñeøo theâm traàu cau ra xin loãi, choàng môùi ñöôïc tha

veà, khoûi bò troùi vaøo coät ñình…” [83, tr. 156].

Nhöõng caûnh ñôøi cuûa ngöôøi noâng daân trong vaên cuûa Traàn Tieâu coù giaù trò chaân thöïc, chính vì

taùc giaû ñaõ thaáy roõ söï phaân chia giai caáp ngaët ngheøo ôû noâng thoân, moät noâng thoân coù hai ñôøi soáng

ñoái laäp nhau vaø khoâng theå nhaàm laãn. Boïn quan vieân giaøu coù, quyeàn haønh neân heát söùc ngang

ngöôïc vaø luoân lôïi duïng moïi cô hoäi ñeå boùc loät. Nhaân daân lao ñoäng thaáp coå beù hoïng phaûi trôû thaønh

vaät hy sinh. Traàn Tieâu ñaõ theå hieän chaân lyù ñoù baèng hình töôïng coù söùc xuùc ñoäng maïnh meõ, vaø

qua hình töôïng Traàn Tieâu ñaõ nhö muoán gôïi yù cho baïn ñoïc ruùt ra nhöõng keát luaän coù giaù trò nhieàu

hôn nhöõng ñieàu oâng noùi trong taùc phaåm. Roõ raøng, khoâng phaûi saùng taùc naøo trong neàn vaên hoïc

coâng khai luùc baáy giôø cuõng mieâu taû ñöôïc nhöõng söï thaät maø ñoái vôùi chuùng ta ngaøy nay töôûng nhö

raát deã hieåu. Böôùc ñöôøng cuøng coù theå xem laø moät ñænh cao trong saùng taùc cuûa Nguyeãn Coâng

Hoan. ÔÛ ñaây oâng “ñaõ thaáy ôû boïn ñòa chuû khoâng chæ coù maët thöông luaân baïi lyù maø coøn bieát ñaøo

saâu vaøo caùc aâm möu, thuû ñoaïn kinh teá vaø chính trò cuûa chuùng. ÔÛ ñaây baûn chaát gai caáp cuûa nhaân

vaät ñaõ ñöôïc nhaø vaên nhìn nhaän moät caùch ñuùng ñaén, nghieân chænh. […]. Tuy vaäy, Böôùc ñöôøng cuøng

chöa phaûi laø saùng taùc thuoâïc ñænh cao nhaát trong vaên hoïc coâng khai, hôïp phaùp luùc baáy giôø. Hình

töôïng taùc phaåm noùi vôùi ta nguyeân nhaân moïi thaûm caûnh ôû ñôøi laø caùc thöù aâm möu vaø toâïi aùc cuûa giai

caáp thoáng trò nhöng nhaø vaên thì coù luùc naøo ñoù laïi muoán boå sung : roát cuoäc thì “caùi gì cuõng laø do

naïn doát ñeû ra”” [45, tr. 85]. Cuøng trong Töï löïc vaên ñoaøn, khi mieâu taû ñôøi soáng baàn cuøng ôû noâng

thoân ñoâi choã ñaõ ñi ñeán nhöõng keát luaâïn chöa chính xaùc, ví nhö Con ñöôøng saùng cuûa Hoaøng Ñaïo.

Phan Cöï Ñeä nhaän xeùt : “cho neân thöôøng thöôøng ngöôøi noâng daân ñöôïc mieâu taû vôùi daùng veû ngaây

thô, ngôø ngheäch, coøn boïn ñòa chuû taân hoïc thì khoaùc boä aùo cuûa nhöõng nhaø caûi caùch xaõ hoäi nhöõng

ngheä só giaøu loøng vò tha !” [14, tr. 90]. Trong saùng taùc cuûa Traàn Tieâu, caùc taùc phaåm Choàng con,

Naêm haïn, Sau luyõ tre, Con traâu, Ai phaûi ñaõ vöôït qua ranh giôùi vaên hoïc laõng maïn chuyeån daàn

sang vaên hoïc hieän thöïc. Bôûi leõ, cuoäc soáng ôû ñaây ñöôïc mieâu taû khaùch quan, daãn ta ñi tôùi nhöõng

nhaän xeùt ñuùng ñaén veà nguyeân nhaân tình traïng ngheøo khoå trong xaõ hoäi cuõ. Ngöôøi noâng daân ôû ñaây

veà cô baûn khoâng bò nhöõng thoùi tuïc laïc haäu raøng buoäc. Söï doát naùt cuõng khoâng phaûi caùi chuû yeáu

laøm cho hoï khoán khoå. Traùi laïi ñaây laø taát caû söùc ñeø neùn, boùc loät voâ cuøng taøn nhaãn cuûa caû moät traät

töï xaõ hoäi. Moái quan heä cô baûn giöõa con ngöôøi chính laø moái quan heä töôùc ñoaït giaøy xeùo leân nhau.

Cuoäc soáng cuûa ngöôøi noâng daân ngaøy caøng daãn tôùi baàn cuøng. Ví nhö trong taùc phaåm Sau luyõ tre,

Chính – anh canh ñieàn khoeû maïnh – vôï laø Dieác, hai vôï choàng chaêm chæ laøm aên : “haø taàn haø tieän

ñaõ daønh duïm ñöôïc vaøi traêm baïc voán, laïi taäu ñöôïc hai maãu ruoäng, moâït saøo vöôøn, moät con traâu vaø

moãi naêm nuoâi ñöôïc moät con lôïn ñeå laáy tieàn saém teát. ÔÛ trong laøng ñöôïc nhö theá ñaõ laø sung tuùc

laém. Gia ñình cuûa Chính soáng moät caùch eâm ñeàm, bình tónh, phaúng laëng nhö maët ao thu, vôï choàng

hoaø thuaän sung söôùng” [82, tr. 53].

Neáu cuoäc ñôøi cöù nhö vaäy thì ñaâu ñeán noãi, ñaèng naøy, sau möôøi naêm söï theå laïi ñoåi khaùc.

Chính bò maéng cho nhuïc nhaõ giöõa choán ñình trung, loøng töï troïng buoäc anh phaûi ra laøm lyù thoân.

Töø choã coù aên, sau ba naêm laøm vieäc anh trôû veà tay traéng. Ñuùng laø tan cöûa naùt nhaø.

Döôùi ngoøi buùt cuûa Traàn Tieâu, nhöõng caûnh ñôøi cuûa ngöôøi noâng daân hieän leân khaù xuùc ñoäng.

Phaûi coù moät nieàm caûm thoâng saâu saéc theá naøo môùi coù theå döïng leân nhöõng caûnh ñôøi maø moãi laàn

ñoïc tôùi cöù laøm ta boài hoài xuùc ñoäng, cöù ngheïn ngaøo quaën thaét.

Nhöõng tình caûm ñeïp ñeõ cuûa ngöôøi noâng daân ñöôïc nhaø vaên phaùt hieân vaø naâng niu ñaëc bieät.

OÂng thöôøng mang noù ñoái laäp vôùi boä maët taøn nhaãn, voâ luaân cuûa boïn ñòa chuû thoáng trò. Chua xoùt vaø

cuõng uaát öùc bao nhieâu, caûnh baø chaùnh Baù cho xaõ Chính nôï laïi soá thoùc vuï tröôùc vaø nhaän mua choã

ruoäng maø xaõ Chính buoäc phaûi baùn cho Baø. Khi nôï thoùc thì baø noùi ra ôn. “Toâi thaáy vôï choàng nhaø

muï hieàn laønh toâi cuõng thöông haïi. Ngöôøi laøng ngöôøi nöôùc caû chöù coù xa laï gì. Daï. Vaäy toâi cho vôï

choàng nhaø muï khaát caû vuï naøy laãn caùi nôï tröôùc” [83, tr. 169 - 170].

Caùi ra ôn cuûa muï laø tính laõi hôn nhöõng ngöôøi bình thöôøng vì thaáy nhaø xaõ Chính thaät thaø vaø

chaát phaùc, hieàn laønh khoâng daùm ñoâi co. Moät thuøng thoùc baø baét traû thuøng röôõi maø mieäng vaãn luoân

noùi “sung söôùng nheù”. Caùi sung söôùng maø muï ñang ra ôn cho xaõ Chính laø “ baùc ñaõ töôûng ngöôøi

ta vay naëng laõi hôn mình” nhöng kyø thöïc khoâng phaûi. Baùc coá naøi baø chaùnh Baù haï thaáp laõi nhöng

chæ nhaän ñöôïc caùi bóu moâi vaø caâu noùi maùt “chuïc ba chò noùi deã nghe nhæ. Chò thöû ñi khaép laøng naøy

xem coù vay ñöôïc chuïc ba khoâng […]. Chaû noùi gì chuïc ba ngay chuïc tö, chuïc naêm cuõng vò taát […].

Thoâi theá cöù chuïc naêm. Sung söôùng nheù. Caû thieân haï naøy cuõng chaúng ai deã nhö toâi” [82, tr. 171].

Ngoøi buùt cuûa Traàn Tieâu voán khaùch quan traàm tónh. OÂng khoâng noùi thaønh lôøi nieàm xuùc ñoäng cuûa

mình. Nhöng baûn thaân hình töôïng laïi coù khaû naêng noùi leân raát nhieàu. Ngöôøi ñoïc truyeän luùc naøo

cuõng caûm thaáy taâm trí cuûa mình moãi luùc moät naëng neà hôn, moät söï aám öùc, lo ngaïi cöù toûa roäng daàn

ra, töôûng chöøng nhö bao nhieâu noãi khoå treân ñôøi naøy ñang laàn löôït doàn tuï laïi vaø naâng leân ñeán toät

ñænh. Khoâng phaûi trong cuoäc ñôøi thöïc cuûa noâng daân khoâng coøn noãi khoå naøo naëng neà hôn, nhöng

caùi kheùo trong ngheä thuaät daãn daét truîeân, trong söï mieâu taû nhöõng caûnh ngoä bi kòch cuûa Traàn

Tieâu ñaõ coù söùc naâng nhöõng noãi ñau thöông voán thöôøng xaûy ra trong cuoäc ñôøi leân moät möùc ñoä

cao, döôøng nhö vöôït qua söùc chòu ñöïng cuûa con ngöôøi.

2. 2. Ngöôøi phuï nöõ noâng thoân mieàn Baéc tröôùc Caùch maïng

Taùc phaåm cuûa Traàn Tieâu theå hieän thaân phaän ngöôøi phuï nöõ laø nhöõng ngöôøi noâng daân soáng

taïi nhöõng laøng queâ, chaân laám tay buøn, chòu nhieàu ñau khoå caû veà vaät chaát laãn tinh thaàn, nhöng laø

nhöõng con ngöôøi luoân vöôït leân treân soá phaän ñeå choáng laïi thöïc taïi baèng nhieàu caùch khaùc nhau.

Hoï laø nhöõng ngöôøi khoâng chæ soáng cho mình maø coøn soáng cho ñaïi gia ñình, hi sinh vì choàng, con.

Hoï laø nhöõng ngöôøi khoâng teân nhöng laø truï coät trong gia ñình ; laø nôi döïa veà vaät chaát laãn tinh

thaàn cho choàng, con.

Ca dao Vieät Nam ñaõ coù caâu “Choàng con laø caùi nôï naàn”, maø caùi gì ñaõ nôï thì phaûi traû, traû

cho ñeán khi naøo cheát thì môùi heát nôï, thaäm chi cheát roài maø vaãn coøn nôï. Cuõng khai thaùc veà ñeà taøi

naøy, Nguyeãn Coâng Hoan vieát Nôï naàn, Traàn Tieâu vieát Choàng con vaø oâng ñaõ dieãn taû ñöôïc vaøi ñaëc

ñieåm khaù ñoäc ñaùo. Ngöôøi phuï nöõ trong taùc phaåm cuûa Traàn Tieâu laø nhöõng ngöôøi ñaøn baø noâng daân

ngheøo, taàn taûo nuoâi choàng nuoâi con baèng söùc lao ñoäng caàn cuø nhaãn naïi cuûa mình. Chò xaõ Boång

trong Choàng con môùi 19 tuoåi veà nhaø choàng, gaùnh vaùc ñuû moïi thöù coâng vieäc ; laøm thuoác, deät vaûi,

buoân ngöôïc baùn xuoâi, chaên nuoâi, côm nöôùc… khoâng khi naøo ngôi tay, maø khoâng phaøn naøn, keâu

ca. Baø meï choàng chò ñaõ khen raèng “con beù theá maø ñaûm, môùi möôøi chín tuoåi ñaàu maø bieát ñuû moïi

thöù vieäc”. Ngöôøi ñaøn baø aáy ñaõ khoå vì ñoùi ngheøo laïi khoå vì nhöõng taäp tuïc laïc haäu ñeø neùn, phaûi cuùi

ñaàu tröôùc uy quyeàn tuyeät ñoái cuûa ngöôøi choàng, cuûa gia ñình choàng. Nguyeân Hoàng xaây döïng hình

töôïng ngöôøi phuï nöõ laø theå hieän söï chaáp nhaän quyeàn uy toái cao cuûa choàng, cuûa gia ñình choàng.

Ngöôøi choàng laø toái thöôïng “caû nhaø nhaát nhaát vaâng theo vaø cuùi ñaàu chòu ñöïng nhö ñoái vôùi thaàn

thaùnh ñaõ ñôøi noï truyeàn ñôøi kia ngöï trò treân cao vaø höôûng höông hoa” (Vöïc thaúm). Ngöôøi phuï nöõ

trong vaên cuûa Traàn Tieâu laïi khaùc. Ñoù laø ngöôøi phuï nöõ khoâng chaáp nhaän loái soáng aùp ñaët. Hoï

nhanh nheïn, luoân tính toaùn vaø lo toan moïi vieäc. Töø coâng vieäc bình thöôøng – noäi trôï – ñeán nhöõng

coâng vieäc lôùn lao ñaùng leõ laø cuûa ngöôøi ñaøn oâng truï coät trong gia ñình – lo kinh teá gia ñình, xaây

döïng haïnh phuùc cho con caùi, lo coâng danh söï nghieäp cho choàng, con…. Luùc naøo vaø ôû ñaâu ngöôøi

phuï nöõ cuõng toû ra nheï nhaøng, dòu daøng vaø hieàn thuïc, coù luùc toû ra nhaãn nhuïc vaø chòu ñöïng (Choàng

con).

Cuõng nhö nhieàu ngöôøi phuï nöõ cuøng khoå khaùc (Môï Du trong taùc phaåm cuøng teân Môï Du cuûa

Nguyeân Hoàng ; Chò Daäu trong Taét ñeøn cuûa Ngoâ Taát Toá), ngöôøi phuï nöõ trong vaên cuûa Traàn Tieâu

coù nhieàu ñöùc tính toát ñeïp. Tröôùc heát ñoù laø loøng thöông con tha thieát, chò xaõ Boång (Choàng con) lo

gaû choàng cho con nhöng phaûi ngöôøi choàng ngheøo, chò vaãn phaûi haøng ngaøy chu caáp duø chò noùi “

bu giuùp chuùng con moät baän naøy nöõa thoâi…” [84, tr. 174]. Chò lo laáy vôï cho ñöùa con trai ñaàu loøng

vaø mua cho noù chöùc phoù lyù, xaây döïng cho noù caên nhaø. Coøn thaèng uùt, chò lo cho noù khoûi phaûi

ñaêng lính thì chính noù laïi xin ñi baèng ñöôïc, roài laïi phaûi lo khi xuaát nguõ coù ít voán ñeå noù xaây döïng

haïnh phuùc gia ñình. Neáu noù ñöôïc thaêng quan tieán chöùc trong quaân nguõ thì chò phaûi lo tieàn khao

voïng. Quaù nöûa ñôøi ngöôøi, quaù nhieàu noãi lo, caùi lo thöôøng ngaøy ñeán caùi lo töông lai cöù ñeø leân ñoâi

vai chò. Chæ caàn ñoïc moät ñoaïn ngaén mieâu taû lôøi than phieàn cuûa chò veà vieäc phaûi lo, chuùng ta seõ

khoâng khoûi xuùc ñoäng “coøn phaûi lo bao nhieâu coâng vieäc […] phaûi lo cho baùc giai caùi laõo […] roài

thaèng Chuùt baùc coøn phaûi lo laøm nhaø laøm cöûa, laáy vôï gaây döïng cho noù ñöôïc veû vang…. OÂi chaø !

Coâng vieäc caùnh mình coøn nhieàu laém” [84, tr. 248]. Ñoù laø nhöõng tình caûm chaân thaønh tha thieát cuûa

ngöôøi meï, ngöôøi vôï. Ñeán ñaây ngöôøi ñoïc seõ thaáy chò xaõ Boång coù phaàn naøo gioáng vôùi Môï Du,

gioáng vôùi ngöôøi meï trong Nhöõng ngaøy thô aáu cuûa Nguyeân Hoàng. Ñoù laø nhöõng con ngöôøi chòu

nhieàu noãi ñaéng cay nhöng hoï vaãn haøng ngaøy vöôn leân ñeå laøm troøn boån phaän vaø traùch nhieäm cuûa

mình.

Ngöôøi phuï nöõ trong vaên cuûa Traàn Tieâu coøn laø ngöôøi hy sinh caû haïnh phuùc, tính meänh cuûa

mình, ñeå ngöôøi choàng ñöôïc an nhaøn, thaûnh thôi trong moïi coâng vieäc.

Ñaëc bieät trong vaên cuûa Traàn Tieâu chuùng ta coøn thaáy noåi leân hình töôïng ngöôøi phuï nöõ khoâng

chòu eùp mình trong nhöõng ñaøy ñoïa maát nhaân tính, maát heát tình ngöôøi. Maëc duø bò raøng buoäc trong

nhöõng taäp tuïc phong kieán nhöng hoï khoâng hoaøn toaøn giöõ traùi tim khoâ caèn ñoái vôùi haïnh phuùc löùa

ñoâi chaân chính. Trong taùc phaåm Choàng con hình töôïng ngöôøi thieáu nöõ – Hóm, moät coâ gaùi noâng

daân treû ñaõ daùm maïnh daïn vöôït qua leã giaùo phong kieán, böùt phaù raøng buoäc cuûa gia ñình laõo nghò

vieân – ñòa chuû, boû laïi con nhoû troán theo ngöôøi yeâu – Thu – ñeå xaây döïng haïnh phuùc löùa ñoâi chính

ñaùng. Qua ñaây, Traàn Tieâu boäc loä quan ñieåm cuûa mình choáng laïi nhöõng raøng buoäc cuûa leã giaùo

phong kieán, yù thöùc caù nhaân con ngöôøi ñöôïc nhaán maïnh. Quyeàn töï do yeâu ñöông vaø haïnh phuùc caù

nhaân phaûi ñöôïc thöøa nhaän. Coù theå noùi, ngoøi buùt cuûa Traàn Tieâu môùi meû, quyeát lieät hôn caùc nhaø

vaên khaùc trong Töï löïc vaên ñoaøn. Khaùi Höng vieát Nöûa chöøng xuaân, xaây döïng moái tình ñeïp giöõa

Mai vaø Loäc. Moät moái tình luùc ñaàu vöôït qua leã giaùo, choáng laïi söï raøng buoäc cuûa gia ñình. Loäc

daùm soáng cuøng Mai trong moät caên nhaø haïnh phuùc nhöng chæ laø soáng moät caùch leùn luùt, khoâng

daùm cho meï bieát, nhöng khi bò gia ñình phaùt hieän ñaønh chaáp nhaän phaûi theo khuoân pheùp gia

phong. Hay Nhaát Linh vieát Ñoaïn Tuyeät, dieãn taû moät moái tình giöõa Loan vaø Duõng, khoâng ñeán

ñöôïc vôùi nhau cuoái cuøng Loan phaûi laáy Thaân, moät ngöôøi chò khoâng yeâu, laáy vôùi tö caùch tröø nôï.

Caû hai con ngöôøi naøy ñieàu laø nhöõng ngöôøi coù hoïc, töï yù thöùc ñöôïc soá phaâïn cuûa mình, caùi toâi trong

hoï ñaõ phaùt trieån, yù thöùc veà quyeàn lôïi caù nhaân ñaõ roõ raøng trong nhöõng ngöôøi phuï nöõ taân thôøi naøy,

nhöng hieån nhieân khoâng baèng Traàn Tieâu. Trong taùc phaåm Choàng con cuûa Traàn Tieâu, Hóm chæ laø

moät ngöôøi phuï nöõ noâng daân, chaân laám tay buøn, moät chöõ caén ñoâi khoâng bieát, nhöng laïi yù thöùc raát

roõ vò trí vaø vai troø cuûa caù nhaân trong xaõ hoäi. Ñaëc bieät laø quyeàn con ngöôøi trong xaõ hoäi. Ñoù laø töï

do löïa choïn haïnh phuùc löùa ñoâi. Hóm töø choã cam chòu phaûi chaáp nhaän söï eùp gaû cuûa gia ñình,

gioøng hoï ñi laáy choàng maø trong loøng soâi suïc söï ñaáu tranh choáng laïi. Ngaøy cöôùi cuûa Hóm ñöôïc

Traàn Tieâu moâ taû thaät xoùt xa ñaãm leä. Moät ngöôøi con gaùi xinh ñeïp maø trong ngaøy cöôùi – leõ ra laø

moät ngaøy haïnh phuùc – chæ toaøn laø nhöõng tieáng quaùt thaùo, gaøo khoùc, van lôn, nöùc nôû, töùc töôûi, co

keùo…. Taát caû nhöõng hình caûnh aáy hieän leân trong trí nhôù ngöôøi meï veà ngaøy ñaùm cöôùi con mình

thaät laø thaûm haïi : “moät oâng giaø döõ tôïn, choáng gaäy quaùt vang nhaø. Hai ngöôøi ñaøn baø caàm hai tay

ngöôøi con gaùi keùo. Ngöôøi con gaùi nöôùc maét chan hoaø, coá söùc keùo laïi. Tieáng khoùc hoaø laãn vôùi tieáng

keâu thaûm thieát. OÂng giaø aùc nghieät quaùt luoân maáy tieáng. Ngöôøi con gaùi sôï heát hoàn nhaãn nhuïc theo

sau boïn ñaøn baø troâng huøng hoå nhö boïn cöôùp” [84, tr. 145]. Töø choã cam chòu Hóm ñaõ coù nhöõng

quyeát ñònh taùo tôïn hôn caû Mai vaø Loan trong vieäc töï tìm laáy haïnh phuùc cho ñôøi mình. Tuy khoâng

phaûi laø moät chuû ñeà chính trong taùc phaåm nhöng taùc giaû ñaõ daønh khaù nhieàu trang vieát veà Hóm

(treân döôùi 5 chöông saùch trong toång soá 21 chöông). Ñaëc bieät vôùi gioïng vaên saéc saûo vaø nhöõng choã

phaân tích taâm lyù nhaïy beùn laøm ñoïng laïi trong loøng baïn ñoïc veà hình töôïng ngöôøi phuï nöõ daùm

ñöùng leân ñaáu tranh. Söï ñaáu tranh cuûa Hóm chöa coù nhieàu ñoàng minh nhöng coâ ñaõ môû moät con

ñöôøng môùi tìm veà haïnh phuùc tình yeâu löùa ñoâi. Ñaây chính laø khía caïnh giaûi phoùng phuï nöõ maø

Traàn Tieâu muoán baøy toû quan ñieåm cuûa mình. Hôn nöûa theá kyû ñaõ troâi qua, nhöng caâu chuyeän

choàng con maø nhaø vaên mieâu taû trong taùc phaåm laøm ngöôøi ñoïc hoâm nay, nhaát laø nhöõng ngöôøi phuï

nöõ, khoâng theå khoâng caûm thaáy xoùt xa, buoàn cho nhöõng ngöôøi cuøng giôùi. Caû cuoäc ñôøi hoï caëm cuïi

deät vaûi, nuoâi choàng, nuoâi con, chòu khoù taêng gia saûn xuaát ñeå laáy tieàn mua chöùc cho choàng, cho

con, quy phaät cho meï choàng, buø ñaép cho con caùi, ruùt cuïc choàng phaù cuûa, con ñöùa cheát, ñöùa boû ñi.

Quaù nöûa ñôøi ngöôøi söùc taøn löïc kieät ngöôøi phuï nöõ aáy coøn bao vieâïc phaûi laøm : leân laõo cho choàng,

gaây döïng cho ñöùa con ñi lính chöa nhaø cöûa, vôï con. Neáu noù ñöôïc leân cai, leân ñoäi laïi phaûi lo tieàn

maø khao voïng. Ñuùng choàng con laø caùi nôï naàn, nôï phaûi traû, traû cho ñeán heát. Söùc taøn löïc kieät vaãn

phaûi leâ taám thaân traû nôï ñôøi.

Vaên hoïc 1930 – 1945 ñaõ moâ taû bieát bao caûnh cuûa nhöõng gia ñình phaù saûn phaûi baùn vôï, ñôï

con, rôøi laøng ly taùn. Caûnh naøo cuõng naëng noãi u saàu. Bieát bao nhaø vaên ñaõ nhoû nhöõng gioït nöôùc

maét khoùc thöông cho nhöõng kieáp ngöôøi nhö chò Daäu, anh Pha, baùc Luyõ…. Ñaëc bieät laø caûnh chò

Daäu trong nhöõng ngaøy söu thueá. Chò phaûi chaïy ñoân chaïy ñaùo ñeå vay tieàn noäp söu nhöng cuoái

cuøng khoâng ñöôïc ñaønh phaûi baùn ñöùa con gaùi röùt ruoät ñeû ra cho nhaø Nghò Queá vôùi giaù chöa baèng

moät oå choù. Con ngöôøi thôøi thöïc daân nöûa phong kieán giaù trò chöa baèng moät con vaät. Cuõng doøng

nöôùc maét ngheïn ngaøo xoùt thöông aáy, hoâm nay ta laïi khoùc thöông cho Hóm, ngöôøi con gaùi xinh

ñeïp neát na cuõng rôi vaøo hoaøn caûnh nhö Tyù hoâm naøo. Caû hai söï kieän coù phaàn khaùc nhau, tính chaát

khaùc nhau, nhöng ñeàu laø hai caûnh thöông taâm, khoù coù theå noùi caûnh naøo thöông taâm hôn caûnh naøo

! Caû hai ñeàu cöïc kyø xoùt xa. Hai caûnh baùn ngöôøi, hai daïng ñau khoå cuûa ngöôøi con gaùi vaø hai

ngöôøi meï.

Trong saùng taùc cuûa Traàn Tieâu, chuùng ta nhaän thaáy moät ñieàu, giôùi ñaøn oâng coù theå ñöôïc chia

laøm hai daïng : quan laïi möu moâ, luoân tìm caùch cheøn eùp nhöõng ngöôøi löông thieän baèng quyeàn uy

vaø daân ñen laø nhöõng ngöôøi thaâït thaø, löông thieän. Thaät thaø ñeán daïi khôø tröôùc moïi bieán coá cuûa

cuoäc ñôøi ! Ví nhö choàng chò Xaõ, chò Voùt trong taùc phaåm Choàng con chæ aên vaø ngoài xoù beáp beá

con, beá chaùu goïn vaø kheùo hôn caû ñaøn baø. Hay choàng nhaø xaõ Boång chæ bieát aên roài laøm, chieàu veà

thaû dieàu nhö treû con khoâng bieát lo tính vieäc gia ñình. Moät khaùn Thoãn (Höõu sinh voâ döôõng ), oâng

Ñoà (Moät dieäu keá ) chæ bieát côø baïc, röôïu cheø, ngaâm thô ; vôï ñeû cuõng khoâng quan taâm. Coù theå chæ

ra khaù nhieàu nhöõng con ngöôøi nhö vaäy. Ngöôïc laïi trong nhöõng nhaân vaät nöõ coù nhöõng ngöôøi öu

tuù. Nhieàu ngöôøi ñaõ ñaày ñuû veïn troøn“ coâng – dung – ngoân - haïnh”. Noù laø nguyeân taéc tö töôûng taïo

ra caûm höùng chuû ñaïo cuûa taùc giaû. Coù theå goïi ñoù laø neùt ñeïp cuûa ngöôøi phuï nöõ trong quan nieäm nho

giaùo. Ñoù laø chò xaõ Boång, xaõ Chính, lyù Chính, xaõ Voùt…. Tröôùc heát laø caùi ñeïp tinh thaàn vaø taát caû

nhöõng nhaân vaâït nöõ naøy ñeàu ñeïp, moãi ngöôøi moät veû. Chò xaõ Boång (Choàng con ) coù moät veû ñeïp

laøm nhieàu chaøng trai phaûi meâ meät, luùc naøo ñoâi maù cuõng öûng hoàng, ñoâi moâi ñoû thaém, mieäng cöôøi

coù duyeân, neân taùc giaû ñaõ nhaän xeùt “chò troâng ñó ngöôøi nhöng khoâng ñó neát do vaäy khi veà nhaø

choàng vaãn coøn trinh tieát”. Coâ Hóm coù moät veû “xinh doøn” cuûa moät ngöôøi thieáu nöõ vôùi veû ñeïp chaéc

khoeû, daùng ñi nhanh nheïn, luoân mieäng cöôøi vaø noùi chuyeän coù duyeân. Chò xaõ Chính (Con traâu)

laïi laø veû ñeïp cuûa moät ngöôøi ñaøn baø phuùc haäu. Nhöõng coâ thieáu nöõ trong taùc phaåm Tình cha theå

hieän moät neùt duyeân daùng ñaùng yeâu cuûa moät thôøi con gaùi. Veû ñeïp hình theå vaø taâm hoàn laø phaåm

giaù cao quyù cuûa hoï. Caùi ñeïp khoâng theå thieáu ñöôïc trong moãi ngöôøi phuï nöõ. Caùi ñeïp ñoù duø ôû goùc

ñoä naøy hay khaùc thì noù vaãn bieåu hieän söùc soáng, nieàm tin vaø haïnh phuùc. Ñaây chính laø choã Traàn

Tieâu muoán dieãn ñaït. Caùi ñeïp cao quyù cuûa ngöôøi phuï nöõ theo oâng ñoù laø taám loøng bao dung ñoä

löôïng. Hoï soáng vaø laøm vieäc heát loøng vì choàng, vì con. Chò xaõ Boång khi laøm daâu môùi 19 tuoåi maø

gaùnh vaùc giang sôn nhaø choàng khoâng thieáu moät vieäc gì. Laïi laø ngöôøi truï coät trong gia ñình, ñaûm

ñang thaùo vaùt, cuõng laø ngöôøi luoân coù taám loøng vò tha. Bieát choàng mình töø ngaøy leân chöùc lyù thoân

ñaõ hay côø baïc röôïu cheø, chò vaãn tha thöù vaø cho ñoù laø thuù vui cuûa ngöôøi ñaøn oâng, khi choàng veà chò

chæ la raày chuùt ñænh. Chò muoán tha thöù ñeå giöõ haïnh phuùc gia ñình cho aám eâm hoaø thuaän. Nhöng

khi bieát choàng ngoaïi tình, chò khoâng theå chaáp nhaän, caùi ghen cuûa chò cuõng laø caùi ghen cuûa ngöôøi

phuï nöõ yeâu choàng thöông con. Chò duøng luaân lyù ñaïo ñöùc ñeå keùo laïi ngöôøi choàng sa ngaõ. Chò saün

saøng boû qua taát caû nhöõng loãi laàm cuûa choàng. Taám loøng, tình yeâu thöông cuûa ngöôøi vôï ñaõ caûm

hoaù ñöôïc ngöôøi choàng luùc chöa xaùc ñònh ñöôïc höôùng ñi. Ngöôøi phuï nöõ coøn theå hieän thieân tính

laøm meïï, tình caûm hoàn nhieân muoán che chôû ñuøm boïc cöùu giuùp. Ñoù laø chò xaõ Voùt (Choàng con) coù

beà ngoaøi khoù nhìn, luoân to tieáng nhöng laïi laø ngöôøi coù taám loøng vò tha bao dung ñoä löôïng. Xaõ

Voùt coù theå boû caû vieäc nhaø ñeå giuùp ai caàn ñeán chò “chò ta khoâng giaän ai laâu, vaø saün loøng boû vieäc

nhaø ñeå giuùp vieäc ngöôøi moät caùch taän tuïy” [85, tr. 57]. Ñoù laø taám loøng thöông ngöôøi cuûa baø caùn

Na, caùn Boät (Con traâu) baùc Na (Moät dieäu keá)…, laø nhöõng gioït nöôùc maét trong laønh vaø maøu nhieäm

cuûa baø lyù Nhaân “coù baø cuoäc vui caøng vui theâm, noãi buoàn bôùt buoàn naûn” [85, tr. 8], laø taám loøng

cuûa chò Mít moät luùc nuoâi hai ñöùa treû, boû caû con mình maø beá con ngöôøi “chò Mít töû teá quùa, baùc aï.

Chò ta boû caû vieäc nhaø ñeå beá aüm chaùu” [84, tr. 247].

Nhöõng ngöôøi phuï nöõ trong truyeän cuûa Traàn Tieâu sinh ra döôøng nhö ñeå cöùu ngöôøi, ñeå giuùp

nhöõng ngöôøi xung quanh khi gaëp luùc khoù khaên. Chò Toâm (Höõu sinh voâ döôõng), baø Vò (Choàng

con) laø nhöõng baø ñôõ vöôøn luoân coù taám loøng giuùp nhöõng keû khoù khoâng maøng caùi lôïi vaät chaát. Hay

baø caùn Boät (Con traâu), baùc Na (Moät dieäu keá) tuy hoï khoâng giaøu coù gì nhieàu khi coøn thieáu aên,

thieáu maëc nhöng laïi laø nhöõng con ngöôøi soáng coù tình laøng nghóa xoùm. Hoï coù moät taám loøng nhaân

nghóa cao thöôïng. baùc Na caép raù gaïo sang nhaø oâng ñoà giuùp baø ñoà naèm cöõ “baåm cuï, chuùng chaùu

coù goïi laø coù môù gaïo traéng ñem sang ñeå cuï baø duøng trong khi naèm cöõ, xin cuï nhaän cho” [85, tr.

46]. Taám loøng vaøng cuûa vôï choàng noâng phu ñoù ñaõ laøm oâng öùa nöôùc maét. OÂng ñoà laø ngöôøi coù chöõ

nghóa vaên chöông, trong söï chuyeån giao thôøi cuoäc, oâng bò maáùt vieäc, côm chaúng coù aên, cuoái cuøng

ñaønh nghó ra moät dieäu keá baét vôï phaûi ñi ôû tuø. Thaät laø ngöôøi ñaøn oâng voâ tích söï. Ngöôïc laïi nhöõng

ngöôøi ñaøn baø laïi khaùc, trong nhöõng tình theá ñaëc bieät hoï laø ngöôøi luoân nghó ra nhöõng caùch hoaù

giaûi nhanh nhaát. Hoï khoâng ngoài chôø cô hoäi maø luoân luoân vaän ñoäng ñeå tìm ra loái thoaùt cho gia

caûnh. Khi gaëp côn bó cöïc baùc Chính gaùi (Con traâu) chaïy ñoân chaïy ñaùo ñeå kieám keá sinh nhai.

Buoân ngöôïc baùn xuoâi, laøm ñuû moïi vieäc ñeå taïo cho gia ñình ñöùng vöõng trong nhöõng ngaøy haïn haùn

maát muøa. Hay baø ñoà ñaûm ñang taàn taûo ñeå cho oâng ñöôïc nhaøn haï maø ngoài ngaâm thô vang nhaø

(Moät dieäu keá ). Haønh ñoäng cuûa hoï laø nhöõng haønh ñoäng baûn naêng khoâng suy tính thieät hôn, coát

sao cho choàng con ñôõ vaát vaû, cho nhöõng ngöôøi xung quanh bôùt ñi söï coâ ñôn, haãng huït tröôùc bao

ñoåi thay cuûa cuoäc ñôøi.

Hình töôïng ngöôøi phuï nöõ trong taùc phaåm cuûa Traàn Tieâu luoân coù taám loøng bao dung ñoä

löôïng, moät taâm hoàn phong phuù. Neùt ñeïp cuûa hình töôïng ngöôøi phuï nöõ ôû ñaây chính laø hieâïn thaân

cuûa söùc soáng, cuûa söï thanh cao. Trong vaên hoïc coå Trung Hoa nhaø vaên Taøo Tuyeát Caàn ñaõ ñeå cho

Giaû Baûo Ngoïc noùi raèng “thaân theå cuûa ngöôøi con trai ñöôïc caáu taïo töø buøn, coøn thaân theå cuûa ngöôøi

phuï nöõ ñöôïc keát taïo töø nöôùc tinh khieát”. Phaûi chaêng, chaát lieäu keát taïo neân ngöôøi phuï nöõ khaùc

chaát lieäu keát taïo neân ngöôøi con trai, vì theá maø hoï khaùc nhau ôû nhieàu ñieåm. Phuï nöõ laø söï hieän

thaân cuûa thaùnh thieän, loøng nhaân töø vaø ñöùc hy sinh. Baùc xaõ Chính (Con traâu) moät ñôøi hy sinh vì

choàng, vì con, quaù nöûa ñôøi ngöôøi nhìn laïi chöa bao giôø ñöôïc nghæ ngôi laáy moät choác. Heát lo

chuyeän naøy laïi chuyeän khaùc. Baùc queân caû thaân mình cho ñaïi gia ñình, coøn mình thì chòu thieät.

Neùt ñeïp dòu daøng ñoan chính cuûa ngöôøi phuï nöõ hieän leân trong saùng taùc cuûa Traàn Tieâu nhö

moät aùnh saùng dieäu kyø, laøm cho taâm hoàn ngöôøi ñoïc nheï nhaøng, bôùt öu tö. Bao nhieâu caùi thoâ baïo,

thoâ bæ, quaùi aùc, heøn haï ñöôïc nhaø vaên phôi baøy trong taùc phaåm, vì vaäy ñöôïc taém mình trong aùnh

saùng dieäu kyø naøy seõ trôû neân nheï nhoõm, thanh cao. Ngay nhö saéc ñeïp cuûa coâ ñaøo haùt cuõng laøm

cho söï buûn xæn cuûa oâng lyù, oâng chaùnh… bôùt ñi raát nhieàu. Hay nhöõng ngaøy laøm khao voïng giöõa

ñình, ngaøy hoäi ñaàu naêm coù nhöõng coâ ñaøo haùt ñaõ laøm cho buoåi leã theâm sinh ñoäng. Giôùi quan

tröôøng bôùt söï ganh gheùt laãn nhau, tieáng cöôøi caâu noùi cuûa hoï thaät hôn vaø nheï nhaøng hôn. Vôùi

nhöõng thieân tính cuûa ngöôøi phuï nöõ nhö vaäy, coù theå tin cuoäc ñôøi duø coøn nhieàu ñieàu traùi ngang,

nhöng roài noù seõ ñöôïc saép xeáp laïi. Taát caû vaãn coù theå cöùu vaõn ñöôïc. Do vaäy, ngöôøi ñoïc truîeân cuûa

Traàn Tieâu seõ khoâng thaáy söï ngoät ngaït nhö trong nhöõng taùc phaåm vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn

hay nhöõng taùc phaåm thuoäc vaên hoïc laõng maïn. Neáu vaên hoïc laõng maïn chæ nhìn thaáy veû beà ngoaøi

cuûa cuoäc ñôøi, chæ mieâu taû noù vôùi nhöõng saéc maøu lung linh huyeàn aûo nhöng laïi khoâng nhìn saâu

vaøo cuoäc ñôøi thöïc taïi (Nöûa chöøng xuaân, Hoàn böôùm mô tieân, Ñôøi möa gioù) thì vaên hoïc hieän thöïc

pheâ phaùn laïi chæ nhìn thaáy nhöõng khoå ñau vaø cheøn eùp khoâng loái thoaùt cuûa nhöõng ngöôøi daân queâ

(Taét ñeøn, Böôùc ñöôøng cuøng, Chí Pheøo). Traàn Tieâu khoâng caûm nhaän nhö vaäy, oâng khoâng moâ taû

tröïc tieáp loái thoaùt cuûa nhöõng ngöôøi daân queâ nhöng oâng tin ôû xaõ hoäi naøy coù theå giaûi thoaùt ñöôïc

nhöõng baát coâng ngang traùi, san phaúng nhöõng gì laø toäi loãi nhôø vaøo nhöõng ñöùc tính cuûa ngöôøi phuï

nöõ. Neáu nhö Heâghen trong cuoán Myõ hoïc ñaõ phaùt bieåu raèng : caùi ñeïp laø hieän thaân cuûa cuoäc soáng,

caùi ñeïp cöùu vaõn cuoäc soáng thì hình töôïng ngöôøi phuï nöõ trong saùng taùc cuûa Traàn Tieâu vôùi nhöõng

neùt ñeïp caû veà theå chaát laãn taâm hoàn aáy seõ laø söï cöùu vaõn cho cuoäc soáng hoâm qua vaø hoâm nay.

Ñeå vieát ñöôïc nhöõng trang vaên mang tính hieän thöïc nhö vaäy vôùi boän beà bao noãi vui buoàn

ñaéng cay cuûa cuoäc soáng luùc baáy giôø, Traàn Tieâu phaûi ñi tìm moät ñieåm töïa tinh thaàn vöõng chaéc.

Ñoù laø töïa vaøo nhöõng nhaân vaät coù thöïc trong cuoäc ñôøi. Hình töôïng nhöõng ngöôøi phuï nöõ laø ñieåm

töïa quan troïng cuûa taùc giaû. Thieáu moät ñieåm töïa nhö vaäy, khi oâng vieát veà nhöõng huû tuïc laïc haäu,

nhöõng xaáu xa cuûa choán quan tröôøng, baøy ra bao noãi cô cöïc ñaéng cay cuûa nhöõng con ngöôøi thoân

queâ seõ keùm phaàn cuoán huùt ngöôøi ñoïc. Ñieåm töïa tinh thaàn aáy ñaõ naâng caùnh cho nhöõng trang vaên

ñi vaøo loøng baïn ñoïc. Noù cöù nheï nhaøng thaám daàn vaø ghi nhôù maõi. Ñoù chính laø caùi taøi trong buùt

phaùp ngheä thuaät cuûa Traàn Tieâu.

Chöông III

MOÄT SOÁ ÑAËC SAÉC NGHEÄ THUAÄT

TRONG SAÙNG TAÙC CUÛA TRAÀN TIEÂU

3. 1. Ngheä thuaät mieâu taû taâm lyù

Ñaõ laø con ngöôøi thì khoâng ai coù ñôøi soáng noäi taâm moät caùch baèng phaúng. Ñôøi soáng noäi taâm

cuûa hoï luoân dieãn ra coù luùc soâi ñoäng, traàm laéng, chaát chöùa suy tö, traèn troïc baên khoaên, nhöng coù

luùc thanh thaûn nheï nhaøng. Ñoù laø nhöõng cung baäc cuûa ñôøi soáng noäi taâm. Noù dieãn ra voâ cuøng

phong phuù vaø phöùc taïp. Nhaát Linh trong Ñoïc vaø vieát tieåu thuyeát ñaõ cho raèng “Nhöõng cuoán tieåu

thuyeát hay laø nhöõng cuoán taû ñuùng söï thöïc caû beà trong laãn beà ngoaøi. Dieãn taû ñöôïc moät caùch linh

ñoäng caùc traïng thaùi phöùc taïp cuûa cuoäc ñôøi, ñi thaät saâu vaøo söï soáng vôùi taát caû nhöõng chuyeån bieán

mong manh teá nhò cuûa taâm hoàn” [93, tr. 77]. Vieäc mieâu taû taâm lyù cuûa nhaân vaät thaønh coâng laø moät

böôùc phaùt trieån cuûa caùc tieåu thuyeát gia vaø ñaây cuõng laø söï ñaùnh daáu böôùc tröôûng thaønh cuûa neàn

tieåu thuyeát Vieät Nam hieän ñaïi. Traàn Tieâu laø moät trong nhöõng thaønh vieân cuûa nhoùm Töï löïc vaên

ñoaøn, do vaäy, oâng cuõng khoâng naèm ngoaøi xu höôùng chieám lónh vaø dieãn taû taâm lyù nhaân vaät theo

xu höôùng môùi. Nhöng ôû oâng vieäc mieâu taû taâm lyù cuûa nhaân vaät coù phaàn chöa ñaït baèng caùc nhaø

vaên Nhaát Linh, Khaùi Höng, Thaïch Lam, …. Tuy nhieân trong nhöõng taùc phaåm cuûa Traàn Tieâu,

chuùng ta nhaän thaáy söï dieãn bieán taâm lyù nhaân vaät ñaõ ñöôïc khaéc hoaï ôû nhieàu thôøi ñieåm khaùc nhau

vaø phaûn aùnh ñöôïc hieän thöïc cuoäc soáng.

Taâm lyù dieãn ra khaù phöùc taïp coù khi nhanh, chaäm tuyø thuoäc vaøo taâm traïng, cung baäc cuûa

tình caûm, nhaän thöùc vaø bieán coá trong cuoäc soáng cuûa nhaân vaät. Trong taùc phaåm Con traâu, Traàn

Tieâu ñaõ dieãn taû thaønh coâng taâm traïng xaõ Chính mô öôùc coù con traâu caùi. Xaõ Chính mô öôùc ngaøy,

ñeâm ngay caû luùc gaàn ñaát xa trôøi baùc vaãn nhaéc tôùi con traâu caùi. Vì mô öôùc coù ñöôïc moät con traâu

caùi, cho neân caû gia ñình baùc laøm vieäc heát söùc, ñaëc bieät baùc Chính trai ñaõ khoâng quaûn möa gioù

vaãn cöù caøy coá cho heát maûnh ruoäng ñeå roài caûm naéng maø cheát. Hieän thöïc cuoäc soáng laø vaäy bieát

laøm sao ñöôïc ! Thoâng qua caûnh naøy, Traàn Tieâu muoán noùi leân moät ñieàu, cuoäc soáng trong xaõ hoäi

cuõ khoâng coù loái thoaùt cho nhöõng ngöôøi daân löông thieän, moïi öôùc mô seõ maõi laø öôùc mô khoâng bao

giôø trôû thaønh hieän thöïc. Caû taùc phaåm laø nhöõng chuoãi ngaøy daøi maø nhaø xaõ Chính mô veà traâu caùi,

ñaëc bieät töø khi con traâu nhaø caùn Thaän naèm ngay loái ñi laøm veà cuûa baùc, noù laïi caøng laøm baùc nghó

ngôïi nhieàu hôn.

Trong taùc phaåm Choàng con taùc giaû moâ taû caûnh vôï xaõ Boång (sau naøy laø baø lyù Boång) khi môùi

veà nhaø choàng mang taâm lyù ñôïi chôø moät ñöùa con ñi heát ñeàn naøy phuû noï caàu khaán khaép nôi, aáy

vaäy maø vaãn chöa coù con. Khoâng khí trong gia ñình buoàn teû “ngaøy thaùng buoàn teû, aâm thaàm troâi

nhö gioøng nöôùc lôø ñôø chaûy trong quaõng ñoàng quaïnh hiu …” [84, tr. 48]. Keå töø ngaøy ñi caàu töï Phuû

Giaày ñeán nay ñaõ hai naêm maø chò thì vaãn chöa thaáy thai ngheùn gì, meï choàng chò gaét goûng luoân,

coøn choàng sa vaøo ñaùnh chaén, toå toâm cho heát ngaøy. Nhöng caùi ngaøy mong ñôïi ñoù ñaõ ñeán, chò ñaõ

coù thai ! Töø taâm traïng hoaøi nghi “hay laø mình oám ngheùn?” theá nhöng khi chò nghó veà chuyeän aùi

aân nhöõng ñeâm tröôùc, tuûm tæm cöôøi vaø nhaéc laïi : “coù leõ mình oám ngheùn thöïc”. Söï hoaøi nghi vaãn

luoân beân mình chò khoâng daùm noùi vôùi ai keå caû meï ñeû laãn meï choàng “nhôõ khoâng phaûi thì theïn

cheát”. Theá roài “muøa thuoác chöa qua muøa gaët ñaõ ñeán”. Ba thaùng ñaõ qua caùi thai ñaõ lôùn “thaùng thöù

ba, caùi buïng naøng to daàn. Naøng vöøa laáy tay xoa buïng vöøa nghó. Ñích thò coù mang roài. Mình khoeû

maïnh theá naøy coù mang laø phaûi laém chöù”. Naøng sang nhaø meï ñeû ñeå khoe tin möøng laøm caû nhaø

möøng vui khoân xieát “UÙi chaøo ! Phuùc ñöùc quaù ! Quyù hoaù quaù ! Con coù ngheùn roài, con aï […]. Moãi

khi coù ngöôøi ñeán thaêm. Baø hôùn hôû sung söôùng nhö theå chính baø ñaõ coù ngheùn” [84, tr. 51 –52]. Söï

hoà nghi veà mình coù thai ñaõ ñöôïc xaùc minh roõ raøng, naøng trôû veà nhaø choàng vôùi taâm traïng vui töôi

nhö ngöôøi lính thaéng traän trôû veà baùo tín cho xöù sôû. Baø meï choàng “maët baø boãng töôi saùng caëp maét

baø boãng long lanh vì nguoàn sung söôùng quaù maïnh, khi baø ñaõ xoa naén buïng con daâu : “ laïy trôøi,

laïy phaät, laïy thaùnh vaïn baùi. Con toâi coù mang roài” ”, baø ñöùng daäy ñi khoe khaép xoùm. Vaäy, laø caùi

tin naøng daâu coù thai ñaõ laøm thay ñoåi baàu khoâng khí trong gia ñình.

Töø khi ñöùa treû ñaàu tieân – Hóm – chaøo ñôøi cho ñeán thaèng Chuùt laø ñöùa cuoái cuøng thì gaùnh

naëng gia ñình ngaøy caøng ñeø treân vai chò xaõ Boång vaø cuõng töø ñaây taâm traïng chò luoân chaát chöùa

nhöõng öu tö, lo tính khoâng luùc naøo raûnh rang. Chò heát lo cho ñaøn con ñuû aên, ñuû maëc laïi phaûi lo

cho meï choàng quy phaät, laøm ma, …. Mua chöùc lyù vaø vaøo laõo saùu möôi cho choàng, laïi coøn phaûi lo

laøm giaøu ñeå bòt mieäng theá gian. Caû cuoäc ñôøi chò khoâng luùc naøo khoûi suy tö, lo tính. Treân saùu

möôi tuoåi, chò vaãn coøn bao vieäc phaûi laøm.

Teân taùc phaåm laø Choàng con vaø caâu ca ñeà töø laø “Choàng con laø caùi nôï naàn” ñaõ moâ taû ñaày ñuû

moïi khía caïnh cuûa chuû ñeà tö töôûng taùc phaåm. Caâu thô ñeà töø ñaõ khaéc hoaï khoâng gian taâm traïng

cuûa nhaân vaät. Ñoù laø nhöõng suy tö, traèn troïc, baên khoaên cuûa nhaân vaät veà cuoäc ñôøi. Ñaëc bieät veà

quan nieäm choàng con cuûa nhaân vaät cuõng chính cuûa taùc giaû veà cuoäc soáng trong xaõ hoäi cuõ ngöôøi

phuï nöõ chòu nhieàu cay ñaéng.

Hóm töø ngaøy veà laøm leõ nhaø Nghò Ích cuoäc ñôøi coâ ñaõ chuyeån sang moät ngaõ reõ : kheùp laïi

quaõng ñôøi con gaùi moäng mô vôùi nhöõng ñeâm traêng thanh cuøng nhau haùt ñuùm, chuyeån sang soáng

trong moät caên nhaø chaät heïp khoâng chuùt tình yeâu, chòu toaøn nhöõng caûnh cay ñaéng vôï caû ñaùnh

ghen, caùc coâ con vôï caû coøn cay nghieät hôn caû baø meï. Cuoäc soáng cuûa Hóm nhö ngöôøi tuø khoå sai,

Hóm soáng nhö ñaõ cheát. Nhöng trong luùc quaãn baùch aáy tình yeâu chaân thaønh cuûa Thu ñaõ keùo Hóm

ra khoûi chuoãi ngaøy daøi leâ theâ voâ vò, mang ñeán cho Hóm moät loái suy nghó vaø haønh ñoäng môùi, töï

giaûi thoaùt mình. Tình yeâu cuûa moät ñöùa ôû – Thu – ñaõ nhö moät caây caàu cöùu vôùt Hóm thoaùt khoûi

caûnh ñôøi leõ moïn. Neáu nhö tình yeâu Thò Nôû laø caây caàu baéc ngang hai beán bôø thieän vaø aùc ñeå ñöa

Chí Pheøo veà vôùi loøng nhaân veà vôùi tình ñôøi thì ôû ñaây tình yeâu cuûa Thu ñaõ coù söùc maïnh keùo Hóm

thoaùt khoûi cuoäc soáng tuø ñoïng, giam caàm cuûa thöù leã giaùo khaét khe vaø haø khaéc.

Tình yeâu ñích thöïc ñeán vôùi Hóm tuy muoän maøng nhöng noù laø coác nöôùc maùt töôùi vaøo taâm

hoàn ñang heùo hon cuûa Hóm. Tình yeâu ñoù, nhö lieàu thuoác hoài sinh ñöa coâ veà vôùi hieän taïi “Hóm

chaïy leân chaïy xuoáng töôi nhö hoa, nhanh nheïn nhö con vaønh khuyeân, cöôøi noùi nhí nhaûnh vôùi heát

thaûy moïi ngöôøi” [84, tr. 195]. Traàn Tieâu ñaõ moâ taû caûnh Hóm vaø Thu laâu ngaøy môùi gaëp nhau, hai

anh chò ngoài beân nhau döôøng nhö queân taát caû nhöõng gì ñang deãn ra xung quanh mình “ Ñeâm aáy,

Hóm ngoài lyø döôùi beáp. Vöøa saøng saåy vöøa chuyeän troø vôùi anh trai treû giaõ gaïo. Hóm cöôøi nhö naéc neû,

noùi nhö thaùnh thaùn, queân caû meï vôùi hai em quanh quaån gaàn ñaáy. Trong trí Hóm khoâng luùc naøo

nghó ñeán noãi ngôø vöïc cuûa hoï” [84, tr. 192]. Saùng hoâm sau thöùc daäy döôøng nhö caûnh vaät ñaõ ñoåi

khaùc “Khoâng khí trong nhö pha leâ, coû caây xanh nhö ngoïc thaïch. Tieáng chim ñua nhau hoùt thaønh

moät khuùc ñaøn muoân ñieäu ñeå hoaø nhòp vôùi taâm hoân ñang phôi phôùi cuûa caëp uyeân öông” [84,

tr.194]. Caûnh thöïc ngoaøi ñôøi ñaõ chuyeån thaønh taâm caûnh. Neùt ñeïp hieän thöïc cuûa cuoâïc soáng ñaõ

chuyeån thaønh neùt ñeïp neân thô döôùi ñoâi maét cuûa caëp uyeân öông ñang traøn ñaày haïnh phuùc. Thôøi

gian Hóm ôû beân Thu luùc naøo cuõng thaáy thieáu, thaáy ngaén “Hóm khoâng theå xa vaéng ngöôøi yeâu, daãu

chæ moät choác laùt, maëc duø ñeâm naøo anh chò cuõng quaán quyùt beân nhau cho maõi tôùi khuya vaø ngaøy

naøo anh chò cuõng gaàn nhau nhö ñoâi sam khoâng rôøi nhau nöûa böôùc”.

Trong moät soá taùc phaåm (Con traâu, Choàng con ) vieäc theå hieän taâm lyù nhaân vaät ñaõ ñaït ñeán

trình ñoä khaù saâu saéc. Nhaân vaät hieâïn leân vôùi nhöõng neùt taâm lyù phong phuù, sinh ñoäng. Cho neân

nhaân vaät chò xaõ Boång, caùi Hóm (Choàng con), chò xaõ Chính (Con traâu), chò xaõ Chöøng (Naêm haïn), …

coù söï vaän ñoäng taâm lyù höôùng noäi. Vì theá, noù coù taùc duïng truyeàn caûm saâu saéc vaø haáp daãn.

Trong cuoán Töï löïc vaên ñoaøn – con ngöôøi vaø vaên chöông, Phan Cöï Ñeä ñaõ khaúng ñònh :

“ So vôùi tieåu thuyeát tröôùc naêm 1930 tieåu thuyeát Töï löïc vaên ñoaøn ñaõ saâu hôn nhieàu vaøo theá

giôùi noäi taâm phong phuù cuûa con ngöôøi. Caùc nhaø tieåu thuyeát coù yù vaän duïng khoa taâm lyù hoïc ñeå

phaân tích taâm lyù cuûa caùc lôùp ngöôøi ôû nhöõng löùa tuoåi khaùc nhau. Caùc nhaø vaên ñaëc bieät thaønh coâng

khi mieâu taû taâm lyù phuï nöõ vaø caùc baø meï choàng phong kieán, nhaát laø taàng lôùp tieåu tö saûn ñang tuoåi

yeâu ñöông mô moäng” [93, tr. 81 – daãn laïi].

Trong saùng taùc cuûa Traàn Tieâu, oâng khoâng ñeà caäp ñeán nhaân vaät ngöôøi trí thöùc, coù chaêng chæ

laø löôùt qua khoâng saâu saéc coøn chuû yeáu vaãn laø nhöõng ngöôøi noâng daân chaân laám tay buøn khi mieâu

taû taâm lyù cuûa nhöõng nhaân vaâït naøy ñaõ ñaït ñeán trình ñoä ngheä thuaät khaù ñaëc saéc.

Tuy nhieân, nhaân vaät cuûa Traàn Tieâu chöa coù ñôøi soáng noäi taâm phong phuù baèng nhaân vaät cuûa

Nam Cao, Vuõ Troïng Phuïng, Nguyeân Hoàng…. Hay ngay so vôùi Khaùi Höng, Nhaát Linh, trong

nhoùm Töï löïc vaên ñoaøn thì nhaân vaät cuûa oâng cuõng coøn phaàn haïn cheá. Taùc phaåm Moät dieäu keá, nhaø

vaên ñeå cho oâng ñoà quan nieäm giöõa cuoäc soáng ôû tuø vaø ôû ngoaøi nhö sau : “ chaúng vieäc gì maø nhuïc

nhaõ maø khoå sôû. Roài baø xem, khaùc naøo nhö ñi döôõng beänh” [85, tr. 51]. Hay taâm lyù nhaân vaät Soài

(Choàng con) ñöôïc taùc giaû taû khoâng khaùc naøo moät ngöôøi ñaàn. Suoát ngaøy nhaân vaät laàm lì khoâng

noùi, khoâng suy nghó. Ñi laáy choàng nhöng phuï thuoâïc kinh teá gaàn nhö hoaøn toaøn vaøo nhaø meï ñeû.

Nay ñeán xin caùi naøy mai ñeán xin caùi khaùc, baø meï phaûi thoát neân “thoâi ñi coâ. Töø ngaøy coâ veà nhaø

choàng chöa ñaày naêm giôøi maø coâ tieâu cuûa toâi bao nhieâu roài. Toâi phaûi cho coâ töø caùi baùt meû trôû ñi.

Baây giôø toâi chaû coøn gì ñeå nuoâi khoâng vôï choàng coâ maõi ñöôïc” [84, tr. 171]. Thaäm chí khi Soài bò chò

daâu maéng chöûi cuõng chæ bieát chòu ñöïng moät caùch nhaãn nhuïc. Taát caû nhöõng nhaân vaät naøy chuùng ta

nhaän thaáy, nhaø vaên moâ taû chöa saùt hôïp vôùi taâm lyù, coù phaàn ñi theo höôùng chuû quan.

3. 2. Ngheä thuaät töï söï – traàn thuaät

Trong taùc phaåm Choàng con, nhaø vaên keå laïi nhöõng söï kieän dieãn ra theo moät traät töï thôøi gian

tuyeán tính : Leã hoäi caàu töï ñeàn Kieáp ngaøy 16 thaùng 8; Haêm moát thaùng naøy, ta traåy hoäi Ñoàng –

Baèng; Hoäi chuøa Höông – thaùng gieâng ñeán heát thaùng 2; ngaøy 2 thaùng 3 hoäi phuû giaày. Hay nhöõng

cuïm töø chæ thôøi gian qua ñi moät caùch nhanh choùng cuøng vôùi noù laø nhöõng söï kieän cöù theá troâi theo :

maáy hoâm tröôùc, naêm hoâm sau, saùng hoâm aáy, roài moät hoâm vaøo khoaûng thaùng moät, heát ngaøy naøy

sang ngaøy khaùc, hai möôi môùi vaõn, thaùng gieâng sang naêm, thaùng ba naêm naøy vöøa ñuùng hai naêm,

muøa thuoác chöa qua muøa gaët ñaõ ñeán, heát nhöõng thaùng baän laïi ñeán nhöõng thaùng nhaøn, , nöûa thaùng

sau, thaùng thöù hai, teát ñeán, thaùng thöù ba, hôn hai thaùng nay, …. Hay trong taùc phaåm Con traâu caùc

söï kieän cöù lieân tieáp xaûy ra töôûng nhö khoâng coù ñieåm döøng : Teát, Hoäi quan laõo, Coã möøng thoân,

Ñình ñaùm, Coâng nôï, Ñôïi chôø, Ñaïi haïn, Töø vieäc nhaø ñeán vieäc laøng, Vieäc hoï, Khoaù caáp ñieàn, Heát

nôï. Nhöõng söï kieän naøy cöù theá noái tieáp nhau xaûy ra vaø keùo theo nhöõng söï vieäc trong ñôøi chò xaõ

Boång (Choàng con), chò xaõ Chính (Con traâu) khoâng sao cöôõng laïi ñöôïc. Nhaø vaên khi keå nhöõng söï

kieän dieãn ra lieân tieáp muoán nhaán maïnh tôùi söï troâi ñi cuûa thôøi gian, söï ruùt ngaén cuûa ñôøi ngöôøi.

Doøng thôøi gian troâi caøng nhanh, caùc söï kieän dieãn ra caøng lieân tieáp thì cuoäc ñôøi caøng gaáp gaùp vaø

hoái haû. Noù khoâng coù ñieåm döøng ñeå nhaân vaät suy nghó vaø haønh ñoäng. Thoâng qua ngheä thuaät töï söï

– traàn thuaät naøy chuùng ta coù theå tieân ñoaùn taùc giaû laø ngöôøi voâ cuøng quyù troïng thôøi gian. OÂng

döôøng nhö luùc naøo cuõng caûm thaáy thieáu thôøi gian. Coù leõ taùc giaû laø ngöôøi bò caên beänh nan y

(nhöõng naêm cuoái ñôøi nhaø vaên bò beänh lao), caùi ngaøy döï baùo saép ñi vaøo coõi vónh haèng ñaõ ñöôïc

ñònh saün maø coâng vieäc coøn quaù nhieàu, cho neân naûy sinh taâm lyù nuoái tieác thôøi gian, luùc naøo ôû ñaâu

oâng cuõng caûm thaáy thôøi gian troâi ñi quaù nhanh.

Beân caïnh caùch keå nhöõng söï kieän troâi nhanh nhö vaäy ñoâi choã chuùng ta nhaâïn thaáy chuùng nhö

chuøng laïi ngöng nghæ khoâng hoaït ñoäng. Noù nhö ñieåm döøng chaân ñeå kieåm chöùng laïi toaøn boä

nhöõng söï vieäc ñaõ saûy ra. Sau söï kieän caùi Hóm, caùi Soài laáy choàng, thaèng Quy laáy vôï, vaø thaèng

Chuùt xin ñaêng lính, baø meï choàng ñaõ qua ñôøi ñöôïc gaàn chuïc naêm nay, choàng chò laïi chuaån bò vaøo

laõo saùu möôi. Chò xaõ Boång (Choàng con) ngoài laïi ñieåm heát nhöõng söï kieän ñaõ dieãn ra trong ñôøi

mình, kieåm laïi nhöõng gì ñöôïc maát. Ñaây laø moät ñoaïn taùc giaû taû laïi caûnh nhaø xaõ Boång khi Hóm ñi

laáy choàng : “ suoát ngaøy hoâm aáy, baø chaúng buoàn moù tay vaøo vieäc gì. Ngoài laëng treân ngöôõng cöûa

nghó ngôïi. […]. Caû ñeâm baø khoâng nguû, baø naèm nghó lieân mieâm. Nghó ñeán thôøi baø coøn treû…” [84, tr.

157]. Vaø baây giôø “ ñaõ ngoaøi saùu möôi […] coøn phaûi lo bao nhieâu coâng vieäc” [84, tr. 248]. Trong

ñieåm döøng cuûa doøng töï söï, taùc giaû ñaõ ñeå cho nhaân vaät cuûa mình soáng vôùi nhieàu khoaûng khoâng

gian vaø thôi gian khaùc nhau. Ñoù cuõng laø choã theå hieän ñaëc ñieåm tính caùch nhaân vaät. Chò xaõ Boång

seõ boäc loä roõ tính caùch cuûa mình thoâng qua nhöõng ñieåm döøng cuûa caùc söï kieän vaø qua ñaây cuõng

boäc loä heát nhöõng khaû naêng cuûa chò tröôùc nhöõng bieán coá cuûa cuoâïc soáng. Hình töôïng chò xaõ Boång

hieän leân chaân thaät vaø gaàn guõi.

Traàn Tieâu laø ngöôøi coù coâng trong vieäc phaùt hieän vaø khaéc hoaï hình aûnh nhaân vaät nöõ. Hình

töôïng con ngöôøi naøy döôùi buùt phaùp cuûa oâng hieän leân khaù sinh ñoäng vaø coù tính thuyeát phuïc. Neáu

nhö Ngoâ Taát Toá phaùt hieän ra vai troø ngöôøi phuï nöõ noâng thoân trong taùc phaåm Taét ñeøn thì Traàn

Tieâu cuõng phaùt hieän ra vai troø ngöôøi phuï nöõ ñöôïc theå hieän trong nhieàu taùc phaåm (Con traâu,

Choàng con, Naêm Haïn, Moät dieäu keá, Sau luyõ tre, …). Ñaây chính laø choã ñoùng goùp cuûa Traàn Tieâu

vôùi vaên hoïc nöôùc nhaø noùi chung vaø laøm phong phuù theâm cho vaên xuoâi Töï löïc vaên ñoaøn noùi

rieâng.

Trong taùc phaåm Sau luyõ tre, taùc giaû laïi keå laïi caâu chuyeän moät caùch khaù ñaëc saéc. Gia ñình

Chính – Dieác soáng “EÂm ñeàm, bình tónh, phaúng laëng, nhö maët ao thu, vôï choàng hoaø thuaän sung

söôùng”. Theá nhöng soùng gioù cuoäc ñôøi ñoå xuoáng gia ñình töø luùc naøo khoâng hay, caû nhaø khoâng sao

choáng ñôõ noåi. Noù nhö moät côn baõo taùp xoâ ñoå taát caû nhöõng gì maø vôï choàng anh ñaõ xaây döïng baáy

laâu nay. Taùc giaû taû laïi caûnh nhaø anh Chính qua “côn baõo taùp cuûa cuoäc ñôøi” “ heát ba naêm laøm

vieäc, voán lieáng, ruoäng nöông cuõng heát theo, chæ coøn trô maáy gian nhaø tre vôùi luõ treû nheo nhoùc”.

Caâu chuyeän dieãn ra laø ba naêm nhöng ba naêm aáy bieát bao laø söï kieän trong ñôøi xaûy ra vôùi gia ñình

anh Chính. “Hoâm nay ra ñình bò quan vieân baét loãi, chieàu nay phaûi mang traàu cau ra ñình taï loãi,

chieàu hoâm tröôùc moõ rao, saùng hoâm sau quan vieân ra ñình hoïp baøn veà vieäc baùn chöùc lyù thoân cho

nhaø xaõ Chính (mua chöùc lyù thoân heát ba traêm baïc), saùng hoâm sau nhaø xaõ Chính baây giôø laø lyù Chính

laøm coã môøi thoân (gaàn heát naêm chuïc baïc), ñeán chuyeän thu thueá phaûi buø tieàn vaøo nhöõng choã thaát thu

(moãi vuï traêm baïc)”. Vaäy laø heát söï kieän naøy tôùi söï kieän kia doàn daäp, gaáp gaùp khoâng coøn choã ñeå

cho lyù Chính nghæ ngôi maø kieåm laïi nhöõng vieäc mình laøm, khi nhaän ra thì chæ coøn trô laïi caên nhaø

raùch vaø ñaøn con oám ñoùi. Taùc giaû thuaät laïi nhöõng söï kieän keá tieáp nhau nhö vaäy nhaèm muïc ñích

theå hieän ñöôïc nhieàu goùc nhìn cuûa mình ñoái vôùi nhaân vaät. Traàn Tieâu muoán laät taåy boä maët thaät

cuûa quan vieân luoân baøy troø ñeå öùc haïi ngöôøi daân löông thieän. Boïn quan vieân ñaõ ñaùnh truùng caùi

haùm danh cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân coù chuùt maùu maët trong xaõ hoäi. Vì vaäy, hoï baøy ra ñuû thöù ñeå

nhöû cho baèng ñöôïc nhöõng con ngöôøi aáy vaøo troøng ñeå cai quaûn vaø laáy tieàn chia nhau. Nhöõng

ngöôøi daân vì moät danh haõo maø khoâng suy tính thieät hôn. Ñoù cuõng laø choã yeáu cuûa hoï maø Traàn

Tieâu muoán noùi cuøng baïn ñoïc.

Trong taùc phaåm Ai phaûi, nhaø vaên keå veà caûnh gia ñình noâng daân chaát phaùc thaät thaø chæ moät

ham muoán laøm giaøu maø khoâng ñöôïc. Caùi tuïc leä coå huû ñaõ laøm thui choät öôùc muoán cuûa hoï. Ñeå taùi

hieän laïi söï vieäc naøy Traàn Tieâu ñaõ söû duïng caùch mieâu taû caùc söï kieän moät caùch sinh ñoäng vaø chaân

thöïc. Thôøi gian söï kieän dieãn ra chöa ñaày moät thaùng nhöng chöùa chaát bieát bao vaán ñeà cuûa cuoäc

soáng. Noù nhö vôû kòch coù thaét nuùt, môû nuùt, cao traøo, ñænh ñieåm. Môû ñaàu laø caûnh anh Khoaûn ñang

buoàn böïc vì gia caûnh nhaø mình nhöng söï kieän naøy chæ löôùt qua vaø thay vaøo ñoù laø nieàm vui cuûa

Khoaûn khi tìm ra phöông keá laøm aên “Haén caát tieáng haùt ngheâu ngao ngay töø ñaàu xoùm. Ai troâng

thaáy neùt maët haén hôùn hôû cuõng bieát haén ñang sung söôùng moät caùch boàng boät” [85, tr. 85]. Neáu söï

vieäc cöù vaäy phaùt trieån thì nhaø anh roài seõ giaøu to. Nhöng ñuùng luùc anh ñang quyeát chí laøm giaøu

thì tai hoaï aäp xuoáng chæ vì moät chuîeân khoâng ra chuîeân. Nhaø anh laáy buøn ñoå leân vöôøn thì nhaø

xaõ Coûn laïi ñau maét vaø ñoå cho nhaø anh laøm ñoäng long maïch buoäc phaûi ñoå buøn xuoáng ao phaûi saém

leã taï toäi ôû ñình vaø gaø xoâi taï oâng thoå cai quaûn caùnh ñoàng coù ngoâi moä tam ñaïi nhaø xaõ Coûn. Moïi

chuîeân cöù dieãn ra nhö moät thöôùc phim quay chaäm coù luùc caän caûnh, coù luùc luøi xa ñeå bao quaùt söï

vieäc ñöôïc toát hôn. Trong caùch keå naøy, Traàn Tieâu muoán theå hieän moät ñieåm nhìn vaø quan ñieåm

cuûa mình veà nhöõng huû tuïc nôi thoân oå. Taùc phaåm laïi laø söï pheâ phaùn saâu saéc nhöõng huû tuïc ôû noâng

thoân.

3. 3. Gioïng ñieäu mieâu taû tröõ tình.

Gioïng ñieäu laø nôi theå hieän caùc saéc thaùi tình caûm cuûa nhaø vaên trong quaù trình xaây döïng hình

töôïng nhaân vaät hay mieâu taû söï vaät, söï vieäc trong söï quan saùt cuûa nhaø vaên. Gioïng ñieäu theo Töø

ñieån thuaät ngöõ vaên hoïc laø “ Thaùi ñoä, tình caûm, laäp tröôøng, tö töôûng, ñaïo ñöùc cuûa nhaø vaên ñoái vôùi

hieâïn töôïng ñöôïc mieâu taû theå hieän trong lôøi vaên quy ñònh caùch xöng hoâ, goïi teân, duøng töø, saéc ñieäu

tình caûm, caùch caûm thuï xa gaàn, thaân sô, thaønh kính hay suoàng saõ, ngôïi ca hay chaâm bieám …” [27,

tr. 91]. Gioïng ñieäu vaø ngöõ ñieäu laø hai khaùi nieäm khaùc nhau, caàn phaûi phaân bieät. Neáu gioïng ñieäu

laø nôi boäc loä tröïc tieáp thaùi ñoä tö töôûng tình caûm cuûa ngöôøi saùng taùc thì ngöõ ñieäu chæ laø nôi theå

hieän söï leân gioïng hay xuoáng gioïng cuûa moät ñoaïn vaên. Nhaø vaên coù theå nhaán maïnh ñaëc ñieå naøy

hay löôùt qua, hoï hay duøng ngöõ ñieäu ñeå dieãn taû. Nhö vaäy ngöõ ñieäu chæ laø moät phöông caùch trong

theå hieän gioïng ñieäu, goùp phaàn taïo neân tính ña daïng trong caùch theå hieän taâm traïng hay ñieåm nhìn

cuûa nhaø vaên veà theá giôùi sinh ñoäng. Theo Töø ñieån thuaät ngöõ vaên hoïc, ngöõ ñieäu laø “phöông tieän

bieåu hieän cuûa lôøi noùi, theå hieâïn qua caùch leân gioïng, xuoáng gioïng, nhaán maïnh, nhòp ñieäu, … choã

ngöøng” [27, tr. 92]. Ngöõ ñieäu thöôøng theå hieän trong thô roõ hôn laø vaên xuoâi. Bôûi voán dó, thô ñöôïc

keát caáu ñaêng ñoái, nhòp ñieäu roõ raøng coøn vaên xuoâi ñaëc ñieåm naøy thöôøng chöa minh baïch.

Tröõ tình, tröôùc heát ñöôïc söû duïng trong thô nhöng khoâng phaûi chæ toàn taïi trong ñòa haït naøy

maø noù coøn ñöôïc bieåu hieän caû trong vaên xuoâi. Tuy nhieân tröõ tình trong vaên xuoâi vaø tröõ tình trong

thô coù nhöõng ñieåm töông ñoàng vaø dò bieät. Ñieåm töông ñoàng ñoù laø caùch chaét loïc ngoân töø, xaây

döïng hình aûnh, nhòp ñieäu. Caâu vaên xuoâi cuõng nhö thô ñoïc leân cho ta caûm giaùc du döông, traàm

boång, coù nhaïc ñieäu. Nhaø vaên theå hieän roõ caûm quan cuûa mình veà hieän thöïc cuoäc soáng. Coù theå noùi

nhaø vaên laø con ong chaêm chæ ñi tìm maät traêm hoa hoaø cuøng maùu cuûa mình ñeå cho ra thöù maät ngoït

nuoâi cuoäc soáng. Taùc phaåm ñöôïc hình thaønh laø söï quyeän se giöõa taøi naêng thieân baåm vaø söï traûi

nghieäm cuoäc ñôøi. Ñieåm dò bieät, trong thô ngoân töø ñöôïc chaét loïc, luoân coù tính haøm suùc cao ñoïc

leân chuùng ta nhaän thaáy “yù taïi ngoân ngoaïi”. Thô vöøa laø böùc hoaï vöøa laø baøi ca. Thô ca, tieáng noùi

tröõ tình. Hieän thöïc trong thô laø hieän thöïc thöù hai. Hieâïn thöïc trong caûm xuùc taâm traïng, aùnh maét

cuûa ngöôøi saùng taùc. Noù laø tieáng noùi chuû quan cuûa taùc giaû veà hieän thöïc. Gioïng ñieäu tröõ tình trong

thô bieåu hieän ra thoâng qua caùch söû duïng ngoân töø, caùch theå hieän hình aûnh, keát caáu, vaàn, nhòp

ñieäu, ñoái, …. Noù thöôøng mang tính töï thuaät taâm traïng, laø tieáng noùi cuûa “ñoäc baïch”.

Vaên xuoâi do ñaëc tröng cuûa theå loaïi quy ñònh cho neân, nhaø vaên luoân phaûi tænh taùo khi nhìn

nhaän söï vieäc. Chính ñeàu naøy ñaõ taïo neân tính ña daïng veà gioïng ñieäu trong vaên xuoâi.

Tieáng noùi tröõ tình theå hieän ra thoâng qua caùch thöùc söû duïng caâu vaên xuoâi, mieâu taû. Gioïng

ñieäu tröõ tình ñöôïc bieåu hieän qua moät soá nhaø vaên thuoäc giai ñoaïn 1930 – 1945 nhö : Xuaân Dieäu,

Thanh Tònh, Hoà Dzeánh, Thaïch Lam, …. Nhö vaäy, gioïng ñieäu tröõ tình khoâng phaûi laø ñieàu gì môùi

meû trong vaên xuoâi. Nhöng moãi nhaø vaên laïi coù caùch taïo gioïng ñieäu tröõ tình khaùc nhau vaø töø ñaây

goùp phaàn taïo thaønh phong caùch ngheä thuaät cuûa taùc giaû. Vaäy phong caùch ngheä thuaät laø “ Moät

phaïm truø thaåm myõ chæ söï thoáng nhaát töông ñoái oån ñònh cuûa heä thoáng caùc hình töôïng, cuûa caùc

phöông tieän bieåu hieän ngheä thuaät, noùi leân caùi nhìn ñoäc ñaùo trong saùng taùc cuûa moät nhaø vaên” [27,

tr. 170]. Vaäy xeùt phong caùch taùc giaû laø xeùt trong moái töông quan giöõa caùc phöông tieän bieåu ñaït

ñöôïc laëp laïi coù tính quy luaät cuûa nhaø vaên. Moãi nhaø vaên laïi coù heä thoáng bieåu ñaït rieâng khoâng

gioáng nhau.

Gioïng ñieäu mieâu taû tröõ tình trong saùng taùc cuûa Traàn Tieâu raát ña daïng. OÂng coù moät chaát

gioïng ngoït ngaøo, tình töù, nhöõng ñoaïn vaên thaãm ñaãm chaát thô vaên xuoâi luoân theå hieän moät söï ñoàng

caûm giöõa nhaø vaên vaø nhaân vaät. Ñoïc leân, chuùng ta caûm thaáy nheï nhaøng, du döông, traàm boång. Noù

ñi vaøo loøng ngöôøi khoâng chæ baèng con ñöôøng tö duy suy luaän loâgích maø coøn baèng caùc giaùc quan.

Chaát thô cuûa vaên xuoâi cöù moäc maïc theá maø say ñaém bieát bao loøng ñoäc giaû. Trong toaøn boä saùng

taùc cuûa Traàn Tieâu, chuùng toâi thoáng keâ coù tôùi 36 ñoaïn vaên vôùi gioïng taû tröõ tình. Chaát tröõ tình

trong vaên cuûa oâng khoâng theå hieän moät caùch tröïc tieáp treân beà maët caâu chöõ maø noù ñöôïc loä ra

thoâng qua hình aûnh, aâm thanh vaø qua lao ñoäng mieät maøi cuûa nhöõng ngöôøi daân chaêm chæ. Neáu ai

ñaõ töøng ñoïc taùc phaåm Con traâu haún khoâng theå queân nhöõng ñoaïn vaên taû caûnh chieàu, toái, saùng,

nhöõng ñoaïn taû khoâng khí laøm vieäc cuûa nhöõng ngöôøi thôï gaët, böõa côm gia ñình….

Môû ñaàu taùc phaåm Con Traâu laø ñoâi doøng mieâu taû caûnh vaät. Ñaây laø moät gioïng vaên taû caûnh

trôøi chieàu, hoaø cuøng saéc naéng laø caûnh eâm ñeàm cuûa laøng queâ thanh bình, töøng ñaøn traâu ñi veà

trong söï thanh thaûn, yeân bình. Böùc tranh chieàu queâ hieän leân sinh ñoäng laï thöôøng : coù ngöôøi, vaät,

trôøi, sao, aùnh saùng, caùnh ñoàng, moà maû, con ñöôøng, coù hình khoái, maøu saéc, aâm thanh, coù chaát thô

cuûa ñôøi thöôøng :

“Ngheù ô ô … ô ô ngheù …ngheù ! […].

Xa xa, caùnh ñoàng coû nhaáp nhoâ nhöõng maû. Moät con ngheù ñöùng söõng, caát ñaàu ngô ngaùc nhìn

ñen saãm in leân neàn trôøi ñoû.

Boãng noù nhaûy caãng maáy caùi roài vöøa chaïy vöøa nhaûy nhö moät ñöùa treû nghòch ngôïm. Noù ñeán

theo sau meï noù, thænh thoaûng laïi keâu maáy tieáng “ngheù oï” coøn non nôùt.

AÙnh ñoû dòu daàn ñaõ ñoåi sang maøu tím vaø nhaït …. Moät ngoâi sao laáp laùnh treân baàu trôøi lam toái.

Vaøi con chim bay. Chuoâng chuøa thong thaû buoâng rôi töøng gioït buoàn vaøo trong khoaûng yeân laëng,

moät thöù yeân laëng linh thieâng cuûa caûnh hoaøng hoân nôi thoân daõ” [83, tr.7].

Ñoaïn vaên treân, noù nhö böùc kyù hoaï thu nhoû veà caûnh vaät. Chuùng ta ñoïc qua moät laàn thaät khoù

maø xaùc ñònh ñöôïc chaát thô. Chaát thô ôû ñaây ñöôïc toaùt leân thoâng qua söï pha troän maøu saéc, hình

khoái, aâm thanh, … hôn nöõa laø söï naém baét caùi thaàn thaùi cuûa buoåi chieàu queâ. Tieáng chuoâng chuøa

thong thaû buoâng töøng gioït buoàn vaøo khoâng gian tím nhaït, linh thieâng nhö vaãy goïi buoåi hoaøng

hoân nôi thoân daõ.

Ñaây laø ñoaïn vaên mieâu taû khung caûnh thieân nhieân vaøo luùc bình minh. Moät böùc tranh sinh

ñoäng hieän leân treân caùnh ñoàng :

“Phöông ñoâng moät giaûi maây hoàng nhaït. Nhöõng chuøa, quaùn, nhöõng luõy tre laøng, nhöõng caây ña

maäp môø trong laøn söông.

Yeân laëng boïn thôï gaët böôùc uøa xuoáng ruoäng laày. Nhöõng boâng luùa chín baét ñaàu bò caét döôùi

löôõi haùi, tieáng keâu soät soaït : vaøi ba con coø bôï thaáy ñoäng naëng neà caát caùnh, duoãi chaân, röôùn coå,

vöøa keâu, vöøa bay, laån vaøo trong söông…

Giaûi maây hoàng daàn daàn lan roäng vaø moãi luùc moät ñoåi maøu, töø maøu hoàng ñeán maøu ñoû, maøu da

cam. Roài boãng vuït hieän, sau nhöõng ñaùm maây tím vieàn vaøng choùi, nhöõng tia saùng röïc rôõ toaû ra

thaønh hình deû quaït .

Laøn söông tan daàn. Caûnh vaät trôû neân trong saùng nhö sau moät traän möa, röïc rôõ maøu töôi

thaém, vang ñoäng nhöõng tieáng chim muoâng cuøng nhöõng tieáng cöôøi reo cuûa boïn thôï” [83, tr. 25].

Khoâng khí lao ñoäng ñöôïc taùc giaû moâ taû khoâng khaùc gì ngaøy hoäi, coù aâm thanh, nhaïc ñieäu, coù

maøu saéc, caûnh vaät nhö böùc tranh thô – hoaï. Moät thieân nhieân tröõ tình. Giong vaên nhö reo vui giöõa

caùnh ñoàng luùa baùt ngaùt moät maøu vaøng nhö traûi thaûm. Cuøng vôùi gioïng vaên mieâu taû tröõ tình naøy,

taùc giaû mieâu taû caûnh ñeâm traêng nôi thoân daõ, ai ñaõ töøng soáng ôû moät vuøng queâ haún khoâng khoûi boài

hoài xuùc ñoäng khi ñoïc ñeán ñoaïn vaên : “Traêng raèm ñaõ leân khoûi ngoïn tre. AÙnh saùng vaøng trong

möôït nhö nhung, bao phuû laáy caûnh vaät laøm maát caùc neùt thoâ vaø taêng veû ñeïp leân boäi phaàn. Nhöõng

daõy nhaø tranh troâng xa, xaïch seõ, mòn maøng nhö trong phim aûnh” [83, tr. 114]. Moät ñeâm traêng

thanh bình nôi vuøng queâ. Taùc giaû coù taâm hoàn tinh teá, nhaïy caûm, moät aùnh maét cuûa nhaø hoaï só

loàng trong nhaø ngheä só ñaõ laøm cho böùc tranh phong caûnh ñeïp moâït caùch laï thöôøng. Lôøi vaên trong

saùng nheï nhaøng deã hieåu. Ñoïc caâu vaên, ta nhö caûm thaáy vò ngoït cuûa aùnh traêng “vaøng nhö maät”,

traêng toaû xuoáng khaép khoâng gian bao phuû quanh ta, môn trôùn quanh ta “möôït nhö nhung”. Maùi

laù ñôn sô moäc maïc cuûa ban ngaøy ñaõ ñöôïc taém mình trong aùnh traêng vaøng oùng trôû neân saïch seõ

mòn maøng. Ñeâm traêng ñöôïc taùi hieän baèng thô, baèng hoaï. Nhaø vaên ñaém chìm trong caûnh saéc thieân

nhieân maø moâ taû. Cuøng vôùi loái vaên taùc ñoäng maïnh vaøo caûm giaùc nhö vaäy, taùc giaû mieâu taû quang

caûnh moät buoåi saùng thaät sinh ñoäng “Khoâng khí trong nhö pha leâ, coû caây xanh nhö ngoïc thaïch.

Tieáng chim ñua nhau hoùt thaønh moâït khuùc ñaøn muoân ñieäu ñeå hoaø nhòp vôùi taâm hoàn phôi phôùi cuûa

caëp uyeân öông” [84, tr. 194]. Khoâng gian tröõ tình sinh ñoäng : coû caây xanh nhö maøu ngoïc bích,

khuùc nhaïc ñoàng queâ daïo leân nhö caây ñaøn muoân ñieäu hoaø cuøng taâm hoàn ñang phôi phôùi xuaân thì

cuûa ñoâi trai gaùi. Lôøi vaên khoâng chæ taùc ñoäng vaøo caûm – vò giaùc maø coøn taùc ñoäng caû vaøo thò –

thính giaùc.

Gioïng vaên tröõ tình cuûa Traàn Tieâu khoâng chæ döøng laïi ôû vieäc thuaät truyeän khaùch quan maø

ñaõ ñi saâu vaøo khai thaùc nhöõng vaán ñeà cuûa cuoïâc soáng. Ñi saâu vaøo phaân tích vaø mieâu taû tinh teá, chi

li caùc ñoái töôïng, nhaèm muïc ñích xaây döïng hình töôïng, nhaø vaên khoâng baèng loøng vôùi loái keå

chuîeân hoaëc töôøng thuaät haønh ñoäng vaø söï vieäc xaûy ra moät caùch ñôn giaûn, maø coá gaéng khaéc hoaï

ñeán töøng chi tieát, moïi bieåu hieän chieàu saâu cuûa noù. Ñaây laø ñoaïn vaên taû veà baø cuï baùn cheø xanh laáy

caùi gaùo döøa muùc ñoå vaøo baùt :

“ - Hoâm nay nöôùc cheø coù ngon khoâng, cuï ?

- Hoâm nay taát thò phaûi ngon roài.

Baø vöøa noùi vöøa caàm gaùo döøa, mieäng bòt loã caùo nhoû ñeå cho baõ cheø khoûi laãn vaøo nöôùc. Baø môû

naép goã, vuïc gaùo vaøo trong caùi noài chaân ñeå trong caùi thuùng coù rôm uû, roài roùt ra caùi baùt.” [83, tr.

81].

Lôøi vaên chaân chaát maø hieän roõ töøng cöû chæ haønh ñoäng cuûa nhaân vaät, gaây ñöôïc aán töôïng vôùi

baïn ñoïc. Ñoaïn vaên taû veà coâng vieäc cuûa ngöôøi noâng daân vôùi moät con traâu ñang laøm vieäc döôùi trôøi

naéng chang chang :

“Tröa, trôøi naéng chang chang, caùnh ñoàng nhö hun nhö ñoát, maët nöôùc ruoäng loang loaùng haét

nhöõng tia löûa choùi leân maét. Hôi nöôùc hoâi hoåi xoâng leân, bao boïc laáy ngöôøi. Moà hoâi töø traùn chaûy

roøng roøng hai beân maù, gioû töøng gioït xuoáng nhö gioït tranh. Khaép mình maåy ñoû tía vaø boùng nhö pho

töôïng ñoàng taém aùnh saùng. Con traâu thôû phì phì, böôùc nhöõng böôùc naëng nhoïc, caëp söøng ñaäp heát

beân noï sang beân kia. Buøn ñaày mình phôi döôùi löûa heø, bong ra töøng maûng. Caû ngöôøi laãn vaät meät

nhoaøi. Maëc nhöõng boïn thôï khaùc naèm soùng soaøi döôùi goác ña, döôùi khoùm tre nghæ maùt, baùc vaø con

traâu cöù caém ñaàu caém coå maûi mieát laøm” [83, tr. 278].

Gioïng vaên mieâu taû thaät khaùch quan, khoâng lôøi bình phaåm veà söï vieäc, caâu chuyeän cöù theá

dieãn ra nhö noù ñang coù. Treân trôøi : naéng loang loaùng nhöõng tia löûa ; maët nöôùc hôi noùng xoâng leân

maét ; con ngöôøi : moà hoâi chaûy nhö gioït tranh ; con traâu thôû phì phì, böôùc ñi naëng nhoïc. Ngöôøi vaø

vaät ñeàu laøm vieäc caät löïc, meät nhoaøi maø khoâng daùm nghæ ! Thaät laø cuoâïc vaät loän giöõa con ngöôøi

vaø thieân nhieân. Thaám saâu trong töøng caâu chöõ laø tieáng noùi nhaân ñaïo cuûa nhaø vaên. Neáu chuùng ta

boû qua nhöõng chi tieát: naéng chang chang löûa heø, nhö hun, nhö ñoát, tia löûa loang loaùng, moà hoâi

nhoû gioït nhö maùi tranh, caém ñaàu caém coå laøm, … thì ñoaïn vaên chæ coøn laø caùch khaéc hoaï söï vieäc

moät caùch bình thöôøng. ÔÛ ñaây, oâng theâm vaøo nhöõng chi tieát nhö vaäy ñeå dieãn taû khung caûnh laøm

vieäc ñaày khoå cöïc cuûa xaõ Chính, ñoàng thôøi cuõng khaúng ñònh tinh thaàn, yù thöùc vöôn leân cuûa ngöôøi

noâng daân. Qua caùch mieâu taû chuùng ta nhaän thaáy, oâng phaûi laø ngöôøi soáng heát mình vôùi noâng daân,

hieåu hoï vaø thoâng caûm vôùi nhöõng khoå ñau maø hoï ñang phaûi gaùnh chòu. Lôøi vaên cöù moäc maïc theá

maø chaïm vaøo loøng ta noãi ñau nhöùc buoát veà thaân phaän con ngöôøi cuøng khoå. Nhaø vaên khoâng pheâ

phaùn, leân aùn moät theá löïc naøo trong xaõ hoäi nhöng laïi laø leân aùn taát caû moïi theá löïc chaø ñaïp leân

quyeàn soáng vaø quyeàn ñöôïc laøm vieäc cuûa ngöôøi lao ñoäng, ñaëc bieät laø quyeàn phaûi coù ruoäng ñaát ñeå

sinh soáng. Beân caïnh vieäc mieâu taû veà caûnh saéc thieân nhieân, khung caûnh laøm vieäc cuûa ngöôøi noâng

daân, Traàn Tieâu cuõng duøng loái vaên mieâu taû ñeå khaéc hoaï taâm traïng cuûa nhöõng con ngöôøi trong xaõ

hoäi. Ñaëc bieät laø nhöõng ngöôøi bò nhieàu taàng aùp böùc.

Nhaø vaên khi keå veà moät söï kieän cuûa nhaân vaät hay nhöõng nhaân vaät boäc baïch noäi taâm cuûa

mình vôùi nhöõng nhaân vaät khaùc trong taùc phaåm thöôøng söû duïng chaát gioïng thuû thæ nheï nhaøng maø

saâu saéc thaám ñaãm tinh thaàn nhaân vaên, nhaân ñaïo.

Trong Choàng con taùc giaû ñaõ mieâu taû veà doøng taâm traïng cuûa baø lyù Boång khi bieát choàng

ngoaïi tình vaø laøm moïi caùch ñeå giöõ choàng ôû laïi nhöng roài baø laïi caûm thaáy aân haän vì möu keá thaâm

ñoäc cuûa chính mình. Söï vieäc xong xuoâi baø ngoài nghó laïi maø chua xoùt :

“Baø ngoài ñieàm nhieân, choác choác laïi mæm cöôøi baâng quô. Khoâng, baø khoâng cöôøi baâng quô, vì

tim baø luùc aáy ñang bò raïn vôõ, bò teâ buoát bôûi nhöõng muõi teân ñoäc cuûa choàng baø. Baø vaãn coøn nghen.

Tuy côn nghen khoâng soâi noåi, khoâng boàng boät nhö hoâm môùi roài, nhöng noù aâm thaàm, nung naáu

trong taâm can baø nhö than hoàng phuû döôùi tro taøn laøm cho baø caøng thaám thía hôn tröôùc. Baø muoán

khoùc maø khoâng khoùc leân ñöôïc. Baø muoán keâu gaøo maø khoâng keâu gaøo leân ñöôïc. Caùi möu keá khoân

ngoan cuûa baø caøng laøm cho baø theâm tuûi nhuïc” [84, tr. 111 – 112].

Ñoaïn vaên dieãn taû taâm traïng cuûa nhaân vaät thaät saâu saéc. Sau moät söï vieäc saûy ra nhaân vaät

ngoài nghó laïi. Gioïng vaên cöù nheï nhaøng tình töù maø saâu cay, tróu naëng taám loøng ngöôøi ñoïc. Con

ngöôøi ta coù theå chòu thieáu thoán veà vaät chaát, veà tình caûm nhöng khoâng theå chòu ñöïng söï phuï baïc

trong tình caûm. Ñaëc bieät ñaây laø tình caûm vôï choàng thì laïi caøng khoâng theå chia hai duø trong baát

kyø hoaøn caûnh naøo ! Chuùng ta ñaõ bieát tieåu thuyeát Töï löïc vaên ñoaøn coù nhieàu caây buùt saéc saûo vieát

veà ñeà taøi choáng leã giaùo phong kieán, choáng laïi quan nieäm ña theâ. Traàn Tieâu khoâng tröïc dieän vieát

veà ñeà taøi naøy nhöng ñaâu ñoù trong vaên oâng vaãn noåi leân tö töôûng choáng laïi thöù leã giaùo haø khaéc eùp

buoâïc con ngöôøi, choáng laïi quan nieäm ña theâ. Chính vì ñieàu naøy maø nhaân vaät cuûa oâng ñöôïc hieän

leân döôùi gioïng ñieäu mieâu taû tröõ tình vöøa chaân thaät, vöøa mang tö töôûng cuûa nhaø vaên.

Doøng töï baïch cuûa baø lyù Boång thaät chaân tình vaø saâu saéc, söï ñaáu tranh cuûa baø nhìn beà ngoaøi

coù phaàn nheï nhaøng nhöng khoâng keùm phaàn quyeát lieät, töôûng nhö chaáp nhaän nhöng laïi laø söï ñaáu

tranh khoân kheùo vaø ñaày tính thuyeát phuïc mang nhieàu nöõ tính. Söï ñaáu tranh cuûa baø lyù nheï nhaøng

maø beàn bæ, quyeát lieät maø khoân kheùo. Traàn Tieâu raát kieäm lôøi nhöng haønh ñoäng cuûa nhaân vaät hieän

leân roõ raøng vaø thuyeát phuïc baïn ñoïc. Ñaây laø ñoaïn vaên mieâu taû caûnh Hóm veà nhaø choàng : “soá

phaâïn Hóm ñaõ ñònh roài. Nhö con lôïn nuoâi, ñaõ ñònh tröôùc ngaøy baùn, maëc con lôïn khoán naïn aáy loàng

loän trong chuoàng moãi khi coù khaùch ñeán thaêm”. Thaân phaän coâ daâu ñaõ vaäy, ñaùm cöôùi cuûa coâ coøn bi

ñaùt hôn nhieàu : “ñoái vôùi Hóm, noù chæ laø moät ngaøy ñaày nöôùc maét, moät ngaøy uû doät, laïnh leõo nhö moät

ngaøy tang”. Hình aûnh coâ daâu coøn thaûm haïi hôn nhieàu, luoân choáng cöï trong söï tuyeät voïng [Hóm

ñaàu buø toùc roái, quaàn aùo loác thoác, naèm laên loän treân giöôøng, gaøo theùt nhö moät con ñieân : “Con caén

rôm, caén coû con laïy thaày bu, thaày bu ñöøng eùp con, con khoâng baèng loøng laáy ngöôøi ta ñaâu, …”. Hóm

van væ nhö ngöôøi maéc naïn keâu caàu cöùu] [84, tr.151]. Thaân phaän con ngöôøi gioáng nhö con vaät !

Nhaø vaên so saùnh coù phaàn quaù ñaùng nhöng thöïc teá laø vaäy bieát laøm sao ! Khi quyeàn con ngöôøi bò

töôùc boû thì thöû hoûi giaù trò cuûa con ngöôøi khaùc naøo con vaät. Xeùt veà maët töø ngöõ thaâït nheï nhaøng

nhöng caùch so saùnh thì ngöôïc laïi raát ñoäc ñaùo : Ngöôøi  Vaät, Ñaùm cöôùi  Ñaùm tang, Gaû Hóm 

Baùn lôïn. Chính caùch so saùnh naøy ñaõ taïo neân gioïng ñieäu mieâu taû tröõ tình trong taùc phaåm. Taâm

hoàn vaø taám loøng taùc giaû nhö ñöôïc thoåi vaøo moãi caâu chöõ. Gioïng vaên khoâng leân gaân toá khoå, khoâng

leân aùn gaét gao nhöng laïi chöùa ñöïng bao noãi nieàm suy tö cuûa oâng veà tình ñôøi vaø cuoäc soáng. Ñoù

cuõng laø moät trong nhöõng neùt goùp phaàn taïo neân phong caùch taùc giaû.

Lôøi töï baïch noäi taâm cuûa moät baø meï baát löïc tröôùc söï gaû choàng cho con “baø quaù nhu nhöôïc

vôùi hoï haøng nhaø choàng ñeå ñeán noãi con baø phaûi vaøo caûnh laøm leõ moïn” [84, tr. 160]. Ñaây laø ñoaïn

vaên mieâu taû taâm lyù cuûa baø lyù Boång khi ñöùa con ñaàu loøng cuûa baø ñi laáy choàng :

“Suoát ngaøy hoâm aáy, baø chaúng buoàn moù tay vaøo vieäc gì, ngoài laëng treân ngöôõng cöûa nghó ngôïi.

[…]. Ba gian nhaø laïnh leõo vaéng tanh. Chieác khung cöûi boû khoâng caøng nhaéc baø nhôù ñeán ñöùa con

yeâu quyù. Choác choác döôøng nhö coù söùc maïnh gì ôû ñaùy tim ñöa leân laøm cho baø thoån thöùc khoùc naác

leân vaø keå leå noãi khoå moät mình nhö ngöôøi ñieân” [84, tr.157].

Taâm lyù ngöôøi meï xoùt con ñaõ ñöôïc dieãn taû qua daùng veû beà ngoaøi thaâït thieåu naõo “nhö ngöôøi

ñieân”. Khoâng gian troáng vaéng ñeán gheâ ngöôøi “Ba gian nhaø laïnh leõo vaéng tanh”. Xung quanh baø

chæ coøn laïi duy nhaát nhöõng ñoà vaät gôïi nhaéc baø nhôù ñeán ñöùa con yeâu “Chieác khung cöûi boû khoâng

caøng nhaéc baø nhôù ñeán ñöùa con yeâu quyù”. Traùi tim baø thoån thöùc ñau nhoùi nhö nhöõng caùnh tay voâ

hình ñang boùp ngeït nhöõng hôi thôû.

Gioïng ñieäu tröõ tình trong vaên cuûa Traàn Tieâu vöøa coù ñieåm gioáng vaø khaùc vôùi caùc nhaø vaên

trong cuøng nhoùm Töï löïc vaên ñoaøn. Ñieåm khaùc bieät ñoù chính laø phong caùch vaên chöông cuûa taùc

giaû, caùi laøm leân söï khaùc bieät giöõa caùc nhaø vaên. Ñaây cuõng laø ñieåm ñoùng goùp cuûa taùc giaû vôùi söï

nghieäp vaên hoïc nöôùc nhaø.

3. 4. Lôøi vaên haøm suùc

Lôøi vaên cuûa Traàn Tieâu khaù haøm suùc. OÂng khaéc hoaï taâm traïng hay caûnh vaät chæ baèng maáy

ñöôøng neùt chaám phaù nhöng söï vieäc, con ngöôøi luoân hieän leân moät caùch sinh ñoäng, roõ neùt. Ví nhö

trong taùc phaåm Con traâu, oâng phaùc hoaï chaân dung baø chaùnh Baù thoâng qua caâu chuyeän khaát nôï

cuûa nhöõng gia ñình noâng daân : “Tay choáng caïnh söôøn quaùt thaùo. Neùt maët baø haàm haàm, loä veû giaän

döõ. […]. Khoâng giaû ñuû thì raày vôùi baø… Chuyeän ! theá khi ñöôïc muøa thì ai ñeán laáy theâm cuûa caùc

ngöôøi … Khoâng ñöôïc, keä, keä, maëc keä caùc ngöôøi … Thieáu moät leû cuõng khoâng xong … Maëc ! Maëc !”

[83, tr. 162]. Ñoïc ñoaïn vaên, nhaân vaät baø chaùnh Baù hieän leân roõ raøng : “Tay choáng caïnh söôøn”,

mieäng luoân “quaùt thaùo keä, keä” vaø nhöõng töø doaï naït “Khoâng ñuû thì raày vôùi baø … Chuyeän !”, cuøng

neùt maët “haàm haàm loä veû giaän giöõ”. Neáu thieáu ñi nhöõng cuïm töø naøy nhaân vaät seõ keùm phaàn sinh

ñoäng. Nhöõng cuïm töø naøy noù gioáng nhö nhöõng ñònh ngöõ gaén vaøo laøm caù theå hoaù nhaân vaät, khu

bieät nhaân vaät naøy vôùi nhaân vaät khaùc. Ngöõ ñieäu ôû ñaây cuõng ñöôïc dieãn taû ôû daïng caù theå hoaù cao,

nhöõng cuïm töø vaø töø : Khoâng ñöôïc, keä, keä, maëc keä ; Maëc ! Maëc !, ngöôøi ñoïc coù caûm nhaän nhö

nhaân vaät ñang phaùt ra nhöõng aâm thanh gaèn gioïng, thieáu tình ngöôøi. Ñaëc bieät laø ñoaïn ñoái thoaïi

vôùi baùc Chính gaùi, töø ngoân töø dieãn taû cho ñeán cöû chæ vaø haønh ñoäng cuûa nhaân vaät ñaõ noåi roõ :

“ Kìa, con meï Chính ! Laïi ñònh ñeán khaát baø phoûng ? Khoâng ñöïôc ñaâu ! […] Muï ñònh theá naøo ?

Lieäu maø giaû toâi chöù.

Baåm cuï, nhaø chaùu ñeán xin khaát laïi cuï moät nöûa ñeán vuï muøa xin giaû, khoâng giaùm ñeå laâu.

Haén coù noùi gì vôùi toâi ñaâu ? khoâng ñöôïc, khaát thì khoâng ñöôïc.

Laïy cuï thöông cho. Chuùng chaùu vì coâng nôï maáy naêm doàn laïi, phaûi trang traûi neân môùi daùm

ñem ñaàu ñeán khaát cuï.

Sao muï khoâng khaát hoï maø giaû toâi tröôùc ñi, coù ñöôïc khoâng. Phaûi soøng phaúng, muøa naøo döùt

muøa aáy thì roài môùi hoøng veà sau ñöôïc chöù. Chöa chi muï ñaõ löøa böûa nhö theá thì hoûng. Toâi laïi phaûi

ñeán laáy ruoäng laïi thoâi. […]. Thoâi theá naøy : toâi cho vôï choàng nhaø muï khaát laïi boán phöông laõi chuïc

saùu. Ngöôøi ta thì chuïc taùm hay nhaát boäi nhò kia ñaáy” [83, tr. 39 – 40].

Hình aûnh baø chaùnh Baù khoâng chæ hieän leân vôùi nhöõng daùng veû beà ngoaøi maø coøn daàn loä roõ

baûn chaát beân trong moät con ngöôøi tham lam vaø taøn aùc. Moät con ngöôøi khoâng theå nhaàm laãn vôùi

baát cöù ai. Ñoïc ñoaïn vaên neáu thieáu ñi nhöõng töø, ngöõ : Kìa, con meï Chính, khaát baø phoûng, khoâng

ñöôïc ñaâu !; Phaûi soøng phaúng; Thoâi theá naøy ; haún nhieân seõ keùm hieäu quaû theå hieän, nhaân vaät seõ

keùm phaàn caù theå hoaù. Ngöõ ñieäu phaùt ra khoâng chuùt tình caûm, coù chaêng cuõng chæ laø söï giaû taïo beà

ngoaøi ñeå ñaùnh löøa truïc lôïi veà cho mình. Lôøi vaên cuûa oâng bình dò maø chua cay, maën chaùt. Thaám

vaøo ñoù laø caû noãi nieàm suy tö cuûa taùc giaû.

Traàn Tieâu noùi veà gia caûnh ngöôøi noâng daân – xaõ Chính – suoát ñôøi mong öôùc coù ñöôïc moät

con traâu caùi. Öôùc mô cuûa ngöôøi noâng daân thaät bình thöôøng sao maø khoù thöïc hieän ñöôïc ñeán vaäy.

Cuïm töø “con traâu caùi”, laëp laïi nhieàu laàn trong taùc phaåm ñaõ gaây aán töôïng saâu ñaäm trong loøng

ngöôøi ñoïc. Taùc phaåm laøm ngöôøi ñoïc day döùt vôùi hình aûnh baùc Chính ñeán luùc cheát mieäng vaãn noùi

veà con traâu caùi. Cuoäc ñôøi ngöôøi noâng daân naøy chæ öôùc ao coù ñöôïc con traâu caùi ñeå laøm vieäc vaäy

maø khoâng ñöôïc ! Gioïng vaên khoâng pheâ phaùn, toá caùo theá löïc naøo trong xaõ hoäi nhöng ngöôøi ñoïc

nhaän ra sau caâu chöõ vaø nhöõng öôùc mô bình dò cuûa ngöôøi noâng daân maø hoï khoâng bao giôø thöïc

hieän ñöôïc ñoù chính laø giai caáp ñòa chuû, quan laïi phong kieán. Khoâng noùi tôùi söï haø khaéc cuûa boïn

ñòa chuû nhöng troâng saân thoùc nhaø chaùnh Baù to roäng, nhöõng coùt thoùc aên vaø tieâu haøng ñôøi chaéc gì

ñaõ heát, cuøng nhöõng ngöôøi noâng daân ñang ñöùng khaát nôï vaø caùch tính laõi suaát cuûa baø. Ñaõ laø lôøi toá

caùo taát caû nhöõng gì maø ñòa chuû ñang laøm cho daân chuùng ngaøy caøng luïn baïi ñi. Söï ñaéng cay cuûa

nhöõng ngöôøi noâng daân laø chính hoï khoâng nhaän ra keû thuø giai caáp cuûa chính mình. Gioïng vaên cuûa

Traàn Tieâu cöù nheï nhaøng tình töù theá maø ñaéng cay, day döùt ñeán ngheïn ngaøo traùi tim baïn ñoïc. Moãi

khi oâng ñaët buùt xuoáng ñeå mieâu taû veà nhöõng con ngöôøi naøy, thöôøng söû duïng lôøi vaên haøm suùc.

Ñaây laø ñoaïn vaên dieãn taû veà moät vuï muøa sau khi thu hoaëch xong cuûa gia ñình xaõ Chính “ vôï

ñöùng nhìn ñoáng thoùc tí hon” vaø caát lôøi than vaõn thaät thaûm thieát. Neáu ai ñaõ töøng laøm ruoäng, töøng

soáng vôùi nhöõng ngöôøi noâng daân, hieåu hoï thì chaéc haún khoâng khoûi thöông taâm nhoû leä khi thaáy hoï

keå ra nhöõng vieäc phaûi chi duøng töø haït thoùc maø ra :

“ Töøng naøy thoùc thì laøm sao ñuû noäp vaø traû caùi nôï baø chaùnh Baù, laïi coøn nhöõng moùn nôï laët

vaët, laïi coøn aên, coøn tieâu … OÂi chao oâi ! roõ cô cöïc ! caùi thaân naøy coøn vaát vöôûng cho ñeán bao giôø

môùi thoaùt nôï.

Noùi roài baùc thôû daøi. Caëp maét ñaãm leä, hai goø maù söng leân vì coá nhòn khoùc. […]. Khoán naïn,

mình baûo xoay thì xoay, caùch naøo baây giôø” [83, tr. 155].

Nhöõng lôøi than vaõn caát leân hoaø cuøng nöôùc maét, maën chaùt : OÂi chao oâi ! roõ cô cöïc ! caùi thaân

naøy coøn vaát vöôûng cho ñeán bao giôø môùi thoaùt nôï, cöùa vaøo loøng baïn ñoïc noãi thöông taâm veà cuoäc

soáng cuûa ngöôøi noâng daân. Laøm luùa ñaõ hoûng xoay sang laøm haøng saùo laïi gaëp luùc maát muøa nhaø

giaøu eùp giaù, ñi suoát ngaøy chöa chaéc gì ñong ñöïôc gaùnh thoùc mang veà “ Mình khoâng nhôù hoâm kia

toâi ñi khaép laøng maø khoâng sao ñong ñöôïc laáy hai thuøng thoùc ñaáy nheù. Caùc nhaø giaøu hoï thaáy trôøi

laøm maát muøa, thoùc gaïo cao keùm, hoï gaêm, coù chòu baùn cho ñaâu” [83, tr. 155]. Laøm aên thaát baùt, laïi

coøn phaûi söu thueá “ laïi coøn vuï söu theáu saép tôùi, mình maø khoâng noäp ñöôïc ñuû ñoàng thì khoå vôùi caùc

oâng lyù, vôùi caùc oâng toäc bieåu” [83, tr. 156]. Coù theå trích ra khaù nhieàu ñoaïn vaên vôùi nhöõng gioïng

ñieäu nhö vaäy. Caùi ñaéng cay cuûa ngöôøi noâng daân laø mong sao cho heát nôï “ Bao giôø cho nhaø mình

saïch heát nôï ?”. Phaùt huy gioïng vaên haøm xuùc naøy nhaø vaên ñaõ noùi ñöôïc nhieàu ñieàu trong cuoäc

soáng. Chính chaát gioïng naøy ñaõ laøm cho vaên oâng ñi saùt vaøo hieän thöïc ñôøi soáng cuûa ñoâng ñaûo qaàn

chuùng nhaân daân hôn. Lôøi vaên vì vaäy maø khoâng laøm cho baïn ñoïc caûm thaáy saùo roãng. Noù chaân

thaønh nhö chính cuoäc ñôøi. Vaø ñaây cuõng laø choã ñeå oâng ñi gaàn vôùi nhöõng nhaø vaên thuoâïc khuynh

höôùng vaên hoïc hieän thöïc hôn laø vaên hoïc laõng maïn. Gioïng vaên chaân thaønh naøy ñaõ laøm cho taùc giaû

khaùc nhieàu nhaø vaên trong nhoùm Töï löïc vaên ñoaøn. Ñieàu naøy coù nghóa, khoâng phaûi caùc nhaø vaên

trong Töï löïc vaên ñoaøn khoâng vieát veà ñôøi soáng daân queâ, hoï vieát veà ñôøi soáng daân queâ nhöng phaûn

aùnh ôû goùc ñoä khaùc vaø lôøi vaên cuûa hoï phaàn lôùn noù thuoäc khuynh höôùng laõng maïn hôn laø hieän

thöïc.

Lôøi keå cuûa baø khaùn Boät – Choàng con – veà cuoäc ñôøi chaúng may choàng qua ñôøi sôùm, ñeå laïi

cho baø moät muïn con gaùi khi noù ñi laáy choàng laïi phaûi tay choàng phaù cuûa, chi tieâu heát phaàn gia

saûn cuûa boá meï ñeû ñeå laïi coøn laän sang caû phaàn cuûa meï vôï. Nhöng baø ñaâu daùm than vaõn. ÔÛ

“trong laøng coát coù danh voïng laø ñuû, sau naøy nhôø giôøi, con caùi oâng noái ñöôïc nghieäp boá thì boán ñôøi

haøo dòch roài ñaáy, tieàn cuûa naøo baèng” [83, tr. 32]. Lôøi thuaät truyeän khoâng chuùt bình phaåm nhöng

ñaèng sau caâu chöõ laø taám loøng taùc giaû. Moãi chöõ thaám vaøo ñoù laø söï xoùt thöông cho thaân phaän baø

khaùn Boät.

Lôøi than cuûa baø ñoà – Moät dieäu keá – veà gia caûnh sa suùt thaät laø nhöõng ñoaïn vöøa ñoäc thoaïi,

vöøa ñoái thoaïi theå hieän moät söï chua chaùt veà cuoäc soáng cuûa moät kieáp ngöôøi. Cuoäc ñoái thoaïi giöõa

oâng ñoà vaø baø ñoà trong vieäc tìm keá sinh nhai ñaõ laøm ta nhoû leä xoùt thöông cho soá phaän con ngöôøi,

ñaëc bieät laø lôùp nhaø nho cuoái cuøng trong xaõ hoäi cuõ. Baø ñoà naèm treân giöôøng, ñöùa beù môùi sinh thieáu

söõa vì meï noù ñoùi khoâng coù caùi aên. OÂng choàng ngoài boù goái ngoaøi phoøng khaùch maët ñaày tö löï veû lo

toan tính toaùn moät caùi gì lung laém nhöng thöïc ra oâng chaúng nghó ngôïi ñöôïc gì cho ra hoàn vì töø

tröôùc tôùi giôø taát caû moïi vieäc baø ñoà lo heát, nay söï vieäc ñeán tay oâng ñaønh chòu. Cuoái cuøng oâng nghó

ra “moät dieäu keá” baét vôï ñi ôû tuø ñeå laáy côm aên nuoâi con. Gioïng vaên cuûa taùc giaû thuaät laïi caâu

chuyeän khoâng chuùt bình phaåm, khoâng sen vaøo nhöõng lôøi leõ cheâ bai traùch moùc nhaân vaät nhöng

ñaèng sau caâu chöõ aáy cöù loä ra caûnh meï con baø ñoà boàng beá nhau böôùc leân xe tuø ñeå traùnh caùi ñoùi.

Ai ñoïc caûnh naøy maø chaúng thöông taâm cho soá phaän con ngöôøi. Hôn nöõa taùc giaû cuõng boäc loä taám

loøng lo laéng, baên khoaên veà ñaïo ñöùc, hoïc vaán cuûa xaõ hoäi. Gioïng vaên raát khaùch quan nhöng khoâng

baøng quan tröôùc moïi söï soáng, vaãn aám tình ngöôøi, tình ñôøi trong xaõ hoäi.

Lôøi keå cuûa baùc xaõ Chöøng – Naêm haïn – veà gia caûnh töø ñaàu naêm ñeán giôø : “ñaàu naêm maát ñöùa

con. Thaùng ba coù ñaøn gaø toi saïch. Thaùng môùi roài coù con lôïn ñöông laønh maïnh haún hoi, boãng töï

nhieân cheâ caùm, phaûi baùn voäi laáy nöûa tieàn. Baây giôø laïi … hu ! hu ! OÁi giôøi cao ñaát daày oâi ! toäi loãi gì

maø giôøi nôõ ñaày ñoaï toâi cöïc … nhuïc ….” [85, tr. 9]. Ñoaïn vaên keå laïi söï vieäc gia ñình töø ñaàu naêm

ñeán giôø sao maø cay ñaéng ñeán vaäy. Gioïng keå cöù nhö muoán ñöùt ra töøng quaõng, gia caûnh ngaøy caøng

chìm vaøo söï khoán cuøng khoâng loái thoaùt. Nhöõng töø chæ söï troâi ñi cuûa thôøi gian : Ñaàu naêm, Thaùng

ba, Thaùng môùi roài ; söï vaät cuõng troâi ñi theo : con, gaø, lôïn, traâu. Nhöõng töø chæ caûm xuùc taâm traïng

cuûa nhaân vaät : Boãng töï nhieân, OÁi giôøi cao ñaát daày ôi, ñaày ñoaï, cöïc nhuïc. Chæ môùi vaøi lôøi cuûa xaõ

Chöøng caát leân ñaõ khieán cho ñoäc giaû ngheïn ngaøo, chua xoùt cho gia caûnh nhaø baùc. Traàn Tieâu nhö

ñöùng ngoaøi cuoäc doõi maét nhìn vaø laéng tai nghe nhöõng lôøi keå cuûa nhaân vaät töôûng khoâng chuùt suy

tö nhöng thöïc teá, oâng ñang hoaø vaøo noãi ñau cuûa nhaân vaät chia seû vôùi hoï nhöõng ñaéng cay cuûa

cuoäc soáng. Ñang chia seû cuøng hoï trong tieáng khoùc naác leân töøng côn. Gioïng vaên töôûng nhö laïnh

luøng maø laïi thaám ñaãm tinh thaàn nhaân ñaïo, nhaân vaên. Moãi caâu chöõ laø tieáng loøng, laø tình caûm traøn

ñaày nieàm yeâu thöông voâ bôø cuûa taùc giaû. Thaät laø moät gioïng vaên thaám ñöôïm tình ngöôøi, theå hieän

tinh thaàn nhaân ñaïo cao caû.

Taùc phaåm Sau luyõ tre, taùc giaû thuaät laïi caâu chuyeän thaät bi thöông cuûa gia ñình ngöôøi noâng

daân – Khoaûn – Dieác – vôùi gioïng ñieäu thaät ñaéng cay. Gia ñình anh muoán laøm giaøu nhöng khoâng

theå ñöôïc, khoâng muoán laøm lyù thoân nhöng boäc phaûi ra laøm lyù thoân ñeå roài sau ba naêm laøm lyù thoân

trôû veà vôùi hai baøn tay traéng. Söï ngaäm nguøi ñaéng cay cuûa nhaân vaät khi nhìn laïi gia caûnh cuûa mình

cuõng chính laø söï ngaäm nguøi ñaéng cay cuûa taùc giaû veà söï haùo danh trong xaõ hoäi cuõ. Lôøi vaên cuûa

taùc giaû laø söï leân aùn toá caùo khoâng chæ xaõ hoäi aùp ñaët, eùp buoäc maø coøn vaïch ra söï haùm danh cuûa hoï.

Tuy nhieân, gioïng vaên cuûa taùc giaû chöa ñaït ñeán ñoä saéc neùt nhö nhieàu nhaø vaên cuøng thôøi nhö

: Ngoâ Taát Toá, Nam Cao, …. Ñaëc bieät söï mieâu taû taâm lyù nhaân vaät, hay caûnh vaät nhieàu khi ngöôøi

ñoïc coù caûm giaùc lôøi vaên vaø gioïng vaên coù ñieåm gì ñoù saùo roãng khoâng hôïp vôùi taâm lyù nhaân vaät

hay caûnh vaät maø taùc giaû muoán noùi tôùi. Hay söû duïng caùc bieän phaùp tu töø, duøng töø nhieàu khi laøm

ngöôøi ñoïc caûm nhaän oâng coù phaàn mieät thò nhaân vaät. OÂng Hoaïch naêm nay 86 tuoåi ñöôïc höôûng

phuùc cuûa laøng ban cho chöùc thuû chæ nhöng döôùi caùi nhìn cuûa taùc giaû thì nhaân vaät coù phaàn bò coi

reû neáu khoâng muoán noùi laø mieät thò : “ OÂng naêm nay taùm möôi saùu maø vaãn aên khoeû, uoáng khoeû, ñi

khoeû chaúng keùm gì boïn löïc ñieàn […]. Maët oâng luùc naøo cuõng hoàng haøo, thaân theå oâng neáu traàn

chuoàng, troâng chaúng khaùc naøo moät pho töôïng ñoàng maét cua. Nhöng veà phaàn thoâng minh, oâng coøn

keùm ñöùa treû leân möôøi. OÂng suoát ñôøi voâ tö löï. Vaø caâu chuyeän cuûa oâng ngoaøi aên uoáng chaúng coù gì

khaùc. Caëp maét oâng tinh töôøng vì söùc khoeû, nhöng ngôù ngaån daïi ngheách nhö caëp maét moät anh moïi

treân röøng saâu nuùi thaúm” [83, tr. 85]. Moâït oâng laõo taùm saùu maø söùc voùc : aên khoeû, uoáng khoeû, ñi

khoeû chaúng keùm gì boïn löïc ñieàn. Da noát hoàng haøo, thaân hình saên chaéc nhö pho töôïng ñoàng maét

cua. Qua ñoaïn vaên, oâng giaø hieän leân roõ neùt vôùi söùc voùc khoeû maïnh vöõng chaéc. Lôøi vaên gôïi nhaéc

cho ta caûm nhaän söï toân kính cuûa taùc giaû vôùi ngöôøi giaø. Nhöng khoâng chæ caàn ñoïc kyõ laïi moät laàn

nöõa hình töôïng oâng giaø hieän leân laïi khaùc, khoeû maïnh nhö theá ñeå laøm gì trong khi trí naõo khoâng

baèng treû leân möôøi, caëp maét thì ngôù ngaån daïi ngheách, nuï cöôøi ngaây ngoâ ñaàn ñoän, tính khí thì ích

kyû.

Caùch thöùc so saùnh ngang baèng ñaõ taïo cho ngöôøi ñoïc caûm nhaän, nhaø vaên döôøng nhö khoâng

moät chuùt caûm tình vôùi ngöôøi giaø, pha vaøo ñoù laø söï mæa mai cöïc ñoä. Hay moâ taû nhaân vaät Soài cuõng

baèng bieän phaùp tu töø so saùnh “noù ñi chaäm chaïp, laïch baïch nhö con vòt”, ñaàu toùc roái buø nhö “caùi

tôø boâ caùp”, khuoân maët thì “phì mò” (vì maù coâ phính phính nhö maù lôïn). Moät con ngöôøi neát ñi nhö

vòt, maët nhö lôïn , ngay caû thaân hình luøn, aên vaän luùc naøo cuõng loâi thoâi, tính khí thì lyø lyø, laøm thì

chaäm nhö seân thaät khoâng coøn ñieåm naøo taùc giaû khoâng cheâ. Gioïng vaên mieâu taû gioáng nhö töï

nhieân chuû nghóa, ñaåy nhaân vaät xuoáng taän ñaùy cuûa söï xaáu. Nam Cao mieâu taû nhaân vaät thò Nôû tuy

xaáu nhöng coøn coù tình caûm caûm hoaù con ngöôi – Chí Pheøo. Nhaân vaät ñi ñeán beân bôø vöïc ñöôïc

nhaø vaên keùo laïi coøn nhaân vaät cuûa Traàn Tieâu cöù ñeå tröôït daøi.

Trong taùc phaåm Choàng con, oâng moâ taû taâm lyù baø lyù Boång khi bieát choàng coù tình yù vôùi coâ

ñaøo haùt – Ngoaït – caùch thöùc mieâu taû taâm lyù chöa saùt hôïp vôùi söï phaùt trieån taâm lyù cuûa nhaân vaät.

Lôøi vaên coù phaàn göôïng eùp, ngöõ ñieäu chöa chöùng toû ñöôïc tính caùch nhaân vaät. Ñaây laø ñoaïn vaên taû

nhaân vaät ñaùnh nghen :

“ Maùu ghen ñöa leân maïnh quaù laøm baø ngheïn ngaøo khoù thôû. Baø khoâng chòu ñöôïc ñöùng daäy

goïi con ôû leân coi nhaø. Baø xaùch chieác ñeøn chai nhaát ñònh ñeán nhaø baø Khoai ñaùnh xeù cho noù moät meû

nhöø töû roài muoán ra sao thì ra.

Chôït troâng thaáy caùi thöôùc mun khaûm döïa vaùch, baø khoâng nghó ngôïi caàm ngay laáy böôùc choàm

ra coång nhö con sö töû caùi döõ tôïn. Con ôû ngoài treân phaûn. Noù troâng thaáy chuû noù gheâ gôùm quaù maø

run leân caàm caäp” [84, tr.108].

Ñoïc ñoaïn vaên naøy chaéc haún chuùng ta ai cuõng töôûng baø lyù seõ ñi tôùi nôi vaø saûy ra traän ñaùnh

ghen bôûi luùc naøy ñaàu oùc khoâng coøn bình tónh. Troâng baø döõ tôïn nhö con sö töû caùi. Ñöùa ôû nhìn thaáy

maø run leân caàm caäp, nhöng khoâng, chæ sau ít phuùt côn ghen tan bieán “ baø böôùc chaäm laïi, nhìn

xuoáng caùi tay thöôùc roài baát giaùc mæm cöôøi, noùi seõ moät mình “roõ chaùn ! mình vaùc tay thöôùc ñi, ñònh

ñaùnh vôõ ñaàu ngöôøi ta chaéc. Toäi vaï ai chòu ?”” [84, tr. 108]. Moät ngöôøi phuï nöõ ñaùnh ghen, trong

luùc côn ghen ñang ôû giai ñoaïn cao traøo vaäy maø baø kìm cheá ngay ñöôïc “roõ chaùn ! mình vaùc tay

thöôùc ñi, ñònh ñaùnh vôõ ñaàu ngöôøi ta chaéc” nghó ngay ñöïôc söï ñaùnh ghen “Toäi vaï ai chòu ?”. Baø töï

mæa mai mình baèng nhöõng lôøi thaät chua xoùt “ Giaø roài maø coøn ghen, chaúng sôï ngöôøi ta cöôøi. Roõ dô

ñôøi !”. Ñaây laø moät haønh vi töï bieän hoä khoâng hôïp vôùi logich taâm lyù. Taùc giaû muoán xaây döïng nhaân

vaät lyù töôûng cho neân khoâng muoán nhaân vaät bò veát oá cuûa haønh ñoäng laøm môø nhaït. Chính vì ñaëc

ñieåm naøy maø haønh ñoäng dieãn ra khoâng saùt hôïp vôùi logich noäi taâm cuûa chính noù, ngöôøi ñoïc deã

nhaâïn ra söï göôïng eùp cuûa nhaø vaên.

Ñaây laø ñoaïn vaên mieâu taû nhaân vaät ngöôøi cha – lyù Boång – (Choàng con) sau baûy taùm naêm

ñôïi chôø nay vôï môùi sinh ñöùa con ñaàu loøng nhöng anh ta laïi sôï treû ñeán noãi khoâng daùm beùn maûng

ñeán gaàn nôi vôï vaø con, khi ngöôøi vôï beá ñöùa beù dí saùt vaøo ngöôøi thì anh ta sôï quaù maët taùi xanh,

taùi xaùm vaø co caúng chaïy moät maïch:

“ Xaõ Boång töø hoâm vôï ñeû, khoâng daùm beùn maûng vaøo trong buoàng. Haén sôï baån, sôï hoâi haùm

chaêng ? khoâng haén sôï ñöùa beù. ÔÛ ñôøi, haén sôï nhaát chuoät con ñoû hoûn roài ñeán nhöõng ñöùa beù môùi ñeû.

[…]. Laàn naøy chò ta muoán treâu haén. Gaëp dòp haén coù vieäc khoâng ñöøng ñöôïc, phaûi xuoáng nhaø ngang.

Chò ta aüm ñöùa beù aùp maõi vaøo ngöôøi haén vaø cöôøi noùi : “ naøy, boá noù, taùm chín naêm giôøi môùi coù con.

Boá noù beá thí cho ñôõ theøm”. Haén göôïng cöôøi, nhöng maët taùi meùt, luøi, luøi maõi roài chuoàn maát” [84,

tr. 65].

Vaên chöông ngheä thuaät ñaønh raèng laø hö caáu nhöng hö caáu khoâng döïa treân neàn taûng cuûa

hieän thöïc thì vaên chöông khoâng coøn ñaát ñeå toàn taïi. Moïi söï vieäc phaûi baét nguoàn töø thöïc teá cuoäc

soáng sau ñoù thaêng hoa ñeå ñi vaøo ngheä thuaät. ÔÛ ñaây Traàn Tieâu ñaõ phaûn aùnh taâm lyù nhaân vaät

khoâng saùt hôïp vôùi hoaøn caûnh maø noù ñang coù. Khoâng coù moät ngöôøi boá naøo laïi sôï con ñeán nhö oâng

boá – xaõ Boång – trong truyeän Choàng con.

PHAÀN KEÁT LUAÄN

Traàn Tieâu ñaõ ñeå laïi moät di saûn vaên hoïc tuy khieâm toán nhöng coù giaù trò vôùi ñoâng ñaûo baïn

ñoïc hoâm qua vaø hoâm nay. Vaên cuûa oâng, thôøi gian qua ñi, coù moät ñoä luøi ñaùng keå ñeå chuùng ta coù

theå ngoài laïi nhaän ñònh, ñaùnh giaù vaán ñeà moät caùch khaùch quan hôn, hieåu vaø caûm thoâng vôùi taùc giaû

ôû nhieàu ñieàu.

Caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945 thaønh coâng, môû ra moät kyû nguyeân môùi cho daân toäc : ñaát

nöôùc ñöôïc giaûi phoùng, daân toäc ñöôïc ñoäc laäp. Moät kyû nguyeân hoaø bình thoáng nhaát vaø treân ñöôøng

phaùt trieån ñi leân. Caûnh ñôøi ngöôøi noâng daân nhö : chò Daäu, anh Pha, Chí Pheøo cô baûn ñaõ ñöôïc giaûi

quyeát thaáu ñaùo nhöng caûnh choàng con nhö : chò xaõ Boång, Hóm, vaán ñeà mua danh thì vaãn coøn

phaûi suy nghó giaûi quyeát. Cuõng nhö chuîeân con traâu khoâng phaûi laø öôùc mô cuûa moät gia ñình

noâng daân maø laø cuûa nhieàu gia ñình noâng daân. Maëc duø xaõ hoäi hoâm nay, khoa hoïc kyõ thuaät ñaõ tieán

boä nhöng con traâu vaãn coù vò trí xöùng ñaùng trong gia ñình noâng daân. Hay nhöõng vaán naïn maø

ngöôøi noâng daân phaûi chòu khoâng chæ toàn taïi ôû moät thôøi maø coøn ôû nhieàu thôøi. Taùc phaåm Ai phaûi,

Moät dieäu keá, Naêm haïn, … nhö moät daáu chaám hoûi tröôùc cuoäc soáng.

Soá löôïng taùc phaåm cuûa Traàn Tieâu tröôùc Caùch maïng khoâng nhieàu : hai cuoán tieåu thuyeát :

(Choàng Con, Con traâu) ; hai taäp truyeän ngaén : (Truyeän Queâ, Sau luyõ tre) vaø moät taùc phaåm vieát

chung vôùi anh trai – Khaùi Höng (Döôùi aùnh traêng). Khoâng phaûi taát caû caùc taùc phaåm cuûa oâng ñeàu

hay. Duy coù ñieàu, baïn ñoïc hoâm nay ñieàu caûm nhaän ñöôïc vaên cuûa Traàn Tieâu coù moät veû ñeïp rieâng

khoù troän laãn vôùi nhaø vaên khaùc “ ÔÛ tieåu thuyeát cuõng nhö truyeän ngaén, oâng ñeàu taïo ñöôïc nhöõng neùt

rieâng, ñaëc saéc ñoäc ñaùo, theå hieän roõ caù tính cuûa moät nhaø vaên coù naêng löïc vaø taâm huyeát vôùi maûng

ñeà taøi naøy” [30, tr. 233]. Neùt rieâng ñaëc saéc ñoäc ñaùo ñoù chính laø söï thoáng nhaát, töông ñoái oån ñònh

cuûa heä thoáng hình töôïng, cuûa caùc phöông tieän bieåu hieän ngheä thuaät noùi leân caùi nhìn ñoäc ñaùo

trong saùng taùc cuûa nhaø vaên. Hay noùi caùch khaùc, ñoù chính laø veû ñeïp ñoäc ñaùo cuûa phong caùch

ngheä thuaät. Traàn Tieâu ñaõ ñoùng goùp cho neàn vaên hoïc nöôùc nhaø nhieàu trang vaên ñaëc saéc. Ñaëc saéc

veà ngheä thuaâït mieâu taû, töï söï.

Söï tìm hieåu, phaân tích ôû nhöõng chöông treân cho chuùng ta thaáy vaên xuoâi ngheä thuaät cuûa

Traàn Tieâu bieåu hieän moät soá neùt ñoäc ñaùo:

- Xaây döïng böùc tranh noâng thoân Baéc boä ôû nhieàu goùc ñoä khaùc nhau, töø ñoù taïo neân böùc tranh

laøng queâ khaù ñaëc saéc.

Töø nhöõng khaùm phaù, xaây döïng vaø theå hieän nhaø vaên ñaõ taäp trung vaøo mieâu taû nhöõng haønh

ñoäng, öôùc mô cuûa con ngöôøi noâng daân trong cuoâïc soáng ñôøi thöôøng. Ngoøi buùt cuûa oâng khoâng saéc

neùt nhö nhöõng nhaø vaên hieän thöïc : Nam Cao, Ngoâ Taát Toá, Nguyeãn Coâng Hoan, Vuõ Troïng

Phuïng, … nhöng oâng ñaõ coá gaéng ñi saùt vôùi ñôøi soáng thöïc teá, phaûn aùnh nhöõng vaán ñeà cuûa cuoäc

soáng. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu naøy, oâng ñaõ ghi laïi nhöõng khoaûnh khaéc ñaëc thuø, taïo döïng nhöõng tình

huoáng, boái caûnh, khoâng gian, thôøi gian vaø choïn gioïng ñieäu phuø hôïp vôùi töøng nhaân vaät ôû töøng

hoaøn caûnh khaùc nhau, töø ñoù laøm noåi roõ yù töôûng cuûa mình.

Theo doøng caûm xuùc cuûa Traàn Tieâu, baïn ñoïc hoâm nay baét gaëp treân trang vieát nhöõng vaán ñeà

töôûng nhö ñaõ cuõ nhöng laïi khoâng cuõ. Bôûi noù laø caâu chuyeän cuûa ñôøi ngöôøi. “Khoâng bay böôùm, raát

giaûn dò, chaân thaønh, trong saùng, giaøu caûm xuùc neân ñeán nay ñoïc laïi khoâng thaáy cuõ nhö moät vaøi nhaø

vaên khaùc trong Töï löïc vaên ñoaøn” [30, tr. 250]. Thoâng qua taùc phaåm, baïn ñoïc döôøng nhö gaëp laïi

chính mình, hieåu mình vaø hieåu ngöôøi hôn, soáng vôùi nhöõng phuùt giaây trong ñôøi thöïc mình chöa

kòp soáng. Ñoù cuõng laø choã haáp daãn, quan troïng nhaát trong taùc phaåm ngheä thuaät cuûa Traàn Tieâu ñoái

vôùi baïn ñoïc hoâm nay.

- Ñaëc tröng chuû ñaïo aáy – caûm höùng ngheä thuaät taäp trung vaøo vieäc phaûn aùnh hieän thöïc ñôøi

soáng xaõ hoäi. Tröõ tình trong vaên cuûa oâng thaám ñaãm chaát thô, chaát hoaï cuûa cuoâïc ñôøi thöïc. Tröõ tình

trong vaên cuûa oâng khoâng gioáng vôùi caùc nhaø vaên nhö : Thaïch Lam, Hoà Dzeánh, Thanh Tònh, Xuaân

Dieäu, …. Neáu Thaïch Lam laø loái tröõ tình “ ñieàm tónh, nhoû nheï ; tröõ tình thoâng qua doøng caûm giaùc

cuûa nhaân vaät” thì Traàn Tieâu laø loái tröõ tình ngoït ngaøo, tình töù, nhöõng ñoaïn vaên thaãm ñaãm chaát thô

vaên xuoâi luoân theå hieän moät söï ñoàng caûm giöõa nhaø vaên vaø nhaân vaät.

Nghieân cöùu vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu, chuùng ta nhaän thaáy nhöõng ñoùng goùp thieát thöïc cuûa

oâng trong tieán trình phaùt trieån neàn vaên xuoâi hieän ñaïi nöôùc nhaø. Trong vaên cuûa Traàn Tieâu, laøng

queâ Baéc boä hieâïn leân khoâng chæ laø söï tuø tuùng, laïc haäu, söï chaø ñaïp, ñeø neùn maø coøn coù nhöõng

phong caûnh queâ höông, tình ngöôøi thaät saâu saéc. Ñaëc bieät ngöôøi phuï nöõ vaø noâng daân trong vaên

cuûa Traàn Tieâu khaùc haún vôùi ngöôøi phuï nöõ vaø noâng daân trong vaên cuûa vaên hoïc laõng maïn. OÂng

khoâng chæ nhaän ra daùng veû beà ngoaøi maø coøn nhaän ra neùt ñeïp beân trong taâm hoàn nhaân vaät, söï yeâu

thöông ñuøm boïc laãn nhau “laù raùch ñuøm laù naùt”, tinh thaàn töông thaân, töông aùi, loøng vò tha. Ñoù laø

phaåm chaát quyù giaù cuûa nhöõng con ngöôøi maø Traàn Tieâu ñaõ phaùt hieän ra.

Nghieân cöùu vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu, chuùng ta khaúng ñònh söï ñoùng goùp quyù giaù cuûa nhaø

vaên vaøo tieán trình phaùt trieån vaên xuoâi ngheä thuaät nöôùc nhaø. Nhöng cuõng neân maïnh daïn noùi raèng,

ñoâi choã trong taùc phaåm nhaø vaên chöa thaät söï hieåu vaø thoâng caûm vôùi ngöôøi noâng daân. Ñaëc bieät

oâng chöa chæ ra söï ñaáu tranh giai caáp, maâu thuaãn ñoái khaùng trong xaõ hoäi luùc baáy giôø döôøng nhö

nhaø vaên boû qua. Giaùo sö Traàn Höõu Taù ñaõ khaúng ñònh “Noäi duïng hieän thöïc, yù nghóa xaõ hoäi trong

tieåu thuyeát Con traâu (cuõng nhö trong caùc taùc phaåm khaùc cuûa Traàn Tieâu) coøn bò haïn cheá caû veà

chieàu roäng laãn chieàu saâu. OÂng chöa ñeà caäp ñöôïc moái maâu thuaãn ñoái khaùng ôû noâng thoân, chöa

phaûn aùnh ñöôïc cuoäc soáng bò aùp böùc boùc loät taøn teä cuûa ngöôøi noâng daân” [21, tr. 437]. Ñaëc ñieåm

naøy cuõng laø caùi chung trong phaàn lôùn taùc phaåm cuûa caùc caây buùt Töï löïc vaên ñoaøn.

Hôn nöûa theá kyû ñaõ ñi qua, khi taùc phaåm Choàng con, Con traâu, Ai phaûi, Naêm haïn, ñaõ kòp

thaám vaøo moãi taám loøng ñoäc giaû yeâu thích vaên nghieäp cuûa Traàn Tieâu, ñoäc giaû hoâm nay taâm ñaéc

vôùi taùc phaåm cuûa oâng chôït nhaän raèng caùi coát caùch rieâng bieät cuøng nhöõng giaù trò beàn vöõng maø

vaên chöông cuûa Traàn Tieâu ñeå laïi laø nhöõng ñoùng goùp khoâng nhoû trong tieán trình phaùt trieån vaên

xuoâi ngheä thuaät nöôùc nhaø …. Taát nhieân thôøi gian seõ coøn tieáp tuïc phaùn xeùt, ñaùnh giaù nhöõng giaù trò

maø vaên chöông cuûa oâng. Nhöng hoâm nay, chuùng ta coù theå khaúng ñònh raèng taùc giaû laø ngöôøi ñaõ

coù nhöõng ñoùng goùp thieát thöïc cho neàn vaên hoïc nöôùc nhaø.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. M. BAKHTIN (1998), Nhöõng vaán ñeà thi phaùp cuûa Ñoxtoiepxki, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi

2. M. BAKHTIN (1992), Lyù luaän vaø thi phaùp Tieåu thuyeát, Tröôøng vieát vaên Nguyeãn Du, Haø

Noäi.

3. NGUYEÃN ÑÌNH CHUÙ (1987), Caàn nhaâïn thöùc ñuùng thôøi kyø vaên hoïc 1930 – 1945, Nxb Vaên

hoïc, Haø Noäi.

4. VUÕ KHAÉC CHÖÔNG (2000), Ngheä thuaät keå chuîeân trong taùc phaåm Nam Cao, Nxb Vaên

hoïc, Haø Noäi.

5. NGUYEÃN VAÊN DAÂN (1998), Lyù luaän vaên hoïc so saùnh, Nxb KHXH – Haø Noäi.

6. TRÖÔNG ÑAÊNG DUNG (1998), Töø vaên baûn ñeán taùc phaåm vaên hoïc, Nxb KHXH – Haø Noäi.

7. HOÀ DZEÁNH (1998), Taùc phaåm choïn loïc, Nxb Vaên hoïc – Haø Noäi.

8. TRAÀN THANH ÑAÏM (1995), Daãn luaän vaên hoïc so saùnh, (löu haønh noäi boä) Tuû saùch Ñaïi

hoïc quoác gia TP. HCM.

9. NGUYEÃN ÑÖÙC ÑAØN (1968), Maáy vaán ñeà vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn Vieät Nam, Nxb

KHXH – Haø Noäi.

10. ÑAËNG ANH ÑAØO (1995), Ñoåi môùi ngheä thuaät tieåu thuyeát phöông Taây hieän ñaïi, Nxb Giaùo

duïc – Haø Noäi.

11. ÑAËNG ANH ÑAØO (1994), Vaên hoïc Phaùp vaø söï gaëp gôõ vôùi vaên hoïc Vieät Nam 1930 – 1945,

Taïp chí Vaên hoïc (soá 7).

12. ÑAËNG ANH ÑAØO (1994), Tính chaát hieän ñaïi cuûa tieåu thuyeát, Taïp chí Vaên hoïc (soá 2).

13. HOAØNG ÑAÏO (1939), Con ñöôøng saùng, Nxb Ñôøi nay, Haø Noäi.

14. PHAN CÖÏ ÑEÄ (1978), Tieåu thuyeát Vieät Nam hieän ñaïi (2 taäp), Nxb KHXH - Haø Noäi.

15. PHAN CÖÏ ÑEÄ (1991), Taùc phaåm vaên hoïc 1930 – 1975, Nxb KHXH – Haø Noäi.

16. PHAN CÖÏ ÑEÄ – HAØ MINH ÑÖÙC (1986), Tuyeån taäp truyeän ngaén Vieät Nam 1930 – 1945,

Nxb KHXH – Haø Noäi.

17. PHAN CÖÏ ÑEÄ (1997), Vaên hoïc laõng maïn Vieät Nam 1930 – 1945, Nxb Gaùo duïc, Haø Noäi.

18. PHAN CÖÏ ÑEÄ (söu taàm vaø giôùi thieäu, 1978), Ñaëng Thaùi Mai taùc phaåm (T1), Nxb, Haø Noäi.

19. NHOÙM LEÂ QUYÙ ÑOÂN (1958), Löôïc thaûo lòch söû vaên hoïc Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi.

20. HAØ MINH ÑÖÙC (1999), Tuyeån taäp Nam Cao, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi.

21. NHIEÀU TAÙC GIAÛ (1984), Töø ñieån vaên hoïc (taäp 2), Nxb Xaõ hoäi, Haø Noäi.

22. NHIEÀU TAÙC GIAÛ (1996), Vaên hoïc vaø cuoäc soáng, Nxb Lao ñoäng – Haø Noäi.

23. NHIEÀU TAÙC GIAÛ (1995), Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1945, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi.

24. NHIEÀU TAÙC GIAÛ (1978), Lòch söû vaên hoïc Vieät Nam 1930 – 1945 ( taäp 5 phaàn 2), Nxb Giaùo

duïc, Haø Noäi.

25. NHIEÀU TAÙC GIAÛ (1989), Vaên xuoâi laõng maïn Vieät Nam (Taäp 1), Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi.

26. VAÊN GIAÙ (1994), Quan nieäm veà tieåu thuyeát trong khoa nghieân cöùu vaên hoïc giai ñoaïn 1932

– 1945, Taïp chí Vaên hoïc (soá 8).

27. LEÂ BAÙ HAÙN (Chuû bieân, 1992), Töø ñieån thuaät ngöõ vaên hoïc, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi.

28. NGUYEÃN VAÊN HAÏNH (1979), Suy nghó veà vaên hoïc, Nxb Vaên hoïc – Haø Noäi.

29. NGUYEÃN VAÊN HAÏNH & HUYØNH NHÖ PHÖÔNG (1999), Lyù luaän vaên hoïc – Vaán ñeà vaø

suy nghó, Nxb Giaùo duïc – Haø Noäi.

30. LEÂ THI ÑÖÙC HAÏNH (1999), Maáy vaán ñeà trong vaên hoïc hieän ñaïi Vieät Nam, Nxb KHXH,

Haø Noäi.

31. NGUYEÃN THAÙI HOAØ (2000), Nhöõng vaán ñeà thi phaùp cuûa truyeän, Nxb Gaùo Duïc, Haø Noäi.

32. ÑOÃ ÑÖÙC HIEÅU (1993), Ñoåi môùi pheâ bình vaên hoïc, Nxb KHXH, Haø Noäi.

33. VIEÄN VAÊN HOÏC (1993), Sô thaûo lòch söû vaên hoïc Vieät Nam, Nxb KHXH, Haø Noäi.

34. VIEÄN VAÊN HOÏC (1977), Taùc gia vaên xuoâi Vieät Nam hieän ñaïi, Nxb KHXH – Haø Noäi.

35. NGUYEÃN ÑAÊNG MAÏNH, HOAØNG DUNG, TRAÀN HÖÕU TAÙ (1986), Toång taäp vaên hoïc

Vieät Nam (taäp 30B), Nxb KHXH – Haø Noäi & Nxb Vaên Ngheä TP. Hoà Chí Minh.

36. M. B. KHRAÙPCHENCOÂ (2002), Nhöõng vaán ñeà lyù luaän vaø phöông phaùp luaän nghieân cöùu

vaên hoïc (TRAÀN ÑÌNH SÖÛ - dòch), Nxb Ñaïi hoïc quoác gia Haø Noäi.

37. M. B. KHRAÙPCHENCOÂ (1978), Caù tính saùng taïo cuûa nhaø vaên vaø söï phaùt trieån vaên hoïc

(LEÂ SÔN – NGUYEÃN VAÊN MINH, dòch), Nxb Taùc phaåm môùi Haø Noäi.

38. NGUYEÃN THÒ DÖ KHAÙNH (1992), Phaân tích taùc phaåm töø goùc ñoä thi phaùp, Nxb Giaùo duïc,

Haø Noäi.

39. N. KONRAT (TRÒNH BAÙ ÑÓNH – dòch, 1997), Phöông Ñoâng vaø Phöông Taây, Nxb Giaùo

duïc, Haø Noäi.

40. MILAN KUNDERA (Nguyeân Ngoïc – dòch, 1998 ), Ngheä thuaät tieåu thuyeát, Nxb Ñaø Naüng.

41. THANH LAÕNG (1995), 13 naêm tranh luaän vaên hoïc 1932 – 1945, taäp 3, Nxb Vaên hoïc, Haø

Noäi.

42. MAÕ GIANG LAÂN (Chuû bieân, 2000), Quaù trình hieän ñaïi hoaù vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1945,

Nxb Vaên hoaù thoâng tin – Haø Noäi.

43. PHONG LEÂ (1997), Vaên hoïc treân haønh trình cuûa theá kyû XX, Nxb Ñaïi hoïc quoác gia – Haø

Noäi.

44. PHONG LEÂ (2001), Vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi (Nhöõng chaân dung tieâu bieåu), Nxb Ñaïi hoïc

quoác gia – Haø Noäi.

45. PHONG LEÂ (1976), Vaên vaø ngöôøi, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi.

46. NHAÁT LINH (1936), Gia ñình, Nxb Ñôøi nay, Haø Noäi.

47. NHAÁT LINH (1942), Baên khoaên, Nxb Ñôøi nay, Haø Noäi.

48. NGUYEÃN VAÊN LONG (2001), Vaên hocï Vieät Nam trong thôøi ñaïi môùi, Nxb GD, Haø Noäi.

49. ÑOÃ QUANG LÖU (Tuyeån choïn giôùi thieäu, 1997), Taäp nghò luaän vaø pheâ bình vaên hoïc choïn

loïc (Taäp 1, taùi baûn laàn thöù 3), Nxb Giaùo duïc – Haø Noäi.

50. PHÖÔNG LÖÏU (Chuû bieân, 1997), Lyù luaän vaên hoïc, Nxb Giaùo duïc – Haø Noäi.

51. HOAØNG NHÖ MAI (1982), Vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi, Ñaïi hoïc quoác gia TP. Hoà Chí Minh.

52. NGUYEÃN ÑAÊNG MAÏNH (Chuû bieân, 1989), Moät thôøi ñaïi môùi trong vaên hoïc, Nxb Vaên hoïc

– Haø Noäi.

53. NGUYEÃN ÑAÊNG MAÏNH (1999), Nhöõng baøi giaûng veà taùc gia vaên hoïc (taäp 2), Nxb Ñaïi hoïc

quoác gia Haø Noäi.

54. NGUYEÃN ÑAÊNG MAÏNH (2001), Nhaø vaên tö töôûng vaø phong caùch, Nxb Ñaïi hoïc quoác gia

Haø Noäi.

55. NGUYEÃN ÑAÊNG MAÏNH (1994), Con ñöôøng ñi vaøo theá giôùi ngheä thuaät cuûa nhaø vaên, Nxb

Giaùo duïc, Haø Noäi.

56. NGUYEÃN ÑAÊNG MAÏNH (2000), Giaùo trình lòch söû vaên hoïc Vieät Nam giai ñoaïn 1930 –

1945, Nxb Ñaïi hoïc quoác gia Haø Noäi.

57. VÖÔNG TRÍ NHAØN (Bieân soaïn, 1996), Khaûo veà tieåu thuyeát, Nxb Hoäi nhaø vaên, Haø Noäi.

58. VÖÔNG TRÍ NHAØN ( Söu taäp - Bieân soaïn & dòch, 1998), Soå tay truyeän ngaén, Nxb Hoäi nhaø

vaên, Haø Noäi.

59. PHUØNG QUYÙ NHAÂM & LAÂM VINH (1994), Tieáp caän vaên hoïc, Ñaïi hoïc sö phaïm TP. Hoà

Chí Minh.

60. PHUØNG QUYÙ NHAÂM (1991), Thaåm ñònh vaên hoïc, Nxb Vaên ngheä TP. Hoà Chí Minh.

61. PHUØNG QUYÙ NHAÂM – LEÂ NGOÏC TRAØ (1997), Lyù luaän vaên hoïc, Nxb Ñaïi hoïc quoác gia

TP. Hoà Chí Minh – Ñaïi hoïc sö phaïm.

62. PHUØNG QUYÙ NHAÂM (2003), Vaên hoïc vaø vaên hoaù töø moät goùc nhìn, Nxb Vaên Hoïc, Haø Noäi.

63. PHAÏM THEÁ NGUÕ (1998), Vieät Nam vaên hoïc söû giaûn öôùc taân bieân (taäp 3), Nxb Ñoàng Thaùp.

64. PHAÏM XUAÂN NGUYEÂN (1994), Truyeän ngaén vaø cuoäc soáng hoâm nay, Taïp chí Vaên hoïc (soá

2).

65. VUÕ NGOÏC PHAN (1989), Nhaø vaên hieän ñaïi (taäp 2, taùi baûn), Nxb KHXH – Haø Noäi.

66. THEÁ PHONG (1971), Löôïc söû vaên ngheä Vieät Nam vaø nhaø vaên tieàn chieán 1930 – 1945, Nxb

Vaøng Son Saøi Goøn.

67. VUÕ ÑÖÙC PHUÙC (1971), Baøn veà nhöõng cuoäc ñaáu tranh tö töôûng trong lòch söû vaên hoïc Vieät

Nam hieän ñaïi 1930 –1945, Nxb KHXH – Haø Noäi.

68. HUYØNH NHÖ PHÖÔNG (Söu taàm, bieân soaïn, naêm hoïc 1999 – 2000), Chuû nghóa nhaân vaên

trong vaên hoïc Vieät Nam (Giaùo trình daønh cho hoïc vieân cao hoïc - löu haønh noäi boä).

69. TRAÀN ÑÌNH SÖÛ (1993), Giaùo trình thi phaùp hoïc, Nxb TP. Hoà Chí Minh.

70. TRAÀN ÑÌNH SÖÛ (1993), Moät soá vaán ñeà thi phaùp hoïc hieän ñaïi (Boä Giaùo duïc vaø ñaøo taïo. Vuï

giaùo vieân), Haø Noäi.

71. TRAÀN ÑÌNH SÖÛ (2001), Thi phaùp thô Toá Höõu, Nxb Thoâng tin, Haø Noäi.

72. TRAÀN ÑÌNH SÖÛ (2001), Vaên hoïc vaø thôøi gian, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi.

73. TRAÀN ÑÌNH SÖÛ – NGUYEÃN THANH TUÙ (2001), Thi phaùp truyeän ngaén traøo phuùng

Nguyeãn Coâng Hoan, Nxb Ñaïi hoïc quoác gia Haø Noäi.

74. TRAÀN HÖÙU TAÙ – NGUYEÃN ÑAÊNG MAÏNH – HOAØNG DUNG (1984), Toång taïp vaên hoïc

Vieät Nam (Taäp 30A), Nxb KHXH & Nxb Vaên ngheä TP. Hoà Chí Minh Hôïp taùc xuaát baûn.

75. TRAÀN HÖÕU TAÙ (1989), Lôøi baït cho taäp truyeän ngaén - Queâ Meï cuûa Thanh Tònh, Nxb Giaùo

duïc, Haø Noäi.

76. TRAÀN HÖÕU TAÙ (2000), Vuõ Troïng Phuïng – Nhöõng taùc phaåm tieâu bieåu, Nxb Giaùo duïc, Haø

Noäi.

77. VAÊN TAÂM (1991), Vaên hoïc Vieät Nam 1930 – 1945 (2 taäp), Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi.

78. ÑAØO THAÛN (1994), Ñaëc tröng cuûa ngoân ngöõ ngheä thuaät trong vaên xuoâi, Taïp chí vaên hoïc

(2)

79. TRAÀN NGOÏC THEÂM (1999), Cô sôû vaên hoaù Vieät Nam , Nxb Giaùo duïc, H.N.

80. NGUYEÃN THAØNH THI (2000), Thaïch Lam - Nhöõng taùc phaåm tieâu bieåu, Nxb Giaùo duïc, Haø

Noäi.

81. ÑOÃ LAI THUYÙ (Cuøng caùc dòch giaû, 2001), Ngheä thuaät nhö laø thuû phaùp, Nxb Hoäi nhaø vaên

Haø Noäi.

82. TRAÀN TIEÂU (1942), Sau luyõ tre, Nxb Ñôøi nay, Haø Noäi.

83. TRAÀN TIEÂU (1967), Con traâu, Nxb Thieàu Quang, Saøi Goøn.

84. TRAÀN TIEÂU (1988), Choàng con, Nxb Vaên ngheä TP. Hoà Chí Minh, (taùi baûn).

85. TRAÀN TIEÂU (1942), Truyeän queâ, Nxb Ñôøi nay, Haø Noäi.

86. NGOÂ TAÁT TOÁ (2002), Vieäc laøng, Nxb Thoâng tin (taùi baûn), Haø Noäi.

87. NGOÂ TAÁT TOÁ (1962), Taét ñeøn, Nxb Vaên hoïc (in laàn thöù naêm), Haø Noäi.

88. LEÂ NGOÏC TRAØ (1990), Lyù luaän vaên hoïc, Nxb Treû, TP. Hoà Chí Minh.

89. LEÂ NGOÏC TRAØ (Taäp hôïp vaø giôi thieäu, 2001), Vaên hoaù Vieät Nam ñaëc tröng vaø caùch tieáp

caän, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi.

90. NGUYEÃN TRAÙC – ÑAÙI XUAÂN NINH (1989), Veà Töï löïc vaên ñoaøn, Nxb TP. Hoà Chí Minh.

91. NGUYEÃN TRAÙC (Chuû bieân, 1962) – Giaùo trình lòch söû vaên hoïc Vieät Nam (Taäp 5), Nxb

Giaùo duïc – Haø Noäi.

92. LEÂ THÒ DUÏC TUÙ (1994), Mieâu taû noäi taâm trong tieåu thuyeát Töï löïc vaên ñoaøn, Taïp chí Vaên

hoïc (Soá 8)

93. LEÂ THÒ DUÏC TUÙ (1997), Quan nieäm veà con ngöôøi trong tieåu thuyeát Töï löïc vaên ñoaøn, Nxb

KHXH- Haø Noäi.

94. LAÂM VINH – PHUØNG QUYÙ NHAÂM (1994), Tieáp caän vaên hoïc, ÑHSP. TP. Hoà Chí Minh.

95. LEÂ XUAÂN VÓNH – NGUYEÃN VAÊN DAÂN (1989), Chuû nghóa nhaân ñaïo trong vaên hoïc hieän

ñaïi, Uyû ban KHXH Vieät Nam, Vieän thoâng tin khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

NGUYEÃN VAÊN XUAÁT (1995), Thi phaùp tieåu thuyeát hieän ñaïi, ÑHQG – ÑHSP, TP. Hoà Chí Minh.