Luật văn Thạc sĩ Luật học: Xử lý vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội ở Việt Nam

Chia sẻ: Minh Tú | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:88

Thêm vào BST

Báo xấu

51
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài nghiên cứu làm rõ cơ sở lý luận có liên quan đến đề tài nghiên cứu; đánh giá thực trạng tình hình vi phạm và xử lý VPPL trong lĩnh vực BHXH ở Việt Nam; đề xuất các giải pháp và kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả công tác xử lý các hành vi VPPL về BHXH trong thời gian tới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luật văn Thạc sĩ Luật học: Xử lý vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội ở Việt Nam

00050011090 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THỊ THIÊN LÝ Xö Lý VI PH¹M PH¸P LUËT VÒ B¶O HIÓM X· HéI ë VIÖT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2020
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THỊ THIÊN LÝ Xö Lý VI PH¹M PH¸P LUËT VÒ B¶O HIÓM X· HéI ë VIÖT NAM Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số: 8380101.05 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN HỮU CHÍ HÀ NỘI - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Nguyễn Thị Thiên Lý
LỜI CẢM ƠN Với những tình cảm chân thành nhất, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến toàn thể các thầy giáo, cô giáo đã nhiệt tình giảng dạy, trang bị cho tôi hệ thống tri thức về Luật học nói chung cũng như kiến thức về chuyên ngành Luật Kinh tế nói riêng. Xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu Trường Đại học Quốc gia Hà Nội, Khoa Luật, Bộ môn Luật Kinh doanh đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong thời gian học tập và nghiên cứu để hoàn thành được luận văn đúng kế hoạch. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến giáo viên hướng dẫn khoa học PGS.TS Nguyễn Hữu Chí đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn “Xử lý vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội ở Việt Nam”. Mặc dù tôi đã cố gắng để thực hiện đề tài một cách hoàn chỉnh nhất. Song cũng không thể tránh khỏi những thiếu sót, khiếm khuyết. Kính mong được sự góp ý của quý Thầy, Cô giáo và các bạn để bài luận văn được hoàn thiện hơn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Học viên Nguyễn Thị Thiên Lý
MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt Danh mục các bảng MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ VI PHẠM PHÁP LUẬT BẢO HIỂM XÃ HỘI VÀ VIỆC XỬ LÝ............................... 9 1.1. Vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội .............................................. 9 1.1.1. Khái niệm và đặc trưng của vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội .......... 9 1.1.2. Cấu thành của vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội ........................ 12 1.1.3. Phân loại vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội ................................ 14 1.2. Xử lý vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội .................................. 16 1.2.1. Khái niệm xử lý vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội ..................... 16 1.2.2. Các hình thức truy cứu trách nhiệm pháp lý đối với các vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội................................................................ 16 Tiểu kết Chương 1 ......................................................................................... 21 CHƯƠNG 2 : THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ XỬ LÝ VI PHẠM BẢO HIỂM XÃ HỘI VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN.................. 22 2.1. Thực trạng các quy định pháp luật về xử lý vi phạm trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội ................................................................... 22 2.1.1. Thực trạng các quy định pháp luật về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội ........................................................... 22 2.1.2. Thực trạng các quy định pháp luật về xử lý vi phạm hình sự trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội ..................................................................... 24 2.2. Thực tiễn thực hiện pháp luật về xử lý vi phạm trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội .................................................................................. 32 Tiểu kết Chương 2 ......................................................................................... 42
CHƯƠNG 3: HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC HIỆN PHÁP LUẬT VỀ XỬ LÝ VI PHẠM TRONG LĨNH VỰC BẢO HIỂM XÃ HỘI ................................... 43 3.1. Yêu cầu hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về xử lý vi phạm trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội .......... 43 3.2. Hoàn thiện quy định pháp luật về xử lý vi phạm trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội........................................................................... 46 3.3. Giải pháp nâng cao hiệu quả xử lý vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội ......................................................................................... 50 3.3.1. Cải cách thủ tục hành chính trong công tác giải quyết chế độ bảo hiểm xã hội .......................................................................................... 50 3.3.2. Ứng dụng công nghệ tin trong quản lý nhằm hạn chế vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội .............................................................. 52 3.3.3. Nâng cao năng lực của đội ngũ cán bộ thanh tra, kiểm tra ngành Bảo hiểm xã hội .................................................................................. 53 3.3.4. Đẩy mạnh tuyên truyền, giáo dục pháp luật và công khai thông tin tình hình xử lý các hành vi vi phạm pháp luật trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội .......................................................................................... 55 3.3.5. Tăng cường công tác phối hợp giữa các cơ quan có thẩm quyền trong xử lý các hành vi vi phạm trong lĩnh lực bảo hiểm xã hội ........ 56 Tiểu kết Chương 3 ......................................................................................... 58 KẾT LUẬN .................................................................................................... 59 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 60 PHỤ LỤC ....................................................................................................... 63
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BHTN: Bảo hiểm thất nghiệp BHXH: Bảo hiểm xã hội BHYT: Bảo hiểm y tế VPHC: Vi phạm hành chính VPPL: Vi phạm pháp luật "tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương" gọi chung là: "tỉnh" "quận, huyện, thị xã, thành phố thuộc tỉnh" gọi chung là: "huyện"
DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang Bảng 2.1 Kết quả xử lý vi phạm hành chính từ năm 2016 đến hết năm 2019 24 Bảng 2.2 Số đơn vị được thanh tra, kiểm tra của ngành BHXH (từ năm 2016 đến hết năm 2019) 30 Bảng 2.3 Kết quả thực hiện công tác TTKT ngành BHXH từ năm 2016 đến hết năm 2019 31 Bảng 2.4 Số nợ bảo hiểm xã hội từ năm 2016 đến hết năm 2019 35
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Chính sách bảo hiểm xã hội (BHXH), bảo hiểm y tế (BHYT) và bảo hiểm thất nghiệp (BHTN) là những chính sách lớn, là trụ cột chính của hệ thống bảo đảm an sinh xã hội của mỗi quốc gia, Việt Nam chúng ta cũng không đứng ngoài xu thế chung đó của thế giới. Chính sách BHXH, BHYT, BHTN đã được Đảng, Nhà nước ta coi trọng và từng bước điều chỉnh để phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội và sự phát triển của đất nước trong từng thời kỳ, trong đó BHXH là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ BHXH; ngày 20/11/2014, tại kỳ họp thứ 8 Quốc hội khóa XIII đã thông qua Luật BHXH, theo đó việc tham gia BHXH là quyền và nghĩa vụ của người lao động và người sử dụng lao động “Người sử dụng lao động, người lao động phải tham gia BHXH bắt buộc, BHYT bắt buộc, BHTN và được hưởng các chế độ theo quy định của pháp luật về BHXH và pháp luật về BHYT” [16, Điều 186, khoản 1]. Hiện nay, cùng với sự phát triển không ngừng của hệ thống an sinh xã hội quốc gia mà trong đó chính sách BHXH là một trong những trụ cột chính, thì việc lợi dụng các kẽ hở hoặc cố tình vi phạm các quy định gây thiệt hại cho hệ thống an sinh xã hội, cho Nhà nước và những người tham gia BHXH đang ngày càng lan rộng và phức tạp. Tìm hiểu thực trạng các quy định về xử lý vi phạm pháp luật (VPPL) về BHXH ở Việt Nam và bản chất, nguyên nhân của tình trạng trên có ý nghĩa quan trọng để đưa ra các biện pháp đấu tranh một cách có hiệu quả nhằm ổn định xã hội, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của người lao động. 1
Theo quy định của pháp luật, hiện có nhiều cơ quan được giao nhiệm vụ giám sát việc thực thi chính sách pháp luật về BHXH (Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, Bộ Tài chính, BHXH Việt Nam), theo đó: Thanh tra lao động - thương binh và xã hội thực hiện chức năng thanh tra chuyên ngành về việc thực hiện chính sách, pháp luật về BHXH, Thanh tra tài chính thực hiện chức năng thanh tra chuyên ngành về quản lý tài chính BHXH theo quy định của pháp luật về thanh tra và cơ quan BHXH thực hiện chức năng thanh tra chuyên ngành về đóng BHXH, BHTN, BHYT song chế tài xử lý, lực lượng tham gia, phương thức tham gia, ... còn bộc lộ những hạn chế nhất định. Để công tác thanh tra, kiểm tra, phát hiện và xử lý các hành vi VPPL trong lĩnh vực BHXH, đảm bảo quyền lợi chính đáng của người lao động đòi hỏi phải có công trình nghiên cứu một cách cơ bản, cụ thể cả về lý luận và thực tiễn, cần đánh giá được tình hình VPPL và việc xử lý các hành vi VPPL trong lĩnh vực BHXH trong thời gian qua; chỉ ra những mặt đạt được và những tồn tại hạn chế để từ đó rút ra kinh nghiệm, đề xuất những giải pháp nhằm nâng cao hơn nữa hiệu quả công tác này. Đó cũng chính là lý do tác giả quyết định lựa chọn Đề tài: "Xử lý vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội ở Việt Nam". 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu của đề tài Trong những năm gần đây, xuất phát từ thực tế tình hình VPPL về BHXH nên vấn đề xử lý VPPL về BHXH luôn được các ngành, các tổ chức, cá nhân quan tâm, nghiên cứu với nhiều góc độ khác nhau. Trong số đó, đáng chú ý một số công trình nghiên cứu như: (1). Đề án “Xây dựng quy trình tham gia tố tụng và chế tài xử phạt vi phạm pháp luật về BHXH, BHYT và BHTN" của tác giả Lê Quyết Thắng và nhóm nghiên cứu (BHXH Việt Nam, năm 2009). Trên cơ sở đánh giá thực trạng VPPL trong lĩnh vực BHXH, BHYT và những phân tích về tình hình vi phạm, nguyên nhân vi phạm, cùng với việc 2
nghiên cứu các nội dung liên quan đến hồ sơ tham gia tố tụng và chế tài xử phạt VPPL về BHXH, BHYT và BHTN ở Việt Nam, đề án của tác giả Lê Quyết Thắng và nhóm nghiên cứu đã góp phần nâng cao nhận thức cho các cán bộ ngành BHXH trong công tác thanh tra, kiểm tra, phát hiện và xử lý các hành vi vi phạm về BHXH, BHTN, BHYT, đóng góp tích cực trong việc kiến nghị sửa đổi Nghị định số 135/2007/NĐ-CP quy định về xử phạt vi phạm hành chính (VPHC) trong lĩnh vực BHXH và kiến nghị cần phải tội phạm hóa một số hành vi vi phạm nghĩa vụ đóng BHXH nhằm tạo ra sự đồng bộ của hệ thống pháp luật liên quan đến việc phòng ngừa tội phạm trong lĩnh vực BHXH, qua đó góp phần bảo đảm quyền và lợi chính đáng của người lao động. (2). Luận án tiến sĩ luật học năm 2012 “Tội phạm trong lĩnh vực BHXH - Những vấn đề lý luận và thực tiễn” của tác giả Nguyễn Thị Anh Thơ tại Trường Đại học Luật Hà Nội. Đây là công trình nghiên cứu đầu tiên về tội phạm trong lĩnh vực BHXH, một lĩnh vực chuyên ngành hẹp nhưng lại có liên quan đến nhiều ngành, lĩnh vực và có tác động không nhỏ tới đời sống chính trị - xã hội của đất nước. Mục đích mà luận án hướng tới là xây dựng cơ sở khoa học cũng như thực tiễn cho các kiến nghị hoàn thiện quy định của pháp luật hình sự về nhóm tội phạm trong lĩnh vực BHXH. Để đạt được mục đích này luận án đã nghiên cứu một cách toàn diện lý luận về tội phạm và VPPL trong lĩnh vực BHXH; nghiên cứu thực tiễn lập pháp và thực tiễn áp dụng các quy định về tội phạm trong lĩnh vực BHXH của Việt Nam và một số nước trên thế giới, trên cơ sở đó kiến nghị hướng hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự về tội phạm trong lĩnh vực BHXH cũng như hướng hoàn thiện các quy định của pháp luật hành chính về vi phạm trong lĩnh vực BHXH để đảm bảo tính thống nhất của hệ thống pháp luật. 3
Luận án cũng là công trình nghiên cứu đầu tiên ở Việt Nam đề xuất mô hình tổng thể bổ sung quy định về tội phạm trong lĩnh vực BHXH với các phương án khác nhau - phương án mở rộng nguồn trực tiếp của pháp luật hình sự cũng như mở rộng phạm vi chủ thể của tội phạm và phương án giữ nguyên như quy định hiện nay. Trong đó, luận án không chỉ xác định các tội danh thuộc lĩnh vực BHXH mà còn mô tả các dấu hiệu pháp lý của các tội danh này. Bên cạnh đó, luận án cũng đề xuất hoàn thiện một số quy định của pháp luật về xử phạt vi phạm hành chính có liên quan nhằm tạo ra sự đồng bộ của hệ thống pháp luật liên quan đến việc phòng ngừa tội phạm trong lĩnh vực BHXH. (3). Đề tài "Đề xuất giải pháp để tổ chức thực hiện nhiệm vụ thanh tra chuyên ngành về đóng BHXH, BHTN, BHYT" của tác giả Mai Xuân Nam và nhóm nghiên cứu (BHXH Việt Nam, năm 2016). Trên cơ sở nghiên cứu Luật BHXH, Luật BHYT, Luật Thanh tra và những quy định pháp luật về thanh tra chuyên ngành; đề tài đã đi sâu phân tích, đánh giá thực trạng công tác thanh tra chuyên ngành, phối hợp thanh tra chuyên ngành tại các đơn vị sử dụng lao động về đóng BHXH, BHTN và BHYT, từ đó đề xuất được những giải pháp chủ yếu về rà soát, hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật về thanh tra chuyên ngành và xử lý vi phạm trong lĩnh vực đóng BHXH, BHTN, BHYT, nâng cao chất lượng đào tạo, bồi dưỡng cán bộ làm công tác thanh tra - kiểm tra của tổ chức BHXH, ... để tổ chức thực hiện nhiệm vụ thanh tra chuyên ngành về đóng của cơ quan BHXH được thực hiện hiệu quả hơn, trong đó việc hoàn thiện các quy định pháp luật về tổ chức và hoạt động thanh tra chuyên ngành không chỉ đơn thuần dừng lại trong phạm vi các chế định của pháp luật về thanh tra mà còn liên quan đến pháp luật chuyên ngành và pháp luật về xử lý VPHC. 4
(4). Bài viết "Xử lý VPPL BHXH, BHYT: Cần chế tài mạnh" của tác giả Hùng Anh được đăng tại http://tapchitaichinh.vn ngày 11/02/2019. Trong bài viết, tác giả đã nêu ra nhiều hành vi sai phạm về pháp luật BHXH, BHYT: Lao động thuộc đối tượng phải tham gia BHXH, BHYT, BHTN nhưng chưa tham gia hoặc đóng thiếu thời gian tham gia, lao động tham gia thiếu mức quy định hay tình trạng các đơn vị sử dụng lao động nợ đọng, trốn đóng BHXH, BHTN, BHYT; qua đó khẳng định cần chế tài mạnh xử lý VPPL BHXH, BHYT "Theo các chuyên gia, cần có chế tài mạnh xử lý nghiêm tình trạng VPPL về BHXH, BHYT cùng với đó có kế hoạch phối hợp thanh tra, kiểm tra, giám sát phát hiện, xử lý nghiêm các đơn vị, doanh nghiệp VPPL về BHXH, BHYT". (5). Bài viết "Xử lý VPPL về BHXH, BHYT, BHTN" của tác giả Thủy Hà được đăng tại tapchibaohiemxahoi.gov.vn ngày 12/10/2018. Bài viết đề cập tới một số nội dung được nêu tại Hội thảo khoa học "Các giải pháp triển khai thực hiện Bộ luật Hình sự về tội phạm trong lĩnh vực BHXH, BHYT, BHTN" với sự tham gia của Tòa án Nhân dân tối cao, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao, Thanh tra Chính phủ, Bộ Tư pháp, Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, Bộ Y tế, Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam, Tổng cục Thuế, Cục Cảnh sát kinh tế, BHXH Việt Nam ... và một số đơn vị có liên quan. Qua việc thẳng thắn trao đổi, phối hợp nghiên cứu xây dựng văn bản hướng dẫn về hồ sơ, trình tự thủ tục chuyển hồ sơ vi phạm có dấu hiệu tội phạm về BHXH, BHYT sang cơ quan điều tra của các thành viên tại Hội thảo đã góp phần đẩy nhanh quá trình ban hành Nghị quyết của Hội đồng Thẩm phán, Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn áp dụng 1 số điều trong Bộ luật Hình sự hướng dẫn áp dụng Điều 214 về tội gian lận BHXH, BHTN, Điều 215 về tội gian lận BHYT và Điều 216 về tội trốn đóng BHXH, BHTN, BHYT cho người lao động của Bộ luật Hình sự) [10]. 5
(6). Bài viết "Xử lý vi phạm qua thanh tra trong lĩnh vực bảo hiểm" của tác giả Ths. Nguyễn Thị Hồng Thắm được đăng tại http:// http://thanhtravietnam.vn/nghien- cuu-trao-doi/xu-ly-vi-pham-qua-thanh-tra-trong-linh-vuc-bao-hiem-187979 ngày 02/10/2019 Bài viết đã phân tích thực trạng quy định pháp luật về xử lý vi phạm qua thanh tra; những khó khăn, vướng mắc trong việc thực hiện các quy định về xử lý vi phạm qua thanh tra, từ đó đưa ra các giải pháp: Nâng cao nhận thức về thanh tra thực hiện chính sách BHXH, BHYT, BHTN; hoàn thiện thể chế về thanh tra thực hiện chính sách BHXH, BHYT, BHTN; tăng cường đào tạo, bồi dưỡng, tập huấn nghiệp vụ, tổng kết kinh nghiệm và nâng cao chất lượng kết luận thanh tra và xử lý sau thanh tra. Những giải pháp này đã góp phần quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả xử lý vi phạm qua thanh tra. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Nâng cao hiệu quả công tác xử lý các hành vi VPPL về BHXH ở Việt Nam. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục tiêu đề ra, nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể: - Nghiên cứu làm rõ cơ sở lý luận có liên quan đến đề tài nghiên cứu. - Đánh giá thực trạng tình hình vi phạm và xử lý VPPL trong lĩnh vực BHXH ở Việt Nam. - Đề xuất các giải pháp và kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả công tác xử lý các hành vi VPPL về BHXH trong thời gian tới. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu - Các quy định về VPPL và chế tài xử lý các hành vi VPPL về BHXH ở Việt Nam. - Tình hình vi phạm và thực trạng xử lý VPPL về BHXH ở Việt Nam. 6
- Các cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan đến hoạt động thanh tra, kiểm tra về BHXH. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Trong khuôn khổ có hạn của một luận văn thạc sỹ, tác giả tập trung nghiên cứu các quy định của pháp luật và thực trạng việc xử lý VPHC và xử lý hình sự trong việc thực hiện chính sách BHXH ở Việt Nam của cơ quan BHXH trong giai đoạn từ năm 2016 đến năm 2019. 5. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu, tác giả luận văn đã sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau đây: - Phương pháp thu thập tài liệu: Tác giả đã thu thập tài liệu thông qua các nguồn bên trong và bên ngoài ngành BHXH nhằm đưa ra những thông tin, tài liệu và quan điểm, định hướng đầy đủ, chính xác nhất. - Phương pháp thống kê phân tích: Số liệu được thông qua điều tra xã hội học được thống kê, phân tích để tính các chỉ số, thống kê theo thời gian để thấy đặc điểm biến động của vấn đề cần nghiên cứu. - Phương pháp so sánh: Qua số liệu thu thập được và các chỉ số phân tích, so sánh kết quả đạt được giữa các năm của đối tượng nghiên cứu, giữa đối tượng nghiên cứu và đối tượng khác. - Phương pháp phỏng vấn: Phỏng vấn sâu, phỏng vấn trực tiếp một số cán bộ Lãnh đạo và các cán bộ trực tiếp thực hiện công tác thanh tra, kiểm tra của BHXH Việt Nam về tình hình vi phạm và các biện pháp xử lý vi phạm pháp luật về BHXH ở Việt Nam. 6. Đóng góp mới của đề tài Vấn đề xử lý vi phạm trong lĩnh vực BHXH đã có các công trình, bài báo nghiên cứu ở mức độ và phạm vi khác nhau. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu hoặc do đã thực hiện cách đây quá lâu, không còn phù hợp với 7
quy định pháp luật hiện hành hoặc mới chỉ dừng lại ở việc phân tích các quy định của pháp luật, ở góc độ lý luận mà chưa gắn với thực tiễn để đưa ra các giải pháp hoàn thiện pháp luật có ý nghĩa xác thực hơn. Trong phạm vi luận văn, tác giả đi sâu phân tích các quy định của pháp luật hiện hành về xử lý vi phạm trong lĩnh vực BHXH, phân tích và đánh giá tình hình vi phạm, công tác xử lý vi phạm và những tồn tại, hạn chế, vướng mắc để từ đó đưa ra những đề xuất phù hợp. Trên cơ sở lý luận và thực tiễn, luận văn đưa ra định hướng và một số giải pháp nhằm góp phần hoàn thiện pháp luật về xử lý vi phạm trong lĩnh vực BHXH, nâng cao hiệu quả công tác phát hiện và xử lý các hành vi VPPL về BHXH, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người lao động. 7. Kết cấu luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung của luận văn được kết cấu thành 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về vi phạm pháp luật bảo hiểm xã hội và việc xử lý. Chương 2: Thực trạng pháp luật về xử lý vi phạm bảo hiểm xã hội và thực tiễn thực hiện. Chương 3: Hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về xử lý vi phạm trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội. 8
Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ VI PHẠM PHÁP LUẬT BẢO HIỂM XÃ HỘI VÀ VIỆC XỬ LÝ 1.1. Vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội 1.1.1. Khái niệm và đặc trưng của vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội VPPL là một khái niệm được sử dụng phổ biến trong các sách, báo, tài liệu pháp lý ở nước ta. Khái niệm VPPL được nhiều công trình của giới nghiên cứu khoa học pháp lý nước ta tìm hiểu, giải mã. Theo Giáo trình Lý luận Nhà nước và Pháp luật của Bộ Công an năm 2010 định nghĩa: "Vi phạm pháp luật là hành vi (hành động hoặc không hành động) trái pháp luật và có lỗi, do chủ thể có năng lực trách nhiệm pháp lý thực hiện, xâm hại các quan hệ xã hội được pháp luật bảo vệ" [26, tr.157]. Có bốn loại VPPL: Vi phạm pháp luật hình sự, vi phạm pháp luật dân sự, vi phạm pháp luật hành chính và vi phạm kỷ luật Nhà nước; tương ứng với mỗi loại vi phạm là một hình thức truy cứu trách nhiệm pháp lý cụ thể. Theo đó: VPPL trong lĩnh vực BHXH là hành vi trái pháp luật, có lỗi của người lao động, người sử dụng lao động, tổ chức BHXH hoặc cá nhân, tổ chức liên quan khác có năng lực trách nhiệm pháp lý thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý xâm hại đến quan hệ BHXH được pháp luật bảo vệ. VPPL nói chung và VPPL trong lĩnh vực BHXH nói riêng là một loại sự kiện pháp lý đặc biệt. Tìm hiểu bản chất, nguyên nhân của tình trạng VPPL có ý nghĩa quan trọng để đưa ra các biện pháp đấu tranh với chúng một cách có hiệu quả nhằm lập lại trật tự và ổn định xã hội, đảm bảo quyền lợi cho người dân. VPPL về BHXH có những đặc trưng cơ bản: Thứ nhất: Là hành vi nguy hiểm cho xã hội VPPL trước hết phải là hành vi của con người hoặc hoạt động của các cơ quan nhà nước, các tổ chức xã hội ... (các chủ thể pháp luật) nguy hiểm 9
hoặc có khả năng nguy hiểm cho xã hội. Khi xác định một VPPL thì hành vi nguy hiểm cho xã hội là không thể thiếu. Không có hành vi nguy hiểm của con người thì không thể có VPPL. Hành vi đó có thể thể hiện dưới dạng hành động hoặc không hành động của các chủ thể pháp luật. Pháp luật không điều chỉnh những suy nghĩ tình cảm hay những đặc tính cá nhân khác của con người cho dù nó có nguy hiểm cho xã hội hay không. Tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi VPPL trong lĩnh vực BHXH thể hiện ở việc gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại cho quan hệ BHXH qua vi phạm các nghĩa vụ phát sinh do luật định liên quan đến quan hệ đóng, hưởng và quản lý hoạt động BHXH, ... Mức độ gây thiệt hại cho quan hệ BHXH của các hành vi VPPL trong lĩnh vực BHXH phụ thuộc chủ yếu vào các nhóm yếu tố sau: Mức độ thiệt hại đã gây ra hoặc đe dọa gây ra cho quỹ BHXH được tính thành tiền và mức độ thiệt hại được xác định bằng số lượng hồ sơ sai phạm, số lượng người lao động bị thiệt hại do hành vi vi phạm, khoảng thời gian mà hành vi vi phạm diễn ra, ... Thứ hai: Trái pháp luật xâm hại tới các quan hệ xã hội được pháp luật xác lập và bảo vệ. VPPL không những phải là hành vi nguy hiểm cho xã hội mà hành vi đó còn phải trái pháp luật, xâm phạm tới các quan hệ xã hội được pháp luật xác lập và bảo vệ. Do vậy, những hành vi trái với các quy định của các tổ chức xã hội, trái với tập quán, đạo đức và các tín điều tôn giáo nhưng không trái các quy định pháp luật thì không bị xem là VPPL. Tính trái pháp luật cũng là một đặc tính không thể thiếu của hành vi VPPL. Hành vi trái pháp luật trong lĩnh vực BHXH, BHTN, BHYT có thể được thể hiện dưới các hình thức: Chủ thể thực hiện những hành vi bị pháp luật đóng BHXH, BHTN, BHYT cấm (ví dụ: Cố ý báo cáo sai sự thật, cung cấp sai lệch thông tin, số người thuộc diện tham gia BHXH, BHTN, BHYT); 10
chủ thể không thực hiện những nghĩa vụ mà pháp luật bắt buộc phải thực hiện (ví dụ: không tham gia BHXH, BHTN, BHYT cho người lao động theo quy định) hoặc chủ thể sử dụng quyền hạn vượt quá giới hạn cho phép, ... Tính trái pháp luật hình sự được hiểu là một dấu hiệu mà trong đó có nội dung chính được quy định trong luật hình sự; theo đó, tội phạm trong lĩnh vực BHXH chỉ có thể là các hành vi nguy hiểm cho xã hội gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại đáng kể cho quan hệ BHXH đã được quy định trong Luật Hình sự. Thứ ba: Có lỗi của chủ thể Dấu hiệu trái pháp luật chỉ là dấu hiệu bên ngoài của hành vi VPPL. Để xác định VPPL cần xem xét cả mặt chủ quan của hành vi mà ở đây mặt chủ quan là yếu tố lỗi của người thực hiện hành vi. Lỗi là yếu tố chủ quan thể hiện thái độ của chủ thể đối với hành vi trái pháp luật. Cũng như mọi hành vi VPPL nói chung, hành vi VPPL trong lĩnh vực BHXH cũng đòi hỏi phải có dấu hiệu có lỗi. Lỗi của hành vi vi phạm trong lĩnh vực BHXH là sự phủ định chủ quan các đòi hỏi về nghĩa vụ của pháp luật BHXH được đặt ra cho các bên tham gia quan hệ BHXH, đó có thể là lỗi cố ý hoặc lỗi vô ý. Thứ tư: Chủ thể có năng lực trách nhiệm pháp lý Năng lực trách nhiệm pháp lý là khả năng phải chịu trách nhiệm pháp lý của chủ thể do nhà nước quy định. Thông thường nhà nước chỉ quy định những người có khả năng nhận thức và điều khiển hành vi mới phải chịu trách nhiệm đối với hành vi của mình. Đối với những người do mất năng lực nhận thức hoặc khả năng lựa chọn, điều khiển hành vi của mình ở thời điểm khi thực hiện hành vi thì họ cũng không có năng lực trách nhiệm pháp lý theo quy định pháp luật. Theo đó, chủ thể thực hiện các hành vi VPPL trong lĩnh vực BHXH có thể là người lao động, người sử dụng lao động, tổ chức BHXH hoặc cá nhân, tổ chức liên quan khác có năng lực trách nhiệm pháp lý thực hiện hành vi. 11
1.1.2. Cấu thành của vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội Cấu thành VPPL là những dấu hiệu đặc trưng của một VPPL cụ thể. Trong phạm vi Luận văn, tác giả đi sâu phân tích khách thể, mặt khách quan, chủ thể và mặt chủ quan của vi phạm trong lĩnh vực BHXH. Thứ nhất: Khách thể của VPPL là quan hệ xã hội được pháp luật bảo vệ nhưng bị hành vi trái pháp luật xâm hại tới. Các quan hệ xã hội trong lĩnh vực BHXH được pháp luật bảo vệ và trở thành khách thể, đó là quan hệ giữa các chủ thể: Nhà nước, cơ quan BHXH, người sử dụng lao động và người lao động, ... Quan hệ này được hình thành, duy trì và phát triển là nhằm mục đích đảm bảo quyền lợi trực tiếp cho người lao động, qua đó đảm bảo cho sự ổn định của xã hội. Quan hệ xã hội trong lĩnh vực BHXH chỉ có thể duy trì và phát triển để thực hiện chức năng xã hội tốt đẹp đó khi các chủ thể thực hiện đúng trách nhiệm, nghĩa vụ của mình, tuy nhiên xuất phát từ chính nghĩa vụ và quyền lợi của các bên trong quan hệ BHXH đã dẫn tới nguy cơ các chủ thể không tuân thủ nghĩa vụ ở những mức độ khác nhau. Chính bởi tầm quan trọng của vấn đề an sinh xã hội đối với sự ổn định xã hội và phát triển của nền kinh tế xã hội mà các quan hệ trong lĩnh vực BHXH đã được coi là khách thể bảo vệ của pháp luật. Thứ hai: Mặt khách quan của VPPL là những dấu hiệu biểu hiện ra bên ngoài thế giới khách quan của VPPL. Yếu tố mặt khách quan của vi phạm trong lĩnh vực BHXH gồm trước hết là hành vi khách quan, hậu quả nguy hiểm cho xã hội và mối quan hệ nhân quả giữa hành vi khách quan và hậu quả nguy hiểm cho xã hội, bên cạnh đó còn có thể là thủ đoạn vi phạm, thời gian vi phạm... Hành vi khách quan của vi phạm trong lĩnh vực BHXH tuy đa dạng nhưng có cùng tính chất là vi phạm nghĩa vụ phát sinh trong quá trình thực 12