Mối quan hệ giữa “nhân nghĩa” và “lợi ích” trong đường lối chính trị của Mạnh Tử

Mối quan hệ giữa . . .<br /> <br /> MỐI QUAN HỆ GIỮA “NHÂN NGHĨA” VÀ “LỢI ÍCH”<br /> TRONG ĐƯỜNG LỐI CHÍNH TRỊ CỦA MẠNH TỬ<br /> Bùi Xuân Thanh *<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Với tư tưởng dùng nhân nghĩa trong chính trị, Mạnh Tử đặc biệt đề cao vai trò của nhân<br /> nghĩa trong công việc trị nước của nhà cầm quyền và chủ trương tuyệt đối hóa tư tưởng đức trị của<br /> Khổng Tử trong xã hội Trung Quốc đương thời. Để làm sáng tỏ vai trò của nhân nghĩa, Mạnh Tử đã<br /> đối lập nhân nghĩa với lợi ích và đòi hỏi nhà cầm quyền làm chính trị là vì nhân nghĩa chứ không<br /> vì lợi ích. Theo ông, khi nhà cầm quyền có nhân nghĩa và thi hành nhân nghĩa trong chính trị thì<br /> việc làm đó tự nhiên sẽ mang lại lợi ích. Ngược lại, nếu họ quá đề cao lợi ích, lấy lợi ích làm điểm<br /> xuất phát cho suy nghĩ và hành động thì sẽ làm tổn hại nhân nghĩa và có thể mất luôn lợi ích.Có<br /> thể nói, lý luận về mối quan hệ giữa“nhân nghĩa” và “lợi ích” là tư tưởng đặc sắc, có giá trị trong<br /> đường lối chính trị của mạnh tử nói riêng và trong học thuyết chính trị - xã hội của ông nói chung.<br /> Từ khoá: nhân nghĩa, lợi ích, đường lối chính trị, Manh Tử<br /> <br /> THE RELATION BETWEEN “BENEVOLENCE” AND “BENEFIT” OF<br /> MENCIUS’ POLITICAL LINE.<br /> ABSTRACT<br /> With the thought of using benevolence in political, Mencius particularly gives prominence<br /> to the role of benevolence in the govern a country of authorities and advocate absolutely the thought<br /> of Mencius’ Rule of virtue in the then Chinese Society. To clarify the role of benevolence, Mencius<br /> opposed benevolence and benefit and claimed the authorities doing politics for benevolence but not<br /> for benefit. According to Mencius, If the authorities have benevolence and carry out the benevolence<br /> in the politics, it will bring benefit. By contrast, if they give prominence to benefit, choosing benefit<br /> as starting point for their thought and action, it will corrupt benevolence and may be lost benefit.<br /> In fact, the theory of relation between “Benevolence” and “Benefit” is the special thought which<br /> is very valuable in the Mencius’ political line in particular and political theory in his society in<br /> general.<br /> Keywords: benevolence, benefit, political line, Mencius (Mạnh Tử)<br /> * TS. GV. Khoa Lý luận chính trị, trường Đại học Kinh tế thành phố Hồ Chí Minh<br /> <br /> 129<br /> <br /> Taïp chí Kinh teá - Kyõ thuaät<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Khi nghiên cứu tư tưởng triết lý, chính trị,<br /> đạo đức của Nho gia Tiên Tần qua các nhà tư<br /> tưởng, với các tác phẩm lớn mà sau này được<br /> xếp như là kinh điển của Nho gia, có thể nói<br /> một trong những điểm đặc sắc nhất trong học<br /> thuyết chính trị - xã hội của Mạnh Tử là lý<br /> luận về mối quan hệ biện chứng giữa “nhân<br /> nghĩa” và “lợi ích”. Thông qua việc bàn về<br /> mối quan hệ này, Mạnh Tử đã đặc biệt đề cao<br /> vai trò của nhân nghĩa. Xuất phát từ đó, ông<br /> vận dụng nhân nghĩa vào công việc chính trị<br /> của nhà cầm quyền hình thành nên tư tưởng<br /> nhân chính với những nội dung cơ bản: xây<br /> dựng đường lối chính trị nhân nghĩa, hoàn<br /> thiện đạo đức vua quan, đề cao vai trò của dân<br /> theo tinh thần dân bản, dưỡng dân gắn liền<br /> với giáo hóa dân, cùng với những quan điểm<br /> về kinh tế, chiến tranh…mang tính nhân văn<br /> sâu sắc.<br /> <br /> nhất quán của ông là khi: “Thiên hạ chìm đắm,<br /> muốn tiếp cứu họ, phải dùng đạo lý (nhân,<br /> nghĩa, lễ…) mới được” [12] Chính vì vậy,<br /> trong học thuyết chính trị - xã hội của mình,<br /> Mạnh Tử chủ trương nhà cầm quyền phải lấy<br /> nhân nghĩa làm gốc trong công việc trị nước.<br /> Trong suy nghĩ của ông, các bậc vương giả<br /> trị quốc, bình thiên hạ là vì nhân nghĩa chứ<br /> không phải vì lợi ích. Ông đề cao tới mức độ<br /> tuyệt đối hóa vai trò của nhân nghĩa, đặt nó<br /> lên trên lợi ích nên cho rằng nhà cầm quyền<br /> không cần nói tới lợi ích mà chỉ cần nói tới<br /> nhân nghĩa là đủ. Chính vì thế, khi Mạnh Tử<br /> sang nước Lương, Huệ vương hỏi ông có<br /> phương pháp gì để làm lợi cho nước mình.<br /> Ông trả lời: Vua cần gì phải nói việc lợi? Hãy<br /> nói việc nhân nghĩa mà thôi.<br /> Nếu ở trên bậc quốc vương nói rằng: Có<br /> cách gì để làm lợi cho đất nước ta? Kế đó,<br /> hàng đại phu nói rằng: Có cách gì để làm lợi<br /> cho gia tộc ta? Sau đó hạng sĩ và hạng bình<br /> dân nói rằng: Có cách gì để làm lợi cho thân<br /> phận ta? Như vậy, từ trên tới dưới đều tranh<br /> nhau vì mối lợi, ắt vận nước phải lâm nguy<br /> đó” [11].<br /> Không phải ngẫu nhiên mà Mạnh Tử coi<br /> trọng nhân nghĩa và đặt nhân nghĩa lên trên<br /> lợi ích. Theo ông: “Những vị Thiên tử đời<br /> trước nhân có lòng chẳng nỡ đối với kẻ khác,<br /> thành ra phổ cập lòng thương xót người trong<br /> việc chính trị của mình. Bởi có lòng chẳng<br /> nỡ ấy, các ngài bèn đem lòng thương xót mà<br /> thi hành trong chính sự, cho nên các ngài cai<br /> trị thiên hạ dường như có thể xây trở món đồ<br /> trên bàn tay” [11]. Trong suy nghĩ của ông,<br /> khi nhà cầm quyền “biết làm cho bốn mối<br /> thương xót, hổ thẹn, khiêm nhượng và phải<br /> quấy được sung túc” nơi mình, họ sẽ đủ sức<br /> cai trị thiên hạ. Ngược lại, nếu họ lấy lợi ích<br /> <br /> 2. NHÂN NGHĨA VÀ LỢI ÍCH<br /> TRONG ĐƯỜNG LỐI CHÍNH TRỊ CỦA<br /> MẠNH TỬ<br /> Nhân nghĩa được hiểu theo nghĩa khái<br /> quát nhất là dùng nhân nghĩa trong chính trị.<br /> Do đó, mặc dù Mạnh Tử không ưa biện luận,<br /> nhưng để thuyết phục các vua chư hầu sử dụng<br /> học thuyết của mình, và để triển khai những<br /> tư tưởng cơ bản trong đường lối nhân nghĩa;<br /> trước hết ông tập trung làm sáng tỏ vai trò của<br /> nhân nghĩa đối với công việc cai trị của nhà<br /> cầm quyền. Chính vì thế, lý luận về vai trò của<br /> nhân nghĩa trong chính trị trở thành một trong<br /> những nội dung mang tính cơ sở trong đường<br /> lối nhân chính của Mạnh Tử nói riêng và trong<br /> học thuyết chính trị - xã hội của ông nói chung.<br /> Là một nhà Nho có tấm lòng nhân ái,<br /> Mạnh Tử rất coi trọng nhân nghĩa. Lập trường<br /> 130<br /> <br /> Mối quan hệ giữa . . .<br /> <br /> làm mục đích cho suy nghĩ và hành động của<br /> mình thì kẻ dưới sẽ vì lợi mà hại kẻ trên, còn<br /> kẻ trên cũng vì lợi ích chiếm đoạt hết của cải<br /> của kẻ dưới. Trong một quốc gia và trong cả<br /> thiên hạ, nếu tất cả mọi người chỉ biết đuổi<br /> theo lợi ích của bản thân mình, gia đình mình<br /> và dòng tộc mình, tất sẽ đưa xã hội tới tình<br /> trạng loạn lạc, mọi người tranh giành, cướp<br /> đoạt của cải của nhau. Chính vì thế, muốn<br /> bình trị thiên hạ, nhà cầm quyền không được<br /> lấy lợi ích làm điểm xuất phát cũng như mục<br /> tiêu hướng tới của đường lối cai trị.<br /> Mạnh Tử rất coi thường những ai không<br /> coi trọng nhân nghĩa. Trong suy nghĩ của ông,<br /> người học theo “Thánh hiền”, nối nghiệp vua<br /> Nghiêu, vua Thuấn, sáng vừa thức dậy đã lo<br /> việc sửa mình và giúp đời. Còn kẻ theo phường<br /> gian trá vừa bừng mắt ra, đã mưu tính việc lợi<br /> cho mình. Những ai coi trọng nhân nghĩa và<br /> biết làm nhân chính là những kẻ thiện đức. Kẻ<br /> nào trong lòng thường sinh ra tư tưởng dục lợi<br /> là những kẻ đạo tặc. Ông viết: “Nghe gà gáy<br /> rộ mà thức dậy, chăm chăm làm việc thiện,<br /> người ấy là phái đồ của vua Thuấn, bậc trí<br /> đức vậy. Nghe gà gáy rộ mà thức dậy, chăm<br /> chăm là việc lợi, kẻ ấy là môn đồ của người<br /> Chích, tay cướp tổ vậy”[12]. Theo đó, nhân<br /> nghĩa là phẩm chất không thể thiếu của vua và<br /> các bậc quan lại, nói rộng ra là của nhà cầm<br /> quyền. Mạnh Tử phê phán gay gắt vua Trụ là<br /> kẻ làm hại đức nhân nghĩa nên không xứng<br /> đáng làm vua. Vì vậy khi Tề Tuyên vương hỏi<br /> ông về trường hợp vua chư hầu Võ vương giết<br /> vua Trụ nhà Thương: “Bề tôi mà giết vua có<br /> nên chăng?”. Ông trả lời: “ Kẻ làm hại đức<br /> nhân gọi là tặc; kẻ làm hại đức nghĩa gọi là<br /> tàn. Kẻ tàn, kẻ tặc chẳng qua là một người<br /> thường mà thôi. Tôi từng nghe vua Võ vương<br /> chỉ giết một người thường là Trụ thôi, chứ tôi<br /> <br /> chưa hề nghe giết vua”[11]. Thông qua việc<br /> phê phán vua Trụ, Mạnh Tử muốn khuyến cáo<br /> Tề Tuyên vương không được coi thường nhân<br /> nghĩa trong đạo trị nước. Theo ông, một vị vua<br /> bất nhân và bất nghĩa tất sẽ cai trị bằng “bạo<br /> ngược” đẩy nhân dân vào cảnh “nước lửa”. Đó<br /> chính là nguyên nhân dẫn đến sự phản kháng<br /> của dân đối với vua, khiến vua phải trả giá<br /> bằng chính mạng sống của mình. Ngược lại,<br /> một ông vua biết coi trọng nhân nghĩa, thi hành<br /> nhân chính, tất sẽ nhận được sự ủng hộ của dân<br /> để làm nên nghiệp lớn. Do đó ông khuyên vua<br /> Mục Công nước Trâu: “Nếu vua thi hành nền<br /> chính trị nhân đức, ban ân huệ cho dân, khiến<br /> các quan chức trông nom dân chúng thì bá tính<br /> sẽ thương mến người bề trên của mình và dám<br /> liều chết vì kẻ lớn của mình”[11].<br /> Có thể nói, đạo trị nước của Mạnh Tử tóm<br /> gọn trong hai chữ nhân chính và hoài bão lớn<br /> nhất của ông là làm thế nào cho đức nhân<br /> nghĩa trở thành lẽ sống của mỗi người trong<br /> xã hội. Để đức nhân nghĩa có thể lan rộng và<br /> tỏa sáng, Mạnh Tử bôn ba các nước không<br /> mệt mỏi khuyên các vua chư hầu thực hiện<br /> đường lối nhân chính. Nếu Khổng Tử khuyên<br /> người ta “phi lễ vật thị, phi lễ vật thính, phi lễ<br /> vật ngôn, phi lễ vật động: sắc chi chẳng hợp<br /> lễ thì mình đừng ngó, tiếng chi chẳng hợp lễ<br /> thì đừng nghe, lời chi chẳng hợp lễ thì mình<br /> đừng nói, việc chi chẳng hợp lễ thì mình đừng<br /> làm”[10], thì nguyên tắc của Mạnh Tử là<br /> nghe điều nhân nghĩa, nói điều nhân nghĩa và<br /> làm điều nhân nghĩa. Điều đó được thể hiện<br /> qua câu nói của ông với Cảnh Sửu: “Ta đây,<br /> ngoài cái đạo lý của vua Nghiêu, vua Thuấn,<br /> ta chẳng dám đem điều gì khác mà tâu bày<br /> trước vua”[11]. Cái đạo lý của vua Nghiêu<br /> vua Thuấn mà Mạnh Tử nói tới ở đây chính<br /> là đạo nhân nghĩa. Mạnh Tử cho rằng các vị<br /> 131<br /> <br /> Taïp chí Kinh teá - Kyõ thuaät<br /> <br /> “Thiên tử” đời trước là những người có nhân<br /> nghĩa, biết “phổ cập lòng thương xót người<br /> trong việc chính trị của mình”, nghĩa là biết<br /> đem lòng nhân nghĩa thi hành trong chính<br /> trị nên sự nghiệp mới bền vững. Nhắc lại lời<br /> Khổng Tử: Đạo chỉ có hai đường nhân và bất<br /> nhân, Mạnh Tử chỉ ra đạo trị nước cũng chỉ<br /> có hai đường nhân và bất nhân. Theo ông, sở<br /> dĩ các triều đại trong quá khứ được thiên hạ<br /> là nhờ biết làm nhân (đó là các trường hợp<br /> vua Vũ lập ra nhà Hạ, vua Thương lập ra nhà<br /> Thương và vua Võ vương dựng lên nhà Chu).<br /> Ngược lại, các triều đại mất thiên hạ là do làm<br /> điều bất nhân (đó là các trường hợp vua Kiệt<br /> làm mất nhà Hạ, vua Trụ để mất nhà Thương,<br /> vua Lệ và vua U nhà Chu mất ngôi). Chính vì<br /> lẽ đó, Mạnh Tử đòi hỏi các vua chư hầu phải<br /> trị nước theo pháp tiên vương. Đối với ông,<br /> đó là cách duy nhất để đưa xã hội Trung Quốc<br /> đương thời ra khỏi cảnh loạn lạc, phân tranh,<br /> và đó cũng là phương pháp tốt nhất để một<br /> ông vua củng cố sự nghiệp.<br /> Cố nhiên, khi lấy nhân nghĩa làm gốc<br /> trong đạo trị nước, Mạnh Tử có lý lẽ riêng<br /> của ông. Ông tin tưởng rằng: “Hiện nay nếu<br /> vua chư hầu chịu hành chính như Văn vương,<br /> trong bảy năm ắt nền nhân chính sẽ phổ khắp<br /> thiên hạ”[12]. Mặt khác, trong suy nghĩ của<br /> ông, “Đức nhân là chỗ an ổn của người đời.<br /> Đức nghĩa là con đường chính đại của người<br /> đời”[12], nên khi nhà cầm quyền cai trị bằng<br /> bạo lực là không biết “ở trong đức nhân và noi<br /> theo đức nghĩa”. Như vậy có thể đưa dân vào<br /> khuôn khổ nhưng không thể thu phục lòng<br /> dân. Từ đó cho thấy, thi hành nhânnghĩa trong<br /> chính trị về thực chất là trị nước bằng đắc<br /> nhân tâm. Nói cách khác là nhà cầm quyền<br /> phải thu phục nhân tâm bằng đức nhân nghĩa<br /> của mình.<br /> <br /> Thế nhưng thời đại của Mạnh Tử là thời<br /> đại của chiến tranh và loạn lạc. Trong bối<br /> cảnh ấy Mạnh Tử không thể không nhận<br /> thấy xã hội Trung Quốc đương thời vẫn xảy<br /> ra những trường hợp mặc dù nhà cầm quyền<br /> lấy nhân nghĩa làm trọng trong đường lối trị<br /> quốc, nhưng họ vẫn không nhận được sự phục<br /> tùng, tin yêu của dân nên sự nghiệp không bền<br /> vững. Lý giải về những trường hợp ấy, Mạnh<br /> Tử cho rằng không phải vì đức nhân nghĩa<br /> không thể thu phục nhân tâm mà do lòng nhân<br /> của kẻ cai trị chưa đủ để cảm hóa lòng người.<br /> Mặt khác, theo ông nhân phải gắn liền với<br /> trí. Đã có nhân trong suy nghĩ mà không biết<br /> làm nhân là không có trí. Vậy nên “Mình yêu<br /> thương người mà người chẳng thân mến, vậy<br /> mình nên tự xét coi mình có đủ lòng nhân hay<br /> chăng. Mình cai trị người mà người chẳng<br /> phục tùng, vậy mình nên xét coi mình có đủ<br /> trí sáng hay chăng” [12].<br /> Theo đó, đạo trị nước phải gắn liền nhân<br /> với trí. Khi nhà cầm quyền có đủ nhân và trí,<br /> tất sẽ biết được điều gì nên làm để làm, điều<br /> gì không nên làm để không làm, nên sẽ cảm<br /> hóa được lòng dân, thu phục được nhân tâm.<br /> Khi đề xuất đường lối nhân chính với nhà<br /> cầm quyền, mọi chủ trương, chính sách Mạnh<br /> Tử đưa ra chỉ vì nhân nghĩa chứ không vì lợi<br /> ích. Thế nhưng, xét tới cùng, bản chất của mối<br /> quan hệ giữa người với người trong xã hội,<br /> giữa cá nhân với tập thể, cũng như giữa cá<br /> nhân với xã hội lại là mối quan hệ lợi ích. Vậy<br /> việc Mạnh Tử kịch liệt phản đối những ai nói<br /> tới lợi ích có phải do ông không hiểu rằng lợi<br /> ích là động lực cơ bản chi phối mọi hành vi<br /> của con người?<br /> Chúng tôi cho rằng Mạnh Tử hoàn toàn<br /> không phủ nhận lợi ích ngay cả khi ông đối<br /> lập nhân nghĩa với lợi ích. Thực ra việc đối<br /> 132<br /> <br /> Mối quan hệ giữa . . .<br /> <br /> lập nhân nghĩa với lợi ích chỉ là cái cách mà<br /> Mạnh Tử đề cao nhân nghĩa. Phản đối việc<br /> người đời lấy lợi ích làm động cơ cho hành<br /> động của họ vì Mạnh Tử không tin rằng xuất<br /> phát từ lợi ích, người ta lại có thể giữ được<br /> nhân nghĩa. Đặt nghĩa và lợi trong mối quan<br /> hệ một chiều, ông có dụng ý làm rõ công dụng<br /> của nhân nghĩa. Ông tin tưởng rằng khi nhà<br /> cầm quyền có nhân nghĩa và thi hành nhân<br /> nghĩa trong chính trị thì việc làm đó tự nhiên<br /> sẽ mang lại lợi ích. Ngược lại, nếu họ quá đề<br /> cao lợi ích, lấy lợi ích làm điểm xuất phát cho<br /> suy nghĩ và hành động thì sẽ làm tổn hại nhân<br /> nghĩa và có thể mất luôn lợi ích. Chính vì lẽ đó<br /> khi Tống Hinh muốn đem điều lợi để khuyên<br /> Tần và Sở không nên đánh nhau, Mạnh Tử đã<br /> phân tích về sự có hại của việc làm này, qua<br /> đó làm nổi bật vai trò của nhân nghĩa. Ông<br /> nói: Nếu tiên sinh đem việc lợi mà nói với vua<br /> nước Tần và vua nước Sở, hai vua ấy đẹp lòng<br /> vì chỗ lợi, bèn bãi hết các sư đoàn trong tam<br /> quân… Rồi kẻ làm tôi vì ham lợi nên thờ vua.<br /> Kẻ làm con vì ham lợi nên thờ cha. Kẻ làm em<br /> vì ham lợi nên thờ anh. Như vậy, vua tôi, cha<br /> con, anh em rốt cuộc đều bỏ hết điều nhân và<br /> điều nghĩa; ai nấy đều giao tiếp nhau chẳng<br /> qua vì lòng tham lợi mà thôi. Nước nhà như<br /> thế mà chẳng diệt vong, thì chưa từng có vậy.<br /> Còn như tiên sinh đem điều nhân và điều<br /> nghĩa mà nói với vua nước Tần và vua nước<br /> Sở, hai vua ấy đẹp lòng về chỗ nhân và chỗ<br /> nghĩa, bèn bãi hết các sư đoàn trong tam<br /> quân… Rồi ra, kẻ làm tôi vì mộ nhân nghĩa<br /> nên thờ vua, kẻ làm con vì mộ nhân nghĩa nên<br /> thờ cha. Kẻ làm em vì mộ nhân nghĩa nên thờ<br /> anh. Như vậy, vua tôi, cha con, anh em rốt<br /> cuộc đều bỏ tuyệt điều lợi, ai nấy đều giao<br /> tiếp nhau chỉ vì lòng hâm mộ nhân nghĩa mà<br /> thôi. Cần chi phải nói chuyện lợi?”[12]. Tư<br /> <br /> tưởng trên đây của Mạnh Tử đượm tinh thần<br /> nhân văn sâu sắc. Nó chứng tỏ ông là nhà tư<br /> tưởng có tấm lòng nhân ái, luôn đề cao nhân<br /> nghĩa. Coi nhân nghĩa là gốc của đạo làm<br /> người, Mạnh Tử muốn nới lòng mình lan tỏa<br /> tới mọi người để đức nhân nghĩa được phổ<br /> cập rộng khắp và khuyến cáo nhà cầm quyền<br /> phải biết dùng nhân nghĩa điều chỉnh các mối<br /> quan hệ xã hội, đưa thiên hạ trở lại hữu đạo.<br /> Tuy nhiên, việc Mạnh Tử đề cao tới mức<br /> độ tuyệt đối hóa vai trò của nhân nghĩa và đòi<br /> hỏi con người phải lấy nhân nghĩa đối xử với<br /> nhau trong cuộc sống một cách vô điều kiện,<br /> cho thấy ông chưa nhìn rõ sức mạnh thực sự<br /> của bản năng, của cái phần “động vật” trong<br /> con người với vô số nhu cầu cần phải thỏa<br /> mãn. Mặt khác, chúng ta hiểu rằng con người<br /> muốn hướng thiện nhưng con người lại không<br /> thể chối bỏ bản năng nên ngay trong suy nghĩ<br /> của mỗi người luôn luôn tồn tại sự đấu tranh<br /> giữa lợi ích và sự thánh thiện. Khi Mạnh Tử<br /> kêu gọi mỗi người, cả nước, cả thiên hạ hãy<br /> sống vì nhân nghĩa thì lời kêu gọi ấy của ông<br /> mang tính giáo dục hơn là tính phương pháp<br /> trong công việc trị nước của nhà cầm quyền.<br /> Thế nhưng tại sao Mạnh Tử lại đối lập<br /> nghĩa với lợi và khuyên nhà cầm quyền phải<br /> quên lợi? Xét tới cùng, đó chỉ là cái cách đề<br /> cao nghĩa của ông. Nếu như Khổng Tử coi<br /> nghĩa là đức tính quan trọng để phân biệt<br /> người quân tử với kẻ tiểu nhân nên đặt nghĩa<br /> lên trên tư lợi cá nhân và đòi hỏi con người<br /> không được vì lợi mà quên nghĩa, thì Mạnh<br /> Tử đã đi xa hơn một bước bằng cách tuyệt đối<br /> hóa vai trò của nghĩa, đòi hỏi người ta phải<br /> quên lợi vì nghĩa. Trong suy nghĩ của Mạnh<br /> Tử, lợi là quan tước, bổng lộc, tiền của… luôn<br /> cám dỗ con người, làm cho con người không<br /> còn giữ được nhân nghĩa. Hơn nữa, thời đại<br /> 133<br /> <br />