Một số bệnh do ký sinh trùng đơn bào gây ra ở cá mặt quỷ (Synnanceia verrucosa Bloch & Schneider, 1801) bố mẹ

Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> <br /> Số 4/2016<br /> <br /> THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC<br /> <br /> MỘT SỐ BỆNH DO KÝ SINH TRÙNG ĐƠN BÀO GÂY RA<br /> Ở CÁ MẶT QUỶ (Synnanceia verrucosa Bloch & Schneider, 1801) BỐ MẸ<br /> SOME PARASITIC PROTOZOAN DISEASES OF STONE FISH BROODSTOCKS<br /> (Synnanceia verrucosa Bloch & Schneider, 1801)<br /> Võ Thế Dũng1, Võ Thị Dung1<br /> Ngày nhận bài: 23/01/2016; Ngày phản biện thông qua: 26/7/2016; Ngày duyệt đăng: 15/12/2016<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Cá mặt quỷ (Synnanceia verrucosa) là loài có thành phần dinh dưỡng cao, với nhiều acid amine không<br /> thay thế, rất có lợi cho sức khỏe con người. Trong những năm gần đây, đã có một số công trình nghiên cứu về<br /> cá mặt quỷ, nhưng đây là nghiên cứu đầu tiên về bệnh ở loài cá này. Kết quả cho thấy, cá mặt quỷ bị nhiễm<br /> với nhiều bệnh do ký sinh trùng đơn bào gây ra: bệnh Cryptocarionosis (tác nhân Cryptocarion irritans);<br /> bệnh Amyloodinionosis (tác nhân Amyloodinium ocellatum); bệnh Thích bào tử trùng (tác nhân Myxobolus<br /> sp., Ceratomyxa sp., Sphaeromyxa balbiani); bệnh Vi bào tử trùng (tác nhân Pleistophora sp.). Các loài ký<br /> sinh trùng này đều có thể gây bệnh nguy hiểm đối với cá mặt quỷ bố mẹ; trong đó, đặc biệt đáng chú ý nhất<br /> là Cryptocarion irritans và Amylodinium ocellatum; những ký sinh trùng này có thể gây chết cá số lượng lớn<br /> trong thời gian rất ngắn.<br /> Từ khóa: Cá mặt quỷ, Synnanceia verrucosa, bệnh cá, ký sinh trùng đơn bào<br /> ABSTRACT<br /> Stone fish (Synnanceia verrucosa) are highly nutritious species, with many un-saturated acid amines,<br /> which are very healthy to human. In recent years, there were some studies on stone fish, but, this is the first<br /> study on this fish diseases. Results from this study showed that, stone fish broodstocks were infected with<br /> parasitc diseases: Cryptocarionosis (agent: Cryptocarion irritans), Amylodinionosis (agent: Amyloodinium<br /> ocellatum), Myxosporidia disease (agents: Myxobolus sp., Ceratomyxa sp., Sphaeromyxa balbiani);<br /> Mycrosporidiasis (agent: Pleistophora sp.). These parasies can cause serious diseases for broodstocks of stone<br /> fish. Especially, Cryptocarion irritans and Amyloodinium ocellatum can cause mass death in a short time for<br /> broodstock fish.<br /> Keywords: stone fish, Synnanceia verrucosa, fish disease, Protozoa<br /> I. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Cá mặt quỷ (Synnanceia verrucosa Bloch<br /> & Schneider, 1801) là loài đặc sản quí với chất<br /> lượng thịt cao, nhưng sản lượng còn rất hạn<br /> chế (Võ Thế Dũng và cộng sự, 2014) [6]; để đáp<br /> ứng nhu cầu của thị trường, việc sản xuất giống<br /> và nuôi thương phẩm loài cá này cần được<br /> <br /> 1<br /> <br /> Viện Nghiên cứu Nuôi trồng thủy sản III - Nha Trang<br /> <br /> 50 • NHA TRANG UNIVERSITY<br /> <br /> thực hiện sớm nhất có thể. Cá mặt quỉ phân<br /> bố tự nhiên ở biển nước ta, là loài được đánh<br /> bắt từ nhiều năm nay, nhưng những nghiên<br /> cứu về loài này còn hết sức khiêm tốn. Về đặc<br /> điểm sinh học, sinh thái được công bố trong<br /> các tài liệu (Võ Thế Dũng và cộng sự, 2011 [3];<br /> Nguyễn Hữu Phụng, 1999). Về giá trị kinh tế,<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> giá trị dinh dưỡng của cá mặt quỷ được công<br /> bố trong Võ Thế Dũng và cộng sự (2014) [6].<br /> Về sinh học sinh sản, Võ Thế Dũng và cộng<br /> sự (2012a) cho biết đã kích thích cho cá đẻ<br /> trứng, nhưng phôi chưa phát triển để nở thành<br /> cá bột. cho biết một số đặc điểm sinh học sinh<br /> sản của cá mặt quỷ; Võ Thế Dũng và cộng sự<br /> (2015) [7] thông báo kết quả bước đầu về nuôi<br /> vỗ cá mặt quỷ trong hệ thống nước tĩnh và<br /> nước chảy, công trình này cho biết, nuôi trong<br /> hệ thống nước chảy hay nước tĩnh cá đều có<br /> thể thành thục. Như vậy, chưa có nghiên cứu<br /> nào về bệnh của loài cá này được công bố. Để<br /> xây dựng được nghề sản xuất giống và nuôi<br /> thương phẩm loài cá này, nghiên cứu bệnh cá<br /> là hết sức cần thiết, đặc biệt là nghiên cứu về<br /> bệnh ký sinh trùng – một loại bệnh hết sức phổ<br /> biến và nguy hiểm đối với sản xuất giống và<br /> nuôi thương phẩm cá biển ở Việt Nam (Võ Thế<br /> Dũng và cộng sự, 2012 [4]; Vo The Dung và<br /> cộng sự, 2008a,b) [14, 15]. Bài báo tập trung<br /> mô tả một số dấu hiệu bệnh lý và tác nhân ký<br /> sinh trùng bắt gặp ở cá mặt quỷ bố mẹ, làm cơ<br /> sở cho việc nghiên cứu phòng-trị bệnh.<br /> II. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> 1. Đối tượng, thời gian, địa điểm nghiên cứu<br /> Đối tượng nghiên cứu: Ký sinh trùng<br /> đơn bào ký sinh ở Cá mặt quỷ (Synnanceia<br /> verrucosa Bloch & Schneider, 1801) bố mẹ<br /> được nuôi vỗ trong bể xi măng.<br /> Thời gian nghiên cứu: tháng 1/2013 11/2015.<br /> Địa điểm nghiên cứu: Khánh Hòa.<br /> 2. Phương pháp nghiên cứu<br /> 2.1. Thu mẫu nghiên cứu<br /> Thực hiện thu mẫu chọn lọc, chọn những<br /> cá thể yếu, hô hấp khó khăn, bơi không bình<br /> thường, có hiện tượng bỏ ăn, khó có khả năng<br /> hồi phục để nghiên cứu ký sinh trùng đơn bào.<br /> Tổng số 154 cá thể có chiều dài trung bình 268,1 ±<br /> 34,5 mm, khối lượng trung bình là 1.012,6 ±<br /> 587,8 g được sử dụng trong nghiên cứu này.<br /> <br /> Số 4/2016<br /> 2.2. Nghiên cứu mô tả dấu hiệu bệnh lý<br /> Quan sát cá trong bể: Quan sát hàng ngày,<br /> chú ý những cá thể kém ăn hoặc bỏ ăn, miệng<br /> và nắp mang không đóng mở bình thường theo<br /> nhịp hô hấp mà mở liên tục, màu sắc kém tươi.<br /> Kiểm tra ký sinh trùng bên ngoài: Kiểm<br /> tra từng cá thể, chú ý mang, vì cơ quan<br /> này thường nhiễm các ký sinh trùng như<br /> Cryptocaryon irritans, Amylodinium spp,… với<br /> các dấu hiệu như tơ mang bị nát, nắp mang<br /> phồng lên, miệng mở liên tục.<br /> Kiểm tra ký sinh trùng nội ký sinh: bắt buộc<br /> phải giải phẩu cá, trình tự thực hiện theo Võ<br /> Thế Dũng và cộng sự (2012) [5]. Chú ý mật, dạ<br /> dày, ruột, gan, thận, buồng trứng, cơ (dưới da).<br /> Chụp ảnh, vẽ, mô tả kỹ các dấu hiệu bệnh<br /> lý qua mắt thường, kính soi nổi hoặc kính hiển<br /> vi ở độ phóng đại thích hợp.<br /> 2.3. Nghiên tác nhân ký sinh trùng<br /> Áp dụng phương pháp nghiên cứu ký sinh<br /> trùng được mô tả trong các tài liệu: Hà Ký và<br /> Bùi Quang Tề (2007) [8]; Võ Thế Dũng và cộng<br /> sự (2012) [5].<br /> 2.4. Phương pháp xử lý số liệu<br /> + Tỷ lệ cảm nhiễm (TLCN %) của KST<br /> được đánh giá theo công thức sau:<br /> <br /> Trong đó: P là tỷ lệ nhiễm (%); N1 là số cá<br /> nhiễm; N2 là tổng số cá kiểm tra.<br /> + Cường độ cảm nhiễm (CĐCN) tính theo<br /> công thức dưới đây:<br /> <br /> Trong đó: C là cường độ nhiễm trung bình<br /> Nt và Ntt tính như sau: Nt là tổng số KST<br /> đếm được trên 1 số thị trường kính kiểm tra;<br /> Ntt là số thị trường kính đã đếm KST.<br /> Với KST là cá thể đơn lẻ:<br /> Nt từ 1-10 KST/thị trường kính tương<br /> đương cường độ nhiễm +;<br /> Nt từ 11-20 KST/thị trường kính tương<br /> đương cường độ nhiễm ++;<br /> Nt từ 21-30 KST/thị trường kính tương<br /> đương cường độ nhiễm +++;<br /> NHA TRANG UNIVERSITY • 51<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> Nt từ 31 KST/thị trường kính trở lên tương<br /> đương cường độ nhiễm ++++;<br /> Với KST dạng bào nang (Vi bào tử trùng):<br /> Nt từ 1-2 bào nang/thị trường kính tương<br /> đương cường độ nhiễm +;<br /> Nt từ 3-4 bào nang/thị trường kính tương<br /> đương cường độ nhiễm ++;<br /> Nt từ 5-6 bào nang/thị trường kính tương<br /> đương cường độ nhiễm +++;<br /> Nt từ 7 bào nang/thị trường kính trở lên<br /> tương đương cường độ nhiễm ++++;<br /> III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN<br /> 1. Bệnh Cryptocaryonosis<br /> Dấu hiệu bệnh lý: ký sinh trên mang cá mặt<br /> quỷ. Trùng bám tạo thành các hạt lấm tấm rất<br /> nhỏ, bằng mắt thường có thể thấy các đốm<br /> màu trắng đục nhỏ liti ở những nơi chúng ký<br /> sinh (Hình 1A). Mang cá có nhiều nhớt, màu<br /> sắc nhợt nhạt. Cá bệnh thường nổi đầu, bơi<br /> <br /> Số 4/2016<br /> lên tầng mặt, bơi lờ đờ do trùng bám nhiều ở<br /> mang, phá hoại biểu mô mang làm cá ngạt thở.<br /> Miệng và nắp mang mở liên tục. Quan sát dưới<br /> kính hiển vi có thể thấy trùng có hình quả lê,<br /> bám vào các tơ mang, xoay tròn liên tục, xâm<br /> nhập sâu vào lớp tế bào dưới da (Hình 1D),<br /> huỷ hoại và tiêu hoá lớp nhớt mang, gây ảnh<br /> hưởng đến hô hấp cá.<br /> Tác nhân: là ký sinh trùng Cryptocarion<br /> irritans (Hình 1B). Trùng có hình dạng quả lê<br /> hoặc hơi tròn tùy vào giai đoạn phát triển. Trên<br /> bề mặt có lông tơ bao phủ, cơ thể có thể biến đổi<br /> khi vận động. Đường kính cơ thể 180 – 700 μm.<br /> Bằng mắt thường có thể nhìn thấy ký sinh trùng<br /> như những hạt nhỏ, màu trắng đục. Bên trong<br /> cơ thể có nhân lớn hình móng ngựa, màu đen.<br /> Võ Thế Dũng (2010), Võ Thế Dũng và cộng sự<br /> (2012) thông báo bắt gặp loài này trên cá mú ở<br /> Khánh Hòa [2, 4].<br /> <br /> Hình 1. Một số hình ảnh Cryptocarion irritans ký sinh trên mang cá mặt quỷ<br /> <br /> 52 • NHA TRANG UNIVERSITY<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> Trong quá trình nuôi vỗ và nuôi thuần dưỡng<br /> cá mặt quỷ bố mẹ, bệnh Cryptocaryonosis<br /> xảy ra thường xuyên; tỷ lệ nhiễm bệnh là 82/154<br /> (53,2%) cá bố mẹ sử dụng trong nghiên cứu,<br /> trong đó có 74 cá thể (48,1%) bị chết, hầu hết<br /> các cá thể bị chết đều nhiễm nặng (+++ , ++++)<br /> với ký sinh trùng này. Bệnh xảy ra chủ yếu vào<br /> tháng 7 và tháng 10 đến tháng 12. Theo Hà Ký<br /> và Bùi Quang Tề (2007), bệnh đốm trắng do<br /> Cryptocaryon sp. gây ra thường xuất hiện vào<br /> thời điểm giao mùa và chủ yếu vào mùa mưa<br /> ở miền Nam [8].<br /> <br /> Số 4/2016<br /> 2. Bệnh Amyloodioniosis<br /> Dấu hiệu bệnh lý: Dấu hiệu cá bị bệnh<br /> Amyloodiniosis cũng tương tự như cá bị bệnh<br /> Cryptocaryonosis. Ký sinh trùng ký sinh trên<br /> mang, hình thành các đốm trắng; tuy nhiên,<br /> các đốm trắng của bệnh Amyloodiniosis có<br /> kích thước nhỏ hơn, màu trắng hơn. Cá bệnh<br /> cũng thường nổi đầu, bơi lên tầng mặt, bơi lờ<br /> đờ do trùng bám nhiều ở mang, phá hoại biểu<br /> mô mang, ăn mòn mang làm cá ngạt thở và có<br /> thể làm cá chết rất nhanh.<br /> <br /> Hình 2. Một số hình ảnh ký sinh trùng Amylodinium ocellatum ký sinh trên mang cá mặt quỷ.<br /> A- Mang cá mặt quỷ bị nhiễm A. ocellatum; B, C, D: A. ocellatum<br /> <br /> Tác nhân: Là ký sinh trùng Amylodinium<br /> ocellatum cơ thể có 2 roi dài để vận động và<br /> các đĩa bám với cấu tạo đặc biệt để bám lên<br /> da và mang cá. Cá thể trưởng thành có đường<br /> kính khoảng 120 µm.<br /> Trong thời gian nghiên cứu (2013-2015),<br /> bệnh Amyloodioniosis xảy ra 4 lần, xảy ra chủ<br /> yếu khi giao mùa vào tháng 8 đến tháng 11 và<br /> tháng 3, với tổng số 24/154 cá thể bị nhiễm,<br /> trong đó 23/154 cá bố mẹ bị chết, các cá thể<br /> này có cường độ nhiễm từ (++) đến (++++),<br /> <br /> chỉ duy nhất 1 cá thể có cường độ nhiễm (+)<br /> được cứu sống kịp thời. Điều đó, cho thấy bệnh<br /> này phát triển rất nhanh và hết sức nguy hiểm.<br /> Một cá thể A. ocellatum ở giai đoạn sinh trưởng<br /> (trophont) có thể tạo ra 256 bào tử trong vài ngày<br /> (Brown, 1931; Noga, 1987), và chỉ cần 2 đến<br /> 6 ngày ở nhiệt độ 20 0C để khép kín vòng đời<br /> (Paperna, 1984). Gần đây, A. ocellatum được<br /> phát hiện ký sinh gây bệnh trên cá chim vây vàng<br /> bố mẹ (Trachinotus blochii Lacepède, 1801) ở<br /> Ấn Độ (Ramesh Kumar và cộng sự, 2015) [13].<br /> NHA TRANG UNIVERSITY • 53<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> 3. Bệnh Thích bào tử trùng<br /> Dấu hiệu bệnh lý: Cá không có dấu hiệu<br /> bất thường nếu mức độ cảm nhiễm nhẹ, tuy<br /> nhiên nếu cá nhiễm cường độ cao thường biểu<br /> <br /> Số 4/2016<br /> hiện các dấu hiệu như màu sắc cơ thể đen<br /> sậm, gầy yếu. Giải phẫu cho thấy mật cá bị bị<br /> nhạt màu và một phần gan có màu xanh khi<br /> cường độ cảm nhiễm ký sinh trùng ở mật cao.<br /> <br /> Hình 3. A- Mật cá mặt quỷ bị Thích bào tử ký sinh; B- Myxobolus sp. trong mật cá mặt quỷ<br /> <br /> 3.1. Tác nhân gây bệnh Myxobolus sp<br /> Khi kiểm tra dịch mật ở độ phóng đại 400X,<br /> có thể thấy ký sinh trùng kích thước hiển vi dày<br /> đặc trong dịch mật (> 100 cá thể/thị trường,<br /> tương đương mức ++++). Cơ thể có hình ovan<br /> hoặc ovan hơi eo thắt ở giữa. Hai cực nang<br /> hình tháp, kích thước bằng nhau, có thể nằm<br /> trong túi hoặc không. Đường kính cơ thể dao<br /> động trong khoảng 7,0 – 10,0 μm. KST này đã<br /> được Võ Thế Dũng (2010) [2] công bố bắt gặp<br /> trên cá mú.<br /> <br /> trên cá mặt quỷ thấp hơn so với trên cá mú, cá<br /> chẽm. Theo Võ Thế Dũng (2008), tỷ lệ nhiễm<br /> Ceratomyxa sp. trên cá mú là 14,5% (ở cá mú<br /> mè) và 57,9%) (ở cá mú đen). Theo Nguyễn<br /> Nguyễn Thành Nhơn và cộng sự (2010), tỷ lệ<br /> nhiễm Ceratomyxa sp. trong dịch mật cá chẽm<br /> (Lates calcarifer Bloch, 1790) từ 17,2-69,5%<br /> và cường độ nhiễm từ (+) đến (++++) [9].<br /> 3.3. Tác nhân Sphaeromyxa balbiani<br /> Bắt gặp trong mật cá mặt quỷ bố mẹ với<br /> mức độ nhiễm không cao, cường độ cảm nhiễm<br /> (CĐCN) 1-23 trùng/thị trường (400X) và tỷ lệ<br /> nhiễm 1,3% (2/154 mẫu). S.balbiani ký sinh<br /> trên cá mặt quỷ có dạng hình thuôn dài, kích<br /> thước dài x rộng khoảng (20 - 22) x (5 - 6) µm.<br /> Hai đầu tù và có cạnh thẳng.<br /> <br /> Hình 4. Ceratomyxa sp. ở mật cá mặt quỷ<br /> <br /> 3.2. Tác nhân Ceratomyxa sp.<br /> Ký sinh trong mật cá mặt quỷ, có dạng hình<br /> trăng non hoặc hình chùy (tùy giai đoạn phát<br /> triển) cạnh trước hơi lồi lên, kích thước chiều<br /> dài 0,016-0,028 mm, chiều rộng 0,004-0,008<br /> mm, có 2-4 cực nang dạng tròn. Mức độ nhiễm<br /> không cao, tỷ lệ nhiễm 3,2% (5/154 mẫu) và<br /> cường độ cảm nhiễm từ 1-5 trùng/thị trường<br /> (400X). Như vậy, mức độ nhiễm Ceratomyxa sp.<br /> <br /> 54 • NHA TRANG UNIVERSITY<br /> <br /> Hình 5. Sphaeromyxa balbiani<br /> <br /> Theo Lom & Dyková (2006), giống Sphaeromyxa<br /> đã được tìm thấy trên nhiều loài cá biển và cá<br /> nước ngọt, một số động vật lưỡng cư và bò<br /> sát. Đã có loài thuộc giống này (Sphaeromyxa<br /> zaharoni) được công bố bắt gặp ở cá biển<br /> <br />