Một số biện pháp nhằm hạn chế việc khai thác cá chưa trưởng thành của nghề lưới kéo tại Việt Nam

Taïp chí Khoa hoïc – Coâng ngheä Thuûy saûn soá 03/2007<br /> <br /> Tröôøng Ñaïi học Nha Trang<br /> <br /> VẤN ĐỀ TRAO ĐỔI<br /> <br /> MỘT SỐ BIỆN PHÁP NHẰM HẠN CHẾ VIỆC KHAI THÁC CÁ<br /> CHƯA TRƯỞNG THÀNH CỦA NGHỀ LƯỚI KÉO TẠI VIỆT NAM<br /> Nguyễn Phong Hải<br /> Khoa Khai Thác – ĐH Nha Trang<br /> <br /> Việc khai thác cá chưa trưởng thành (cá con)1 của nghề lưới kéo là một chủ đề được<br /> đề cập rất nhiều trên thế giới và ở Việt nam. Việc đánh bắt quá nhiều cá chưa trưởng thành<br /> sẽ gây ảnh hưởng xấu đến nguồn lợi sinh vật biển và gây ra sự lãng phí tài nguyên thiên<br /> nhiên. Bài báo này giới thiệu một số biện pháp kỹ thuật và xã hội nhằm hạn chế việc khai thác<br /> cá chưa trưởng thành ở nghề lưới kéo tại Việt nam.<br /> <br /> Một trong các mục đích của quản lý nghề cá là hạn chế tối đa việc khai thác cá chưa<br /> trưởng thành. Khai thác quá nhiều cá con sẽ dẫn đến việc thiếu hụt lượng cá bổ sung cho đàn cá<br /> sinh sản để duy trì nguồn lợi, do đó làm cạn kiệt nguồn lợi một cách nhanh chóng [6]. Thêm vào<br /> nữa, xét về khía cạnh sử dụng bền vững tài nguyên thiên nhiên, khai thác cá chưa trưởng thành<br /> là kém hiệu qủa kinh tế. Nghề lưới kéo đóng vai trò quan trọng trong hoạt động khai thác thủy<br /> sản của nước ta. Tuy nhiên, lưới kéo vốn dĩ là một ngư cụ có tính hủy diệt cao, khả năng chọn<br /> lọc của lưới kéo rất thấp, vì thế nghề này chiếm tỷ lệ cao trong cơ cấu nghề khai thác đàn cá<br /> chưa trưởng thành.<br /> Để nghề lưới kéo hạn chế khai thác cá chưa trưởng thành, cơ quan quản lý thuỷ sản đã<br /> đưa ra các biện pháp quản lý đầu vào (input control) như quy định kích cỡ tối thiểu cho phép khai<br /> thác đối với một số loài thuỷ sản; cỡ mắt lưới tối thiểu ở bộ phận chứa cá; quy định vùng đánh<br /> bắt của các tàu công suất máy khác nhau... Tuy nhiên, dường như các biện pháp trên tỏ ra thiếu<br /> hiệu quả trong việc hạn chế khai thác cá chưa trưởng thành. Bài báo này đề cập đến một số biện<br /> pháp về mặt kỹ thuật, quản lý nghề lưới kéo nhằm hạn chế việc khai thác các đối tượng thủy sản<br /> chưa đến tuổi trưởng thành.<br /> I- Một số biện pháp cải tiến ngư cụ nhằm hạn chế việc khai thác cá chưa trưởng thành ở<br /> nghề lưới kéo.<br /> Về nguyên lý, việc cho thoát cá chưa trưởng thành ở lưới kéo cá dựa vào sự khác biệt về<br /> kích cỡ giữa cá trưởng thành và cá chưa trưởng thành (Size – based selectivity) [2] . Nghiên cứu<br /> tách cá con ra khỏi tôm ở nghề kéo tôm dựa trên khác biệt về tập tính sinh học, đặc biệt phản xạ<br /> trốn thoát của tôm và cá chưa trưởng thành (Behaviour based selectivity) [5]. Câu hỏi đặt ra là<br /> làm thế nào để tạo chỗ thoát một cách ổn định cho cá con ra khỏi lưới nhưng vẫn đảm bảo việc<br /> giữ lại cá có kích cỡ cho phép khai thác.<br /> <br /> 1<br /> <br /> Các cụm từ ‘Cá chưa trưởng thành’ hoặc ‘cá con’ sử dụng trong bài báo này được hiểu là cá có kích thước<br /> nhỏ, chưa đến tuổi thành thục sinh dục hoặc đến tuổi thành thục sinh dục nhưng có giá trị kinh tế thấp. Nhóm cá<br /> này được ngư dân lựa chon sau khi khai thác và gọi chung là nhóm cá phân (cá tạp). Thường thì nhóm cá phân<br /> (cá tạp) có thành phần chủ yếu là cá chưa đến tuổi trưởng thành.<br /> <br /> 74<br /> <br /> Taïp chí Khoa hoïc – Coâng ngheä Thuûy saûn soá 03/2007<br /> Cá con có thể thoát ở bất cứ vị trí nào<br /> dọc theo hệ thống lưới (dây đỏi, cáp kéo,<br /> ván.. miệng lưới hay thoát khỏi mắt lưới ở<br /> phần cánh, thân và đụt lưới). Tuy nhiên,<br /> phản ứng cá trốn thoát khỏi lưới tập trung<br /> chủ yếu ở đụt. Tại phần đầu đụt lưới, thể tích<br /> không gian là hẹp nhất và bị thay đổi đột ngột<br /> từ thân lưới xuống đụt lưới, mật độ cá tập<br /> trung tại khu vực này là lớn hơn so với các<br /> khu vực lưới phía trước. Điều này dẫn đến<br /> khả năng va chạm cơ học giữa các cá thể,<br /> kích thích phản ứng trốn thoát của cá và đây<br /> là vị trí cá có phản ứng trốn thoát khỏi lưới<br /> lớn nhất. Tại đụt lưới, cá tìm cách chui qua<br /> mắt lưới tại thành đụt ra ngoài. Nghiên cứu<br /> thay đổi cấu trúc lưới kéo nhằm hạn chế việc<br /> khai thác cá chưa trưởng thành thường chú ý<br /> vị trí đầu đụt lưới (vùng giáp ranh giữa thân<br /> và đụt lưới)<br /> I.1-Thay đi hình dng mt li  đt<br /> li<br /> Hiện nay ở Việt Nam, lưới kéo sử dụng<br /> mắt lưới phổ biến dạng hình thoi. Xét về mặt<br /> chọn lọc của ngư cụ, mắt lưới loại này có<br /> nhược điểm là khép mắt lại khi kéo lưới trong<br /> nước, đặc biệt khi lưới được kéo với tốc độ<br /> cao và đụt chứa nhiều cá. Mặt khác, mắt lưới<br /> bị khép kín lại cản trở cá trốn thoát khỏi đụt.<br /> Để hạn chế nhược điểm của mắt lưới hình<br /> thoi, có thể thay thế mắt lưới hình thoi bằng<br /> mắt lưới hình vuông hoặc hình lục giác. Do<br /> đặc điểm về hình dạng mắt lưới và phương<br /> <br /> Tröôøng Ñaïi học Nha Trang<br /> lực căng của cạnh mắt lưới, nên mắt lưới<br /> hình thoi luôn có xu hướng khép mắt trong<br /> quá trình lưới chuyển động. Tổng lực cản<br /> thành càng lớn, khả năng khép mắt càng lớn.<br /> Khác với mắt lưới hình thoi, lực căng cạnh<br /> mắt lưới hình vuông khi chuyển động có<br /> phương vuông góc và song song với cạnh<br /> mắt lưới. Điều này giúp cho mắt lưới hình<br /> vuông vẫn giữ nguyên hình dạng ban đầu,<br /> ngay cả khi đụt lưới chứa nhiều cá.<br /> Nhược điểm của mắt lưới hình vuông là<br /> ở chỗ chế tạo và sửa chữa (bằng tay hoặc<br /> bằng máy) các tấm lưới hình vuông còn khó,<br /> dẫn đến giá thành tấm lưới mắt vuông là đắt<br /> hơn so với mắt lưới hình thoi. Việc sửa chữa<br /> các lỗ rách ở tấm lưới mắt vuông cũng khó<br /> khăn hơn. Thêm nữa, do đặc tính lực tác<br /> dụng kể trên, gút lưới mắt vuông luôn không<br /> ổn định, dễ trượt gút và làm thay đổi kích<br /> thước mắt lưới. Nếu sử dụng tấm lưới có<br /> mắt lưới hình thoi để tạo thành tấm lưới có<br /> mắt lưới hình vuông sẽ dẫn đến lãng phí<br /> nguyên liệu và chất lượng của tấm lưới mới<br /> có chất lượng làm việc không tốt. Hiện nay,<br /> với công nghệ mới, các tấm lưới có mắt lưới<br /> hình vuông được bện tết, không gút đã hạn<br /> chế nhược điểm của gút lưới kể trên.Tính ưu<br /> việt của mắt lưới hình vuông so với mắt lưới<br /> hình thoi được thể hiện ở ảnh chụp hình 1.<br /> <br /> Hình 1: Quan sát dưới nước<br /> đụt lưới có mắt lưới hình<br /> vuông (chỉ lưới màu<br /> đen) và hình thoi (chỉ<br /> lưới màu trắng). Mắt<br /> lưới hình thoi khép gần<br /> kín trong khi mắt lưới<br /> hình vuông vẫn mở, tạo<br /> lỗ thoát cho cá. [3].<br /> <br /> 75<br /> <br /> Taïp chí Khoa hoïc – Coâng ngheä Thuûy saûn soá 03/2007<br /> I.1.1 S dng đt li có mt li<br /> hình vuông<br /> Đụt lưới có mắt lưới hình vuông được<br /> xem là khá hiệu quả trong việc làm thoát cá<br /> con ra khỏi đụt lưới kéo. Thay vì sử dụng đụt<br /> <br /> Tröôøng Ñaïi học Nha Trang<br /> lưới thông thường, có thể sử dụng toàn bộ<br /> đụt lưới có mắt lưới hình vuông (hình 2). Các<br /> mắt lưới vuông luôn mở tạo điều kiện cho cá<br /> thoát khỏi lưới.<br /> <br /> Hình 2: Đụt lưới có mắt lưới hình vuông [4]<br /> <br /> I.1.2 Chèn m<br /> t phn tm trên c<br /> a đt<br /> li bng li có mt li hình vuông<br /> Các nghiên cứu cho thấy, ở lưới kéo<br /> đáy, cá luôn có xu hướng trốn thoát qua mắt<br /> lưới ở tấm trên và ở phần đầu của đụt lưới.<br /> Vì thế chỉ cần thay thế một phần tấm trên của<br /> đụt lưới bằng tấm lưới có mắt lưới hình<br /> vuông nhằm tạo chỗ thoát cho cá (Hình 3).<br /> Broadhurst (1999) [1] nghiên cứu tác dụng<br /> của tấm lưới có mắt lưới hình vuông chèn<br /> vào tấm trên của đụt lưới có mắt lưới hình<br /> thoi của lưới kéo tôm ở vịnh Vincent, Nam<br /> Australia. Tác giả nhận thấy, thành phần cá<br /> <br /> kinh tế chưa trưởng thành trong sản lượng<br /> cá khai thác giảm đến 96.9 % (về khối<br /> lượng), nhưng vẫn đảm bảo lượng tôm khai<br /> thác. So với toàn bộ đụt lưới mắt hình vuông,<br /> đụt lưới có một phần tấm trên là mắt vuông<br /> sẽ hạn chế những lãng phí vật liệu, hạn chế<br /> phần nào nhược điểm của mắt lưới hình<br /> vuông.<br /> <br /> Hình 3: Tấm lưới có mắt lưới hình vuông được gắn vào tấm trên của đụt lưới [4]<br /> <br /> 76<br /> <br /> Taïp chí Khoa hoïc – Coâng ngheä Thuûy saûn soá 03/2007<br /> <br /> I.2- Thay đi v cu trúc đt li<br /> Khi quan sát dưới nước, đụt lưới có mắt<br /> hình thoi ở trong tình trạng không hoặc rất ít<br /> cá có dạng gần giống hình trụ. Khi cá vào đụt<br /> lưới nhiều, đụt có dạng gần giống hình củ<br /> hành. Cuối đụt phình to còn đầu của đụt lưới<br /> lại thu nhỏ lại hình cổ chai (Hình 4). Phần<br /> cuối đụt trước khu vực tập trung cá, mắt lưới<br /> mở to cho phép cá con trốn thoát. Phần còn<br /> <br /> Mắt lưới phía đầu<br /> của đụt khép kín dưới<br /> tác dụng của lực cản<br /> và lượng cá tập trung.<br /> <br /> Tröôøng Ñaïi học Nha Trang<br /> <br /> lại của đụt lưới, các mắt lưới bị khép lại. Nếu<br /> cá tiếp tục được dồn ép vào phía cuối đụt<br /> lưới, chúng sẽ bị mắc vào các mắt lưới hạn<br /> chế sự trốn thoát của cá khỏi mắt lưới ở khu<br /> vực cuối đụt lưới.<br /> <br /> Cá bị dồn về cuối đụt<br /> <br /> Phần đụt lưới ngay trước<br /> phần tập trung cá vẫn mở<br /> to cho cá con trốn thoát.<br /> Hình 4: Hình dạng của đụt lưới dưới nước khi chứa nhiều cá [4]<br /> I.2.1 Thêm các ging lc<br /> Nếu gắn thêm các giềng lực dọc theo đụt<br /> lưới, ngắn hơn chiều dài đụt thì giềng lực này<br /> sẽ góp phần giảm bớt sự thay đổi hình dạng<br /> của đụt (vẫn giữ đụt gần giống với hình trụ).<br /> Điều này góp phần giúp mắt lưới ít bị khép lại<br /> khi đụt lưới chứa nhiều cá.<br /> I.2.2 Thay đi chu vi đt li<br /> Một số nghiên cứu cho thấy, khi giảm chu<br /> vi phần cuối đụt lưới kéo nhưng vẫn giữ<br /> nguyên chu vi phần cuối thân và đầu đụt sẽ<br /> làm cho mắt lưới ở đụt được mở rộng hơn,<br /> tăng khả năng trốn thoát của cá con ra khỏi<br /> đụt lưới.<br /> I.3- Thêm các khung lc vào đt li<br /> <br /> Gắn các khung lọc bằng kim loại hay<br /> bằng nhựa vào đụt lưới kéo là một biện pháp<br /> khá phổ biến nhằm tạo chỗ thoát ổn định<br /> cho cá con thoát ra khỏi lưới. Khung lọc<br /> thường có cấu trúc là một hay nhiều tấm lọc<br /> liên kết với nhau bằng các bản lề. Các song<br /> chắn được thêm vào tấm lọc nhằm tạo lỗ<br /> thoát cho cá. Khoảng cách giữa các song<br /> chắn sẽ quyết định đến kích cỡ và số lượng<br /> cá thoát khỏi lưới. Việc đặt khung lưới ở các<br /> vị trí thuận lợi về thuỷ động học sẽ góp phần<br /> rất lớn kích thích sự trốn thoát của cá ra khỏi<br /> lưới. Nghiên cứu sử dụng tấm lọc Sort – X<br /> (Hình 5) của Larsen & Isaksen (1993) [7]cho<br /> thấy, dụng cụ này có thể giúp thoát phần lớn<br /> cá chưa trưởng thành ra khỏi lưới. Theo Hải<br /> (2003)[5], tấm lọc cá JTED, có cấu tạo gần<br /> <br /> 77<br /> <br /> Taïp chí Khoa hoïc – Coâng ngheä Thuûy saûn soá 03/2007<br /> giống tấm lọc hình 5, khi lắp ráp vào đụt lưới<br /> kéo tôm ven bờ khai thác tại khu vực biển<br /> Tây Nam Bộ có thể giúp làm thoát đến 60%<br /> lượng cá có kích thước nhỏ ra khỏi lưới. Tấm<br /> <br /> Tröôøng Ñaïi học Nha Trang<br /> lọc dạng EX-it (hình 6) được nghiên cứu ở<br /> nghề lưới kéo Namibia cho thấy, khoảng<br /> 68% cá con L. vomerinus thoát khỏi lưới [9].<br /> <br /> Hình 5 : Tấm lọc kiểu Sort- X (gồm hai khung song chắn và một khung phủ bạt). Được<br /> sử dụng trong nghề lưới kéo cá tại Nauy [7]<br /> <br /> Cuối đụt<br /> Hình 6: Tấm lọc dạng EX-it chèn vào đụt lưới để làm thoát cá con L. vomerinus ở nghề<br /> kéo đáy Namibia [9]<br /> II- Biện pháp quản lý<br /> Cũng giống các hoạt động sản xuất<br /> khác, hoạt động khai thác thuỷ sản chịu sự<br /> chi phối rất lớn của quy luật cung–cầu. Khi<br /> nhu cầu sử dụng cá tạp còn lớn, và nhu cầu<br /> này không được điều chỉnh hợp lý thì việc<br /> hạn chế đánh bắt cá tạp sẽ gặp nhiều khó<br /> khăn. Một thực tế đáng phải xem xét là hiện<br /> nay một số tỉnh có nghề lưới kéo cá phát<br /> triển đã và đang xây dựng các nhà máy chế<br /> biến bột cá; như ở: Cà Mau, Bình Thuận,<br /> Vũng Tàu, Kiên Giang. Việc này được biện<br /> minh là một giải pháp tận dụng các nguồn<br /> phế thải từ các nhà máy chế biến thuỷ sản<br /> cũng như nguồn cá tạp từ các tàu kéo cá.<br /> Tuy nhiên, hiện trạng nghề kéo đáy ở nước<br /> ta còn lạc hậu nên tỷ lệ đánh bắt ngoài ý<br /> <br /> 78<br /> <br /> muốn cá chưa trưởng thành rất cao. Việc xây<br /> dựng các nhà máy chế biến bột cá này, vô<br /> hình chung, đã làm tăng “cầu” nguồn cá tạp<br /> cho các nhà máy chế biến bột cá dẫn đến<br /> kích thích khai thác cá tạp một cách quá<br /> mức. Theo điều tra của tác giả thì số tiền bán<br /> cá tạp của các tàu kéo cá chiếm một phần<br /> không nhỏ trên tổng thu của mỗi tàu (khoảng<br /> 20 – 50 %). Câu hỏi cấp thiết đặt ra là liệu<br /> xây dựng tràn lan các nhà máy chế biến bột<br /> cá như hiện nay là hợp lý, trên cơ sở sử<br /> dụng nguồn lợi thuỷ sản bền vững? Cần phải<br /> khẳng định lại là thành phần cá chưa trưởng<br /> thành của các mẻ lưới kéo có tỷ lệ khá cao,<br /> đáng ra sẽ có nhiều lợi nhuận hơn nếu khai<br /> thác chúng ở kích cỡ hợp lý.<br /> <br />