Thực trạng ngộ độc thực phẩm do độc tố Tetrodotoxin ở Khánh Hòa

Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> <br /> Số 3/2014<br /> <br /> VAÁN ÑEÀ TRAO ÑOÅI<br /> <br /> THỰC TRẠNG NGỘ ĐỘC THỰC PHẨM DO ĐỘC TỐ TETRODOTOXIN<br /> Ở KHÁNH HÒA<br /> STATUS OF FOOD POISONING BY TETRODOTOXIN IN KHANH HOA<br /> Phạm Thị Đan Phượng1, Phan Thị Thanh Hiền2<br /> Ngày nhận bài: 18/2/2014; Ngày phản biện thông qua: 06/5/2014; Ngày duyệt đăng: 13/8/2014<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Những năm gần đây, tình trạng ngộ độc thực phẩm do độc tố tetrodotoxin ở Khánh Hòa đã giảm, tuy nhiên việc khai<br /> thác, đánh bắt và chế biến các loại thủy sản chứa tetrodotoxin vẫn diễn ra, chưa được quản lý và kiểm soát chặt. Sản lượng<br /> thủy sản chứa tetrodotoxin (đặc biệt là các loài cá nóc) được khai thác hàng năm cao bằng các vật liệu thô sơ, phương<br /> pháp chế biến tự phát và sản phẩm được trà trộn trên thị trường. Do đó, nguy cơ ngộ độc do tetrodotoxin đối với người dân<br /> Khánh Hòa cũng như người dân trên cả nước ta cao. Một số biện pháp khắc phục nhằm hạn chế các vấn đề tồn tại nêu trên<br /> cũng được đề cập đến trong bài báo này.<br /> Từ khóa: tetrodotoxin, Khánh Hòa, ngộ độc thực phẩm, cá nóc<br /> <br /> ABSTRACT<br /> In recent years, food poisoning caused by the tetrodotoxin in Khanh Hoa has reduced. However the exploitting,<br /> fishing and processing aquatic products containing tetrodotoxin still occur, they are not managed and controlled closely.<br /> The high products containing tetrodotoxin (especially the puffer fish) are fished by raw materials annually, spontaneous<br /> processing methods and blend products on the market. Therefore, the risk of tetrodotoxin poisoning due to Khanh Hoa<br /> people as well as all Vietnamese are high. Some overcome measures to minimize the above problems were also mentioned<br /> in this paper.<br /> Keywords: tetrodotoxin, Khanh Hoa, food poisoning, puffer fish<br /> <br /> I. MỞ ĐẦU<br /> Tetrodotoxin là một loại độc tố tự nhiên có ở<br /> một số loài thủy sản, đặc biệt là các loài cá nóc. Độc<br /> tính của tetrodotoxin có khả năng gây tác động thần<br /> kinh trung ương đến động vật và con người, tỷ lệ<br /> gây tử vong cao. Hàm lượng độc tố phân bố không<br /> chỉ trong trứng, bộ phận sinh dục, nội tạng, da mà<br /> còn có khả năng tồn tại trong thịt tùy theo mùa vụ,<br /> phân bố địa lí, giống loài… Tetrodotoxin có đặc tính<br /> khó lường, có sự biến động về hàm lượng và độc<br /> tính theo vùng nước sinh sống, giới tính, tuổi thọ…<br /> Hơn nữa, độc tố không bị phân hủy ở nhiệt độ chế<br /> biến thực phẩm bình thường như nhiệt độ sôi, độ<br /> lạnh đông hay sấy, phơi khô [4], [9]. Tuy nhiên, quan<br /> niệm của người dân không chỉ riêng ở Khánh Hòa<br /> mà người dân trên cả nước ta vẫn còn sai lệch, cho<br /> rằng thịt cá nóc thơm ngon, trắng và dai như thịt gà,<br /> <br /> 1<br /> <br /> đặc biệt nghĩ rằng sau khi vệ sinh lột sạch da, loại<br /> bỏ nội tạng thì có thể sử dụng thịt cá an toàn.<br /> Vệ sinh an toàn thực phẩm luôn là vấn đề được<br /> quan tâm hàng đầu của mọi xã hội. Các nghiên<br /> cứu sâu liên quan đến an toàn thực phẩm giúp con<br /> người có nhận thức giữ gìn sức khỏe, dẫn đến lao<br /> động tốt và mang lại hiệu quả kinh tế cho xã hội.<br /> Những năm gần đây, các nhà khoa học ở Viện Hải<br /> dương học Nha Trang, Viện Nghiên cứu Hải sản và<br /> Trường Đại học Nha Trang đã nghiên cứu về việc<br /> khai thác, phân loài, đặc tính, phương thức chế<br /> biến… của độc tố tetrodotoxin, nhằm đưa ra các kết<br /> luận khoa học, cảnh báo người dân.<br /> Hiện nay, Khánh Hòa là nơi đầu tiên thí điểm<br /> dự án khai thác, chế biến và xuất khẩu cá nóc đi<br /> nước ngoài, đã mang lại hiệu quả kinh tế, giảm vụ<br /> ngộ độc do cá nóc và giải quyết ô nhiễm môi trường<br /> <br /> ThS. Phạm Thị Đan Phượng, 2 ThS. Phan Thị Thanh Hiền: Khoa Công nghệ thực phẩm - Trường Đại học Nha Trang<br /> <br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG • 227<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> đáng kể. Tuy nhiên, nguy cơ ngộ độc thực phẩm do<br /> tetrodotoxin vẫn có thể xảy ra khi lượng thủy sản<br /> chứa độc tố trên địa bàn Tỉnh vẫn được khai thác<br /> và chế biến chưa được kiểm soát chặt, nguyên liệu<br /> và sản phẩm chế biến cá nóc vẫn trà trộn với các<br /> sản phẩm thủy sản khác. Do vậy, bài báo này tổng<br /> hợp thông tin khoa học từ các nghiên cứu khoa học,<br /> nêu và phân tích thực trạng ngộ độc do tetrodotoxin<br /> ở những năm gần đây và đưa ra một số biện pháp<br /> khắc phục là điều cần thiết, giúp người đọc dễ nắm<br /> bắt và truyền tải các đặc điểm chính và cách phòng<br /> ngừa chính cho người dân.<br /> II. NỘI DUNG<br /> 1. Tình hình khai thác và sử dụng thủy sản gây<br /> ngộ độc tetrodotoxin tại Khánh Hòa<br /> 1.1. Tình hình khai thác và sử dụng thủy sản chứa<br /> tetrodotoxin<br /> Kết quả nghiên cứu của Lê Thị Hồng Mơ và<br /> Trần Văn Dũng (2012, 2013) về tình hình khai thác<br /> và sử dụng một số loài thủy sản, trong đó có một số<br /> loài cá nóc và cua mang độc tố tetrodotoxin tại địa<br /> bàn tỉnh Khánh Hòa, cho thấy hoạt động đánh bắt<br /> diễn ra quanh năm, trừ những tháng mưa bão lớn<br /> và tập trung từ tháng 1 đến tháng 10. Khoảng thời<br /> gian này trùng với mùa sinh sản của các loài cá nóc<br /> chứa độc tố và cũng là thời điểm chúng có khả năng<br /> được sản sinh hàm lượng độc tố cao nhất trong năm<br /> [6], [7]. Trong các loài hải sản chứa tetrodotoxin, loài<br /> cá nóc được nghe nói đến nhiều nhất về các vụ ngộ<br /> độc thực phẩm gây nguy hiểm chết người.<br /> Ở Việt Nam, tỉnh Khánh Hòa là một trong những<br /> nơi có sản lượng cá nóc được đánh bắt hàng năm<br /> cao, thành phần các loài cá nóc cũng rất phong phú.<br /> Sản lượng cá mang độc tố được khai thác và sử<br /> dụng hàng ngày rất lớn (150 kg/ngày/hộ dân), trong<br /> đó có nhiều loài cá nóc mang độc tố tetrodotoxin<br /> như cá nóc chấm cam (Torquigener pallimaculatus),<br /> cá nóc chuột chấm son (Arothron nigropunctatus),<br /> cá nóc chuột vằn mang (Arothron immaculatus),<br /> cá nóc sao (Takifugu niphobles), cá nóc tro (Lagocephalus<br /> lunaris), cá nóc vằn (Takifugu oblongus)… được<br /> xếp vào nhóm họ cá nóc chứa độc tố có độc tính<br /> mạnh và rất mạnh. Việc khai thác và sử dụng nhiều<br /> loài cá nóc với mục đích làm thực phẩm là chủ yếu<br /> (52,8%) nhưng sự hiểu biết về đặc tính và độc tính<br /> của độc tố chưa được người dân nắm bắt và quan<br /> tâm, chỉ 2,78% trong số họ có tìm hiểu qua tạp<br /> chí [6]. Đa số họ khai thác bằng các công cụ đơn<br /> giản, vô tình xuất hiện trong những mẻ lưới giã cào<br /> (chiếm 47,22%) và chưa có nghề, có ngư cụ chuyên<br /> biệt để khai thác cá nóc [4], [6].<br /> Ngoài ra, cho đến thời điểm này vẫn chưa có<br /> một công trình khoa học nào công bố về những giá trị<br /> <br /> 228 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br /> Số 3/2014<br /> dinh dưỡng của thịt cá nóc như những lời đồn đại,<br /> mức độ thơm ngon thì hoàn toàn tùy thuộc cảm<br /> nhận của từng cá nhân, nhưng mức độ gây ngộ độc<br /> ảnh hưởng đến tính mạng của người sử dụng đã<br /> được nhiều nhà khoa học tìm hiểu và nghiên cứu.<br /> Do vậy, việc tìm hiểu về thực trạng ngộ độc thực<br /> phẩm do độc tố tetrodotoxin để tìm ra cách giải pháp<br /> khắc phục là một vấn đề quan trọng và cần thiết.<br /> 1.2. Tình hình ngộ độc do tetrodotoxin<br /> Mặc dù đã được cảnh báo liên tục nhưng hiện<br /> nay việc đánh bắt, buôn bán và sử dụng cá nóc vẫn<br /> xảy ra ở nhiều nơi trong địa bàn tỉnh Khánh Hòa.<br /> Các ngành chức năng cũng như các phương tiện<br /> thông tin đại chúng đã thường xuyên tuyên truyền<br /> về mối nguy hiểm của việc sử dụng cá nóc không<br /> được chế biến đúng kỹ thuật nhưng nhiều người<br /> vẫn chủ quan. Không ít cơ sở chế biến thủy sản tại<br /> thành phố Nha Trang và các huyện Vạn Ninh, Ninh<br /> Hòa, Cam Ranh... vẫn chế biến cá nóc đưa ra thị<br /> trường nhưng chưa có sự cấp phép của cơ quan<br /> chức năng. Trên thực tế, cá nóc không chỉ ở dạng<br /> cá tươi mà còn được bày bán ở dạng cá khô (loại bỏ<br /> đầu), dạng bánh tráng; làm chả hay chế biến thành<br /> nước mắm khiến cho việc nhận dạng của người tiêu<br /> dùng hết sức khó khăn, do đó đã dẫn đến nhiều vụ<br /> ngộ độc và tử vong xảy ra hàng năm ở nước ta.<br /> <br /> Hình 1. Một loại cá nóc hòm Ostraciidae (trái) được bày bán<br /> trên đường phố Nha Trang<br /> <br /> Theo tài liệu của Trung tâm Y học dự phòng<br /> Nha Trang, chỉ tính riêng năm 2001 đã có 9 người<br /> bị ngộ độc, trong đó có 2 người tử vong tại Khánh<br /> Hòa [4]. Các năm gần đây, báo chí thường nêu các<br /> vụ ngộ độc do tetrodotoxin chủ yếu ở Quảng Bình,<br /> Thừa Thiên Huế, Bình Thuận, Ninh Thuận… và ít<br /> thấy nhắc đến vụ ngộ độc nào do tetrodotoxin tại<br /> địa bàn tỉnh Khánh Hòa. Tuy nhiên trên thực tế,<br /> việc khai thác, chế biến vẫn lén lút diễn ra. Điều<br /> này cũng có thể được giải thích do tỉnh Khánh Hòa<br /> là một trong những nơi đầu tiên được thực hiện Đề<br /> án thí điểm khai thác, chế biến và xuất khẩu cá nóc<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> thực hiện trong hai năm 2010 - 2011. Theo bản tin<br /> ngắn của Đài Phát thanh truyền hình Khánh Hòa<br /> (2012), Doanh nghiệp Phước Thọ (đơn vị duy nhất<br /> được chọn thí điểm) đã thu mua, chế biến và xuất<br /> khẩu đi Hàn Quốc được 1,5 tấn cá nóc [1]. Việc làm<br /> này đã mang lại hiệu quả kinh tế, tránh lãng phí và<br /> giải quyết ô nhiễm môi trường cho tỉnh Khánh Hòa.<br /> Ngoài ra, ý thức của người dân Khánh Hòa tránh sử<br /> dụng cá nóc tươi sống làm thực phẩm đã gia tăng.<br /> Chủ yếu lượng cá nóc sau đánh bắt được cấp đông<br /> lạnh, chế biến khô và làm mắm. Do vậy, tình hình<br /> ngộ độc và tử vong do ăn cá nóc trong các năm gần<br /> đây không chỉ tại các vùng ven biển mà còn xảy<br /> ra ở các tỉnh nội địa như Hà Nội, Bắc Ninh, Kom<br /> Tum, Dak Lak, Tây Ninh, Lâm Đồng, thành phố Hồ<br /> Chí Minh, Bình Thuận, Nam Định, Đồng Tháp, Thừa<br /> Thiên Huế… [2].<br /> 1.3. Thủy sản mang độc tố tetrodotoxin<br /> Các vùng biển trên thế giới có rất nhiều thủy<br /> sản chứa độc tố tetrodotoxin sinh sống, đặc biệt tại<br /> các vùng biển nhiệt đới và ở các bãi đá, rạn san<br /> hô. Nhiều loại động vật biển được nghiên cứu có<br /> chứa hàm lượng độc tố tetrodotoxin nhiều ít tùy<br /> theo giống loài như các họ cá nóc, bạch tuộc đốm<br /> xanh, so biển, sao biển, một số loài ốc biển, một số<br /> loài cua biển... và một số loài tảo biển. Trong đó, cá<br /> nóc có khoảng 246 loài, bao gồm cả cá nóc biển và<br /> cá nóc nước ngọt [8].<br /> Ở Việt Nam có khoảng 67 loài cá nóc chứa<br /> tetrodotoxin thuộc 4 họ (Diodontidae, Ostraciidae,<br /> Tetraodontidae, Triodontidae), trong đó họ cá nóc<br /> (Tetraodontidae) là chủ yếu, chiếm khoảng 85%<br /> tổng trữ lượng cá nóc ở biển Việt Nam. Phần lớn<br /> các loài là cá nước mặn và một số loài là cá nước<br /> ngọt sinh sống trong sông suối hay cửa sông [4,8].<br /> Ở Khánh Hòa, ngoài các loài cá thường được<br /> ngư dân đánh bắt đã nêu trên thì loài cá nóc nhím<br /> (Diodontidae), cá nóc hòm (Ostraciidae), cá nóc ba<br /> răng (Triodontidae) được phân bố rộng ở vùng biển<br /> miền Trung, trong đó có tỉnh Khánh Hòa và có mật<br /> độ rất cao [8].<br /> 1.4. Đặc điểm nhận dạng cá nóc<br /> Bộ cá nóc (Tetraodontiformes) có bốn phân bộ,<br /> 11 họ và đa số sống ở vùng nước ven bờ, rạn san<br /> hô của biển nhiệt đới, chỉ một số ít sống ở vùng<br /> nước ngọt. Chúng có đặc điểm chung là thân ngắn,<br /> vây nhỏ, xương hàm và xương gần hàm gắn liền<br /> với nhau thành mỏ cứng thích nghi với tập tính bắt<br /> mồi [4], [8].<br /> Hình thể: mình cá hình tròn, dài, có màu sắc<br /> khác nhau trên thân, không có vẩy, vây nhỏ, mồm<br /> nhỏ và có kích thước trung bình 15 - 35 cm.<br /> Mồm và răng: mồm nhỏ, hàm răng gồm cả răng<br /> to và răng nhỏ gắn khít nhau và rất khỏe.<br /> <br /> Số 3/2014<br /> Vây cá: có hai vây ngực, một vây lưng, một vây<br /> hậu môn và một vây đuôi, không có vây bụng như<br /> các loài cá khác, các vây đều không có gai cứng.<br /> Vây lưng và vây hậu môn thường giống nhau và<br /> nằm đối diện hoặc gần đối diện với nhau, cách xa<br /> vây ngực và gần với vây đuôi. Khi bơi, vây lưng<br /> và vây hậu môn của cá nóc đồng loạt quẫy sang<br /> trái, sang phải, thân cá không cử động mà lao về<br /> phía trước.<br /> Xương cá: không có xương sườn và xương<br /> dăm ở phần thịt như cá loài cá khác.<br /> Dạ dày: có thể co dãn, hút được nhiều nước và<br /> không khí để phồng lên.<br /> Mắt: một mắt có thể nhắm lại được.<br /> 2. Đặc tính của Tetrodotoxin và khả năng gây<br /> ngộ độc thực phẩm<br /> 2.1. Nguồn gốc và khả năng sinh tổng hợp Tetrodotoxin<br /> Tetrodotoxin là một trong những độc tố thần kinh<br /> mạnh có ở một số loài thủy sản. Bình thường độc tố<br /> này tồn tại ở dạng tiền độc tố tetrodomin không độc.<br /> Khi cá chết hoặc bị ươn thì tetrodomin sẽ chuyển<br /> hóa thành tetrodotoxin gây độc [9]. Tuy nhiên, vấn đề<br /> nguồn gốc và khả năng sinh tổng hợp Tetrodotoxin<br /> vẫn còn đang tranh cãi. Những khám phá mới đây<br /> cho thấy Tetrodotoxin có khả năng được tổng hợp<br /> từ một số loài vi sinh vật sống cộng sinh trên sinh<br /> vật chủ, thuộc chi vi khuẩn, trong đó có Vibrio và đã<br /> được chứng minh một cách thuyết phục [10].<br /> Nhiều kết quả nghiên cứu về độc tính cá nóc<br /> cho biết các bộ phận khác nhau của cá nóc có độc<br /> tính với mức độ rất khác nhau. Mức độ độc của đa<br /> số các loài có thể được sắp xếp theo thứ tự: trứng,<br /> tinh sào, gan, ruột, da, thịt, chỉ riêng ở 2 loài thuộc<br /> họ cá nóc chuột (Arothron) được xác định có hàm<br /> lượng độc tính khá cao ở da. Theo giai đoạn chín<br /> sinh dục, cá nóc có độc tính cao ở giai đoạn V đối<br /> với cá thể đực và giai đoạn VI đối với cá thể cái. Độc<br /> tính của cá nóc thường tăng cao vào các tháng 2 - 3<br /> và 7 - 9 trong năm, đây cũng là mùa sinh sản của<br /> cá nóc [3], [5].<br /> 2.2. Cấu trúc và đặc tính của Tetrodotoxin<br /> Tetrodotoxin có tên là anhydrotetrodotoxin4-epitetrotoxin hay axit tetronic, có công thức cấu<br /> tạo là C11H17O8N3 và cấu trúc phân tử được mô tả ở<br /> hình 2 [11].<br /> <br /> Hình 2. Cấu trúc phân tử của tetrodotoxin<br /> <br /> (Nguồn: kiwipedia.org)<br /> <br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG • 229<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> Tetrodotoxin là hợp chất hữu cơ không có bản<br /> chất protein, tan trong nước và không bị phá hủy<br /> ở nhiệt độ sôi hay làm khô, chất độc bị bất hoạt<br /> trong môi trường acid và kiềm mạnh. Để làm giảm<br /> hàm lượng Tetrodotoxin trong thủy sản mang độc<br /> tố, cần gia nhiệt ở 1000C trong 6 giờ mới giảm được<br /> 50% độc tố, nếu nâng nhiệt độ lên tới 2000C trong<br /> 10 phút mới khử hoàn toàn [9]. Ngoài ra, các nhà<br /> khoa học thử nghiệm cho cá nóc vào dung dịch HCl<br /> 0,2 - 0,3% ngâm trong 8 giờ thì mới có thể khử được<br /> độc tố hoàn toàn [2]. Như vậy, với phương pháp<br /> chế biến thực phẩm ở nhiệt độ sôi và thời gian nấu<br /> thông thường không đủ điều kiện để phá hủy độc<br /> tố và ngăn chặn khả năng gây ngộ độc thực phẩm.<br /> 2.3. Độc tính của Tetrodotoxin<br /> Tetrodotoxin có độc tính mạnh gấp 275 lần so<br /> với cyanua [2]. Sự biến động độc tính khác nhau<br /> không chỉ giữa các loài mà còn giữa các bộ phận<br /> trong một loài, trong đó bộ phận trứng, tinh sào và<br /> gan là độc nhất.<br /> Cơ chế tác dụng độc: Tetrodotoxin gây ức chế<br /> các kênh Natri của tế bào, ngăn chặn dòng Na+<br /> trong cơ chế bơm Kali-Natri. Khi đó, kênh Natri của<br /> tế bào thần kinh bị ức chế, làm rối loạn hoạt động<br /> của tế bào và sự truyền dẫn xung thần kinh [9], [11].<br /> 2.4. Triệu chứng ngộ độc và liều lượng gây tử vong<br /> Sau khi nạn nhân ăn phải thực phẩm chứa<br /> tetrodotoxin sẽ xảy ra một số triệu chứng sau 10<br /> phút như tê, ngứa môi và phía trong miệng; yếu, liệt<br /> cơ hoành và cơ ngực; hạ huyết áp và có thể dẫn<br /> đến tử vong sau 30 phút.<br /> Theo Lê Ngọc Tú (2006), liều gây chết ở chuột<br /> LD50 = 8-10 mg/kg thể trọng và liều gây độc đối với<br /> con người được xác định khoảng 1 - 4 mg [9].<br /> <br /> Số 3/2014<br /> III. KẾT LUẬN<br /> Để hạn chế nguy cơ ngộ độc thực phẩm do<br /> tetrodotoxin từ một số loài thủy sản, đặc biệt là cá<br /> nóc, các cơ quan chức năng cần phối hợp tổ chức<br /> tuyên truyền, phổ biến cho người dân và đào tạo,<br /> tập huấn cho các đối tượng được phép khai thác,<br /> chế biến xuất khẩu về đặc tính và độc tính của độc<br /> tố tetrodotoxin, đặc tính và hàm lượng tùy thuộc<br /> giống loài thủy sản mang độc tố, gồm một số nội<br /> dung chính sau:<br /> - Khuyến cáo người dân không nên ăn các<br /> loại cá nóc và các loại thủy sản khác có chứa độc<br /> tố tetrodotoxin dưới bất cứ hình thức nào, dù là<br /> sản phẩm thủy sản tươi, ướp lạnh, làm khô hay<br /> nước mắm.<br /> - Kiểm soát, kiểm tra việc thực hiện đúng quy<br /> định về “Kiểm soát trong khai thác, thu mua, bảo<br /> quản, vận chuyển, chế biến, xuất khẩu và xử lý chất<br /> thải cá nóc trên địa bàn tỉnh Khánh Hòa”, ban hành<br /> kèm theo Quyết định số 3405/QĐ-UBND, ngày<br /> 28 tháng 12 năm 2010 của Uỷ ban nhân dân tỉnh<br /> Khánh Hòa. Quy định đã được nêu rõ tại Điều 1:<br /> “Sản phẩm cá nóc sau khi khai thác, thu mua, chế<br /> biến chỉ được phép xuất khẩu, tuyệt đối không được<br /> tiêu thụ nội địa”.<br /> Ngoài ra, việc nghiên cứu sâu về đặc tính, độc<br /> tính và hàm lượng độc tố tetrodotoxin của từng loài,<br /> phân loại loài không mang độc tố và mang độc tố,<br /> tạo cơ sở khoa học cho việc quản lý, sử dụng hợp<br /> lý nguồn lợi thủy sản, tránh lãng phí và gây ô nhiễm<br /> môi trường, bảo đảm vệ sinh an toàn thực phẩm<br /> và sức khỏe cộng đồng hoặc nghiên cứu chiết xuất<br /> tetrodotoxin phục vụ trong công nghệ dược phẩm<br /> mang lại hữu ích cho cộng đồng.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1.<br /> 2.<br /> 3.<br /> 4.<br /> 5.<br /> 6.<br /> 7.<br /> 8.<br /> 9.<br /> <br /> Tiếng Việt<br /> Nguyễn Văn Lệ và cs, 2006. Báo cáo tóm tắt đề tài “Nghiên cứu độc tính cá nóc và các giải pháp xử lý, chế biến, quản lý từ<br /> khâu khai thác đến khâu tiêu thụ cá nóc đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm”. Viện Nghiên cứu Hải sản. Hải Phòng.<br /> Lê Thị Hồng Mơ, Trần Văn Dũng, 2012. Tình hình khai thác và sử dụng một số loài cá biển mang độc tố ở Nha Trang - Khánh<br /> Hòa. Tạp chí Khoa học Công nghệ Thủy sản, số 3: 25-29.<br /> Lê Thị Hồng Mơ, Trần Văn Dũng, 2013. Tình hình khai thác và sử dụng một số loài cua biển mang độc tố ở Nha Trang Khánh Hòa. Tạp chí Khoa học Công nghệ Thủy sản , số 2: 9-13.<br /> Nguyễn Hoài Nam, Đặng Văn Thi, 2007. Một số thông tin cơ bản về cá nóc biển Việt Nam. Tạp chí Thủy sản, số 1: 25-28.<br /> Lê Ngọc Tú, 2006. Độc tố học và an toàn thực phẩm. NXB Khoa học và Kỹ thuật: 147-153.<br /> http://ktv.org.vn/Detail.aspx?CatID=4f221ce7-d7b6-4855-9c3a-ac0fa0b86714&NewsID=f5938be7-b885-430a-9b33152e467fe474.<br /> http://www.agroviet.gov.vn/pages/news_detail.aspx?NewsId=13677.<br /> http://www.rimf.org.vn/bantin/tapchi_newsdetail.asp?TapChiID=29&muctin_id=2&news_id=1673.<br /> http://www.khafa.org.vn/?cmd=newspub&cmdid=newspub-detail&idnew=700,<br /> <br /> Tiếng Anh<br /> 10. Chau R, Kalaitzis JA, Neilan BA, 2011. On the origins and biosynthesis of tetrodotoxin. Aquatic Toxicology, 104 (1 - 2):<br /> 61-72.<br /> 11. http://en.wikipedia.org/wiki/Tetrodotoxin.<br /> <br /> 230 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br />