Một số vấn đề từ một nghiên cứu đánh giá dự án vệ sinh nông thôn hiện nay - Trương Xuân Trường

Xã hội học, số 4(112), 2010 53<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> MéT Sè VÊN §Ò Tõ MéT NGHI£N CøU §¸NH GI¸ Dù ¸N<br /> VÖ SINH N¤NG TH¤N HIÖN NAY<br /> <br /> Tr­¬ng Xu©n Tr­êng *<br /> <br /> <br /> I. DÉn nhËp<br /> Nghiªn cøu tr­êng hîp vÒ TÝnh bÒn v÷ng cña hÖ thèng tiÕp thÞ vÖ sinh n«ng th«n<br /> ë ViÖt Nam (2009) do Ch­¬ng tr×nh N­íc s¹ch vµ VÖ sinh n«ng th«n (RWSSP) thuéc<br /> Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n thùc hiÖn ®Ó ®¸nh gi¸ sù bÒn v÷ng cña dù ¸n<br /> thÝ ®iÓm vÒ tiÕp thÞ vÖ sinh n«ng th«n.<br /> Hai tØnh nghiªn cøu ®­îc triÓn khai lµ: Qu¶ng Nam vµ Thanh Hãa, n¬i mµ dù ¸n<br /> ®· triÓn khai tõ 2003 - 2006. T¹i mçi tØnh chän 2 huyÖn, trong ®ã mét huyÖn qua triÓn<br /> khai dù ¸n ®­îc ®¸nh gi¸ lµ tèt h¬n vµ mét huyÖn lµ kÐm h¬n. T­¬ng tù, t¹i cÊp x·, mçi<br /> huyÖn chän 1 x· tèt nhÊt (®­îc gäi lµ x· 1) vµ x· kÐm h¬n (gäi lµ x· 2); ®ång thêi chän<br /> thªm 1 x· gÇn x· tèt nhÊt ®Ó t×m hiÓu kh¶ n¨ng so s¸nh lµm theo. Tæng thÓ cã 4 huyÖn,<br /> 8 x· ®­îc kh¶o s¸t vµ 4 x· th¨m quan so s¸nh ®­îc nªu trong b¶ng d­íi ®©y:<br /> <br /> TØnh HuyÖn X· 1 X· 2 X· so s¸nh<br /> Qu¶ng Nam Nói Thµnh Tam Anh Nam Tam Hßa Tam HiÖp<br /> Th¨ng B×nh B×nh TriÖu B×nh H¶i B×nh Tó<br /> Thanh Hãa HËu Léc H¶i Léc Mü Léc Minh Léc<br /> TÜnh Gia H¶i Thanh TÜnh H¶i B×nh Minh<br /> 2 tØnh 4 huyÖn 4 x· 1 4 x· 2 4 x· so s¸nh<br /> <br /> <br /> II. Mét sè ph¸t hiÖn næi bËt<br /> Sù ph¸t triÓn cña nhµ vÖ sinh ë n«ng th«n sau dù ¸n<br /> Sè liÖu thèng kª vÒ d©n sè vµ sè hé cã nhµ vÖ sinh t¹i c¸c x· nghiªn cøu cho thÊy<br /> lµ qua 2 n¨m thùc hiÖn dù ¸n, tû lÖ nhµ vÖ sinh t¹i khu vùc nghiªn cøu vÉn ®­îc duy<br /> tr×. H×nh 1 cho thÊy tû lÖ sö dông nhµ vÖ sinh ë tæng c¶ 8 x·. Trong thêi gian dù ¸n thÝ<br /> ®iÓm, tû lÖ nhµ vÖ sinh ë mÉu nghiªn cøu nµy ®· t¨ng tõ 18% lªn 44%, tøc lµ 26%<br /> trong 3 n¨m.<br /> Sau khi sù hç trî cña dù ¸n kh«ng cßn n÷a, tû lÖ nµy vÉn tiÕp tôc t¨ng tõ 44%<br /> lªn 59%, tøc lµ 15% trong hai n¨m. Møc t¨ng trªn toµn khu vùc nghiªn cøu hÇu nh­<br /> vÉn nh­ cò.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> *<br /> TS. ViÖn X· héi häc<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 54 Một số vấn đề về nghiên cứu đánh giá dự án….<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> H×nh 1: Tû lÖ nhµ vÖ sinh t¹i 8 x· nghiªn cøu trong thêi gian dù ¸n (2003 - 2006)<br /> vµ hËu dù ¸n (2007 - 2008)<br /> <br /> <br /> Ngoµi tû lÖ sè ng­êi sö dông nhµ vÖ sinh chung cho khu vùc nghiªn cøu, tû lÖ<br /> ph¸t triÓn t¹i tõng x· còng ®­îc biÓu thÞ trªn ®å thÞ, H×nh 2 d­íi ®©y thÓ hiÖn tû lÖ sö<br /> dông nhµ vÖ sinh t¹i 8 x·. C¸c con sè cho thÊy sau khi dù ¸n kÕt thóc, tû lÖ nhµ vÖ<br /> sinh vÉn tiÕp tôc t¨ng t¹i tÊt c¶ c¸c x·. Møc t¨ng ®· v­ît tû lÖ t¨ng d©n sè n¨m 2007<br /> vµ 2008.<br /> Khi thùc hiÖn dù ¸n thÝ ®iÓm, c¸c x· H¶i Léc, H¶i Thanh (Thanh Ho¸) vµ Tam<br /> Anh Nam (Qu¶ng Nam) ®· cã møc ph¸t triÓn, víi tû lÖ nhµ vÖ sinh kho¶ng 60% ®Õn<br /> 70% vµo thêi ®iÓm cuèi dù ¸n n¨m 2006. C¸c x· nµy vÉn dÉn ®Çu sau khi dù ¸n kÕt<br /> thóc (H×nh 2).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> H¶i Léc Mü Léc H¶i TÜnh H¶i B×nh Tam Anh Tam B×nh H¶i<br /> Thanh TriÖu Nam Hßa<br /> <br /> <br /> <br /> H×nh 2: Tû lÖ nhµ vÖ sinh t¹i c¸c x· nghiªn cøu trong thêi gian dù ¸n (2003 - 2006)<br /> vµ hËu dù ¸n (2007 - 2008)<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Trương Xuân Trường 55<br /> <br /> <br /> T¹i x· Mü Léc (Thanh Ho¸), sau n¨m 2006, t×nh h×nh kinh tÕ ®Þa ph­¬ng ph¸t<br /> triÓn nhanh chãng lµm cho møc sèng cña ng­êi d©n t¨ng lªn. N¨m 2003, ng©n s¸ch<br /> cña x· tõ nguån thu thuÕ lµ 614.000.000 ®ång. §Õn n¨m 2008, con sè nµy lªn ®Õn<br /> 2.783.000.000 ®ång. N¨m 2009, 90% sè hé d©n trong x· ®· cã ti vi, 70% cã xe m¸y,<br /> 30% cã tñ l¹nh, 10% cã m¸y vi tÝnh vµ ®iÒu hßa kh«ng khÝ. Lý do thø hai lµ tr×nh ®é<br /> d©n trÝ cña ng­êi d©n ®Þa ph­¬ng ®· ®­îc n©ng lªn ®¸ng kÓ trong thêi kú ®æi míi;<br /> nhÊt lµ cã nhiÒu thanh niªn cã tr×nh ®é häc vÊn cao, vµ hä coi träng vÖ sinh m«i<br /> tr­êng. NhËn xÐt nµy còng gÆp ë ®a sè x· trong diÖn ®­îc kh¶o s¸t. §ã còng lµ lý do lý<br /> gi¶i sù ph¸t triÓn ®¸ng kÓ cña nhµ vÖ sinh n«ng th«n hiÖn nay.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> H×nh 3: Tû lÖ nhµ vÖ sinh t¹i khu vùc mÉu nghiªn cøu trong thêi gian dù ¸n vµ hËu dù ¸n<br /> <br /> <br /> ë x· TÜnh H¶i (Thanh Ho¸), tèc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ còng nhanh kh«ng kÐm<br /> Mü Léc. Nguyªn nh©n chÝnh cho møc ph¸t triÓn nhµ vÖ sinh cao lµ x· n»m trong khu<br /> C«ng nghiÖp Nghi S¬n, c¸c hé nhËn ®­îc tiÒn ®Òn bï gi¶i phãng mÆt b»ng. NhiÒu<br /> ng­êi ®Çu t­ sè tiÒn nµy ®Ó lµm nhµ míi vµ c«ng tr×nh vÖ sinh.<br /> M¨c dï sè liÖu thèng kª kh«ng ph¶i hoµn toµn chÝnh x¸c nh­ng lµ c¬ së d÷ liÖu rÊt cã<br /> ý nghÜa. T­¬ng quan so s¸nh sè liÖu gi÷a sù ph¸t triÓn cña sè d©n vµ nhµ vÖ sinh hîp tiªu<br /> chuÈn ë céng ®ång lµ rÊt kh¶ quan qua tõng n¨m tõ thêi kú dù ¸n cho ®Õn hiÖn nay.<br /> B¶ng 1. Sù ph¸t triÓn d©n sè vµ tû lÖ ph¸t triÓn cña nhµ vÖ sinh n«ng th«n t¹i c¸c x· ®­îc kh¶o s¸t<br /> <br /> X· D©n sè Sè nhµ VS hîp tiªu chuÈn (%)<br /> 2003 2006 2008 2003 2006 2008<br /> B×nh H¶i 5858 5961 6006 15,48 30,74 42,46<br /> B×nh TriÒu 9617 10198 10310 27,69 46,39 59,82<br /> Tam Anh Nam 15548 9469 9674 12,68 65,00 72,00<br /> Tam Hßa 8354 8835 9379 10,76 33,84 46,64<br /> H¶i Léc 8484 8752 8690 25,98 71,03 79,88<br /> Mü Léc 4348 4450 4580 6,88 18,84 51,29<br /> H¶i Thanh 15848 16635 17137 34,53 58,89 64,60<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 56 Một số vấn đề về nghiên cứu đánh giá dự án….<br /> <br /> <br /> TÝnh bÒn v÷ng cña dù ¸n thö nghiÖm<br /> a) §a sè ý kiÕn ®­îc kh¶o s¸t ®¸nh gi¸ cao vÒ c¸ch tiÕp cËn cña dù ¸n ë chç: tiÕp<br /> cËn theo thÞ tr­êng cung - cÇu; cã tÝnh tæng thÓ vµ phèi hîp cao trong ho¹t ®éng<br /> truyÒn th«ng nh»m n©ng cao nhËn thøc vµ thay ®æi hµnh vi cña kh¸ch hµng. §iÒu nµy<br /> ®­îc thÓ hiÖn ë c¸c khÝa c¹nh sau:<br /> - Ho¹t ®éng tËp huÊn cã ph­¬ng ph¸p, bµi b¶n vµ cã chÊt l­îng cho ®éi ngò céng<br /> t¸c viªn (huyÖn/x·/th«n) cho nh÷ng ng­êi cung cÊp thiÕt bÞ vÖ sinh, ®Æc biÖt lµ ®éi ngò<br /> thî x©y.<br /> - Huy ®éng ®­îc søc m¹nh céng ®ång trong ho¹t ®éng cña dù ¸n; tõ chÝnh quyÒn,<br /> ban ngµnh ®Õn c¸c ®oµn thÓ tõ x· ®Õn th«n lµng.<br /> - Cã nhiÒu h×nh thøc ho¹t ®éng phong phó, ®a d¹ng, s¸ng t¹o, gãp phÇn ®¸ng kÓ<br /> cho thµnh c«ng cña dù ¸n; nh­: phong trµo lËp quü quay vßng vèn x©y dùng nhµ vÖ<br /> sinh ë Thanh Hãa; tËp huÊn cho gi¸o viªn tiÓu häc ë huyÖn Nói Thµnh (Qu¶ng Nam);<br /> më c¸c cuéc thi vÒ kiÕn thøc vÖ sinh tõ cÊp th«n, lµng ®Õn x·, huyÖn...<br /> b) Ho¹t ®éng truyÒn th«ng cña dù ¸n ®­îc ®¸nh gi¸ lµ næi bËt vµ cã ý nghÜa<br /> thµnh c«ng lín nhÊt lµm thay ®æi nhËn thøc vµ hµnh vi cña ®a sè d©n c­ trong céng<br /> ®ång. Ho¹t ®éng nµy ®a d¹ng, ®ång bé vµ thiÕt thùc ë c¸c ®iÓm sau:<br /> - §éi ngò tuyªn truyÒn viªn ®­îc tËp huÊn kü cµng kiÕn thøc vÒ vÖ sinh vµ kü<br /> n¨ng truyÒn th«ng.<br /> - Th«ng ®iÖp truyÒn th«ng ®­îc vËn dông ®a d¹ng, sinh ®éng qua nhiÒu kªnh<br /> phèi hîp, nh­: tê r¬i, m« h×nh; ph¸t trªn ®µi truyÒn thanh x·; häp d©n; häp c¸c ®oµn<br /> thÓ; c¸c cuéc thi...<br /> - Ho¹t ®éng cung cÊp th«ng tin vµ tham vÊn trùc tiÕp ®­îc coi träng vµ ph¸t huy<br /> cao qua c¸c sinh ho¹t nhãm nhá (cña phô n÷) vµ ®Õn th¨m t¹i nhµ.<br /> c) B­íc ®Çu ®· cã tiÕp cËn b×nh ®¼ng, cô thÓ:<br /> - TiÕp cËn giíi: Chó träng ®Õn phô n÷ nh­ mét lùc l­îng x· héi quan träng ë<br /> céng ®ång víi thùc tÕ trong x· héi n«ng th«n ViÖt Nam, ng­êi phô n÷ th­êng lµ tay<br /> hßm ch×a khãa ®ång thêi lµ ng­êi quan t©m vµ chó träng nhÊt ®Õn lÜnh vùc søc kháe<br /> vµ vÖ sinh; v× vËy dù ¸n ®· chó träng ®Õn ®èi t­îng nµy võa víi t­ c¸ch lµ céng t¸c<br /> viªn võa lµ kh¸ch hµng chñ yÕu trong ho¹t ®éng truyÒn th«ng.<br /> - TiÕp cËn ng­êi nghÌo: Ng­êi nghÌo kh«ng ®­îc cung cÊp kinh phÝ nh­ mét sè<br /> dù ¸n kh¸c, nh­ng ë dù ¸n nµy ng­êi nghÌo lµ ®èi t­îng ®­îc mêi trong c¸c cuéc häp<br /> d©n (v× hä th­êng kh«ng cã nhµ vÖ sinh hoÆc nhµ vÖ sinh kh«ng ®¶m b¶o), ng­êi<br /> nghÌo ®­îc trùc tiÕp ®Õn nhµ tham vÊn; vµ quan träng h¬n dù ¸n giíi thiÖu cho hä<br /> nh÷ng m« h×nh nhµ vÖ sinh víi gi¸ c¶ thÊp nhÊt (tõ thiÕt bÞ, vËt liÖu ®Õn chi phÝ nh©n<br /> c«ng) mµ hä cã thÓ chÊp nhËn ®­îc.<br /> d) M« h×nh c¸c lo¹i nhµ vÖ sinh mµ dù ¸n ®­a ®Õn cho ng­êi d©n ®Þa ph­¬ng rÊt<br /> phï hîp víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ - møc sèng cña ng­êi d©n ®Þa ph­¬ng còng nh­ ®iÒu<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Trương Xuân Trường 57<br /> <br /> <br /> kiÖn ®Þa lý ®Êt kh« tròng dÔ x©y ë c¸c vïng nµy. Vµ mét trong nh÷ng thµnh c«ng cña<br /> dù ¸n lµ ®· gióp cho ng­êi d©n hiÓu, lùa chän vµ quyÕt ®Þnh ®­îc kiÓu nhµ vÖ sinh<br /> phï hîp víi hoµn c¶nh kinh tÕ gia ®×nh.<br /> e) Dù ¸n phï hîp víi ®Þnh h­íng ph¸t triÓn chiÕn l­îc, ch­¬ng tr×nh vµ c¸c ho¹t<br /> ®éng cña c¸c tæ chøc ®Þa ph­¬ng nhÊt lµ cña ngµnh Y tÕ, cña Héi Phô n÷. ViÖc ®­a Y<br /> tÕ x·/th«n, Héi phô n÷ x·/th«n vµo lµm thµnh viªn vµ lµ céng t¸c viªn cña dù ¸n lµ rÊt<br /> phï hîp. Ho¹t ®éng cña dù ¸n gióp n©ng cao n¨ng lùc vËn ®éng cña Héi phô n÷ ®èi<br /> víi ng­êi d©n còng nh­ t¹o ®µ ®Ó phô n÷ tiÕp tôc thùc hiÖn nhiÖm vô cña m×nh khi<br /> dù ¸n kÕt thóc.<br /> Mét sè ®¸nh gi¸ vÒ hiÖu qu¶ dù ¸n<br /> a) T¹i c¸c x· cã dù ¸n<br /> M« h×nh vµ hiÖu qu¶ cña dù ¸n rÊt cã kh¶ n¨ng nh©n réng vµ ph¸t triÓn t¹i ®Þa<br /> bµn c¸c x· cã dù ¸n do tÝnh bÒn v÷ng cña nã mµ tr­íc hÕt lµ sù thay ®æi vÒ nhËn thøc<br /> vµ hµnh vi ®èi víi nhµ vÖ sinh vµ hµnh vi sö dông nhµ vÖ sinh. MÆt kh¸c, do nhËn<br /> thøc vµ ®êi sèng ng­êi d©n cã ®­îc n©ng lªn hiÖn nay mµ cã sù chuyÓn ®æi vÒ xu<br /> h­íng x©y nhµ vÖ sinh theo h­íng tèt h¬n, vÖ sinh h¬n: cô thÓ lµ ë Qu¶ng Nam, nÕu<br /> thêi kú dù ¸n trong sè nhµ tiªu hîp vÖ sinh th× ®a sè lµ nhµ tiªu b¸n tù ho¹i (cã 2 bÓ<br /> chøa ph©n). HiÖn nay mét bé phËn ®¸ng kÓ ®· chuyÓn sang nhµ tiªu tù ho¹i (3 hè<br /> chøa ph©n). ë Thanh Hãa, thêi kú dù ¸n phæ biÕn cña lo¹i nhµ tiªu hîp vÖ sinh lµ nhµ<br /> tiªu hai ng¨n th× hiÖn nay lo¹i nhµ tiªu nµy ®· gi¶m ®i, sè nhµ tiªu hîp vÖ sinh x©y<br /> míi trong vßng 3 n¨m qua chñ yÕu lµ nhµ tiªu tù ho¹i.<br /> “NhËn thøc cña ng­êi d©n ®· thay ®æi rÊt nhiÒu, ®· ®­îc n©ng lªn rÊt cao tõ<br /> sau khi cã dù ¸n. Tr­íc ®©y n¨m 2003 tû lÖ cã nhµ vÖ sinh hîp tiªu chuÈn chØ<br /> kho¶ng 20%, cho ®Õn nay tû lÖ nµy ®¹t 70%” (PV Gi¸m ®èc Trung t©m y tÕ huyÖn<br /> Nói Thµnh).<br /> “KÓ tõ sau dù ¸n, phong trµo lµm nhµ vÖ sinh hîp tiªu chuÈn ë x· ph¸t triÓn rÊt<br /> m¹nh. Trong n¨m 2007 chØ riªng th«n Kú Tr©n cña x· cã 291 hé th× cã 70 hé x©y nhµ<br /> vÖ sinh míi hîp tiªu chuÈn” (PV Phã Chñ tÞch UBND x· B×nh H¶i, Th¨ng B×nh,<br /> Qu¶ng Nam).<br /> T¹i c¸c x· cã dù ¸n, hiÖn nay nhËn thøc vµ hµnh vi vÒ vÖ sinh nãi chung vµ víi<br /> viÖc sö dông nhµ vÖ sinh hîp tiªu chuÈn vÉn ®­îc duy tr× vµ ph¸t triÓn. C¸c m« h×nh<br /> nhµ vÖ sinh hîp vÖ sinh thêi dù ¸n, c¸c tê r¬i chøa th«ng ®iÖp cña dù ¸n nhiÒu n¬i vÉn<br /> cßn ®­îc gi÷ t¹i tr¹m y tÕ, nhµ v¨n hãa th«n vµ c¶ mét sè gia ®×nh.<br /> M« h×nh ban chØ ®¹o dù ¸n thêi kú 2003 - 2006 ë nhiÒu x· hiÖn ®­îc duy tr× víi<br /> cÊp x· do chñ tÞch x· lµm tr­ëng ban víi nßng cèt lµ ngµnh y tÕ vµ Héi Phô n÷ cïng<br /> mét sè ®oµn thÓ kh¸c. M« h×nh t­¬ng tù ®­îc duy tr× xuèng cÊp th«n. Ban chØ ®¹o nµy<br /> th­êng xuyªn häp giao ban ®¸nh gi¸ ho¹t ®éng vÖ sinh m«i tr­êng mçi th¸ng mét lÇn<br /> vµ còng th­êng kú mçi th¸ng mét lÇn tæ chøc cho ng­êi d©n trong c¸c côm d©n c­ dän<br /> dÑp vÖ sinh m«i tr­êng gia ®×nh vµ khu c«ng céng.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 58 Một số vấn đề về nghiên cứu đánh giá dự án….<br /> <br /> <br /> Ho¹t ®éng kiÓm tra, gi¸m s¸t vÒ nhµ vÖ sinh vµ 4 c«ng tr×nh vÖ sinh gia ®×nh<br /> (nhµ tiªu, nhµ t¾m, giÕng n­íc vµ thïng/hè ®ùng r¸c) ®­îc duy tr× vµ t¨ng c­êng. §Æc<br /> biÖt 3 c«ng tr×nh vÖ sinh (nhµ tiªu, nhµ t¾m vµ giÕng n­íc) ®­îc xem lµ tiªu chuÈn<br /> quan träng trong viÖc xÕp lo¹i ®¶ng viªn/c¸n bé hµng n¨m; lµ tiªu chuÈn quan träng<br /> ®Ó xÕp lo¹i Gia ®×nh v¨n hãa, Lµng v¨n hãa.<br /> Sau khi dù ¸n kÕt thóc, nhiÒu ng­êi lµ thî x©y tr­íc ®©y ®­îc dù ¸n tËp huÊn ®·<br /> ph¸t huy tèt tay nghÒ, hä ®· x©y dùng ®­îc nhiÒu nhµ vÖ sinh cho ng­êi d©n, nhiÒu<br /> ng­êi còng ®· t¸ch ra thµnh c¸c nhãm nhá ®Ó ph¸t triÓn c¸c nhãm thî x©y kh¸c, do<br /> vËy c¸c thî x©y ®· t¨ng lªn. TÊt nhiªn, ®Ó tån t¹i hä kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ x©y nhµ<br /> vÖ sinh mµ chñ yÕu lµ x©y c¸c c«ng tr×nh lín h¬n nh­ x©y nhµ, x©y bÕp... trong ®ã x©y<br /> c¶ nhµ vÖ sinh (trong hoÆc ngoµi, gÇn hoÆc xa nhµ bÕp, c«ng tr×nh phô).<br /> HiÖn nay Héi Phô n÷ t¹i nhiÒu x· ®­îc kh¶o s¸t ®ang phèi hîp víi Ng©n hµng<br /> chÝnh s¸ch t¹o ®iÒu kiÖn cho chÞ em vay vèn ®Ó x©y nhµ vÖ sinh. Trong ®ã dù ¸n cho<br /> vay vèn ®Æc biÖt quan t©m ®Õn c¸c hé gia ®×nh nghÌo cã phô n÷ lµ chñ hé. ChÝnh s¸ch<br /> nµy ®· t¹o ra sù c«ng b»ng vµ b×nh ®¼ng ®èi víi ng­êi nghÌo, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ng­êi<br /> nghÌo cã thÓ ®­îc h­ëng thô c¸c ­u ®·i cña Nhµ n­íc, ®­îc tiÕp cËn vµ së h÷u nhµ<br /> tiªu hîp vÖ sinh.<br /> b) T¹i c¸c x· trong vïng nh­ng kh«ng cã dù ¸n<br /> Ngay thêi kú cuèi dù ¸n (2005 - 2006), d­ ©m/tÝnh lan táa cña dù ¸n ®· ®­îc c¸c<br /> x· kh«ng cã dù ¸n trong vïng biÕt ®Õn vµ lµm theo. Cô thÓ lµ t¹i huyÖn Th¨ng B×nh -<br /> Qu¶ng Nam, c¸n bé chuyªn tr¸ch Ban chØ ®¹o dù ¸n cÊp huyÖn ®· ®­îc mét sè x·<br /> trong huyÖn mêi ®Õn b¸o c¸o/thuyÕt tr×nh vÒ tÝnh chÊt vµ ho¹t ®éng cña dù ¸n ®Ó häc<br /> tËp kinh nghiÖm (Pháng vÊn Phã Gi¸m ®èc Trung t©m y tÕ huyÖn nguyªn lµ c¸n bé<br /> chuyªn tr¸ch Ban chØ ®¹o dù ¸n cÊp huyÖn). T¹i huyÖn H©u Léc - Thanh Hãa, theo<br /> tr­ëng phßng y tÕ huyÖn (nguyªn c¸n bé Ban chØ ®¹o dù ¸n cÊp huyÖn giai ®o¹n 2003 -<br /> 2006) th× huyÖn ®· tæ chøc cho ®¹i diÖn mét sè x· ®Õn tham quan m« h×nh lµm nhµ vÖ<br /> sinh t¹i c¸c x· cã dù ¸n ®Ó lµm theo.<br /> Theo c¸c thî x©y vµ chñ ®¹i lý cung cÊp thiÕt bÞ vÖ sinh ®­îc tËp huÊn cña dù ¸n<br /> th× kh¸ch hµng cña hä kh«ng chØ lµ ng­êi trong x· mµ cßn lµ ng­êi d©n cña c¸c x· l©n<br /> cËn. Hä ®· ®­îc tham vÊn vÒ kü thuËt vµ kiÕn thøc ®èi víi c¸c lo¹i nhµ hîp vÖ sinh<br /> còng nh­ ®· tiÕn hµnh x©y dùng nhµ vÖ sinh hîp tiªu chuÈn. Tû lÖ nhµ vÖ sinh ®­îc<br /> t¨ng lªn qua tõng n¨m ë c¸c x· bªn c¹nh kh«ng cã dù ¸n còng lµ mét b»ng chøng cho<br /> sù lan táa vµ lµm theo ®ã. Cô thÓ ë x· B×nh Minh huyÖn TÜnh Gia, sè nhµ vÖ sinh hîp<br /> vÖ sinh qua tõng n¨m lµ: 2003: 10.37%; 2006: 14.51% vµ ®Õn 2008: 16.44%. HoÆc ë x·<br /> Minh Léc huyÖn HËu Léc, n¨m 2006: 57.56% ®Õn 2008 lµ: 63.02%. X· B×nh Tó, huyÖn<br /> Th¨ng B×nh n¨m 2008 tû lÖ nhµ vÖ sinh hîp tiªu chuÈn còng thuéc lo¹i kh¸: 56.54%.<br /> Nh÷ng th¸ch thøc cña vÖ sinh n«ng th«n<br /> a) Nhµ vÖ sinh vµ tËp qu¸n ®i vÖ sinh ngoµi trêi<br /> Nh÷ng ng­êi nghÌo hiÖn nay còng lµ nh÷ng ng­êi ch­a cã nhµ vÖ sinh hoÆc<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Trương Xuân Trường 59<br /> <br /> <br /> chØ cã nhµ vÖ sinh t¹m bî th× cuéc sèng rÊt khã kh¨n vµ nhËn thøc thÊp. Bé phËn<br /> nµy vÉn sinh ho¹t theo tËp qu¸n/phong tôc truyÒn thèng, tøc lµ sinh ho¹t mÊt vÖ<br /> sinh vµ phãng uÕ bõa b·i.<br /> Mét sè céng ®ång d©n c­ ven biÓn lµm nghÒ ®¸nh b¾t h¶i s¶n ë Thanh Hãa,<br /> nhÊt lµ t¹i huyÖn HËu Léc (nh­ x· H¶i Léc, Ng­ Léc) diÖn tÝch ®Êt ë cña ng­êi d©n<br /> rÊt thÊp (chØ kho¶ng 30 - 50 m2/hé) céng thªm lèi sèng theo tËp qu¸n truyÒn thèng<br /> nªn kh«ng cã nhµ vÖ sinh vµ chØ phãng uÕ trªn b·i biÓn.<br /> Trªn thùc tÕ khi nhãm tiÕp cËn nh÷ng gia ®×nh ch­a cã nhµ vÖ sinh vµ cã nhµ<br /> vÖ sinh t¹m bî th× thÊy ®a sè nh÷ng hé nµy thuéc diÖn nghÌo vµ kinh tÕ khã kh¨n.<br /> H« nghÌo kh«ng d¸m vay tiÒn ng©n hµng ®Ó ®Çu t­ x©y dùng c«ng tr×nh vÖ sinh v×<br /> hä sî kh«ng thÓ tr¶ nî ®­îc. “Chóng t«i kh«ng d¸m vay v× sî kh«ng tr¶ ®­îc, nÕu<br /> cã vay th× còng ph¶i nh×n thÊy lóa cña m×nh råi th× míi d¸m ®i vay ng©n hµng”.<br /> §©y còng lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n ¶nh h­ëng ®Õn chiÕn l­îc marketing<br /> cña dù ¸n.<br /> Ng­êi d©n vÉn cã thãi quen ®i vÖ sinh ngoµi trêi, tËp trung chÝnh vµo nhãm<br /> ng­ d©n vµ c­ d©n vïng ven biÓn ®iÒu kiÖn kinh tÕ khã kh¨n kh«ng cã ®ñ tiÒn ®Ó<br /> x©y nhµ vÖ sinh, céng thªm thãi quen ®· cã tõ nh÷ng thÕ hÖ tr­íc. Trong c¸c th¶o<br /> luËn nhãm kh«ng cã nhµ vÖ sinh hoÆc nhµ vÖ sinh t¹m bî, c¸c thµnh viªn tham gia<br /> ®Òu c¶m thÊy viÖc ®i vÖ sinh ngoµi trêi lµ b×nh th­êng còng nh­ tÊt c¶ c¸c hµnh vi<br /> kh¸c cña cuéc sèng. §©y thùc sù lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò khã kh¨n cña ®Þa<br /> ph­¬ng trong viÖc thùc hiÖn n©ng cao tû lÖ sö dông nhµ vÖ sinh. Víi nh÷ng hé kinh<br /> tÕ khã kh¨n, hä còng kh«ng d¸m vay tiÒn ®Ó x©y nhµ vÖ sinh v× sî kh«ng cã ®iÒu<br /> kiÖn ®Ó tr¶ nî.<br /> VÒ mÆt kinh tÕ, cßn nhiÒu hé gia ®×nh ch­a cã nhµ vÖ sinh hoÆc nhµ vÖ sinh ch­a<br /> hîp tiªu chuÈn nh­ng do ®iÒu kiÖn kinh tÕ gia ®×nh qu¸ nghÌo, kh«ng cã kh¶ n¨ng ®Ó<br /> x©y nhµ vÖ sinh ®¹t chuÈn. Ng­êi d©n mong muèn cã sù hç trî vÒ kinh tÕ ®Ó hä cã nhµ<br /> vÖ sinh hoÆc n©ng cÊp nhµ vÖ sinh. NhiÒu ý kiÕn cho r»ng: nÕu ®Ó ng­êi d©n tù lo liÖu<br /> trong vÊn ®Ò nµy sÏ khã thóc ®Èy viÖc thùc hiÖn môc tiªu, gi¶i ph¸p lµ ph¶i cã sù hç<br /> trî kinh phÝ tõ chÝnh quyÒn hoÆc tõ c¸c dù ¸n....<br /> Nh÷ng hé ch­a cã nhµ vÖ sinh thuéc c¸c lo¹i ®èi t­îng: do mª tÝn v× c¸c hé gÇn<br /> kÒ kh«ng ®­îc lµm nhµ vÖ sinh s¸t c¹nh hoÆc ®èi diÖn gian nhµ thê hµng xãm; do nhµ<br /> ë qu¸ chËt kh«ng cßn ®Êt lµm nhµ vÖ sinh; do nhµ ë n¬i hoang v¾ng nh­ gÇn rõng, b·i<br /> c¸t nªn kh«ng cÇn lµm nhµ vÖ sinh; do qu¸ nghÌo nªn còng kh«ng lµm ®­îc nhµ vÖ<br /> sinh.<br /> b) Thãi quen röa tay<br /> Thãi quen röa tay sau khi ®i vÖ sinh, nhÊt lµ röa tay víi xµ phßng cßn lµ hiÕm hoi<br /> víi ng­êi n«ng d©n c¸c vïng ®­îc kh¶o s¸t. Chñ yÕu ng­êi n«ng d©n chØ röa tay th­êng<br /> xuyªn víi 3 lo¹i hµnh vi: sau khi lao ®éng, tr­íc khi ¨n c¬m vµ tr­íc khi cóng b¸i.<br /> c) T×nh tr¹ng tåi tÖ cña nhµ vÖ sinh c«ng céng n«ng th«n<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 60 Một số vấn đề về nghiên cứu đánh giá dự án….<br /> <br /> <br /> Nhµ vÖ sinh c«ng céng n«ng th«n hiÖn ë t×nh tr¹ng kh¸ tåi tÖ nhÊt lµ t¹i c¸c c¬<br /> quan nh­ trô së UBND x·, tr¹m y tÕ, tr­êng häc. Quan s¸t cña nhãm nghiªn cøu cho<br /> thÊy t¹i c¸c c¬ quan nµy, t×nh tr¹ng nhµ vÖ sinh c«ng céng lµ rÊt xuèng cÊp vµ mÊt vÖ<br /> sinh nh­: háng hãc cöa, háng bÖ xÝ, kh«ng cã n­íc, kh«ng ®­îc quyÐt dän… g©y h«i<br /> thèi, « nhiÔm m«i tr­êng vµ mü quan c«ng së.<br /> d) VÊn ®Ò nhËn thøc<br /> Mét bé phËn c¸n bé vµ ng­êi d©n n«ng th«n vÉn xem nhÑ lÜnh vùc vÖ sinh m«i<br /> tr­êng nãi chung vµ nhµ vÖ sinh vµ hµnh vi vÖ sinh nãi riªng.<br /> Cã thÓ nãi dù ¸n ®· cã t¸c ®éng tèt, tÝch cùc tíi t×nh h×nh vÖ sinh m«i tr­êng<br /> n«ng th«n vµ tíi nhËn thøc cña ng­êi d©n. Ng­êi d©n ®­îc ®i tËp huÊn vÒ vÖ sinh m«i<br /> tr­êng, hä hiÓu thªm nhiÒu nh÷ng th«ng tin vÒ vÊn ®Ò vÖ sinh vµ søc kháe. NhËn thøc<br /> cña ng­êi d©n n©ng cao lªn râ rÖt, vµ ®i theo ®ã lµ nh÷ng tiÕn bé trong hµnh vi vÒ viÖc<br /> ®i vÖ sinh vµ cã nhµ vÖ sinh. Tuy nhiªn kh«ng ph¶i ng­êi d©n nµo còng cã ®­îc nhËn<br /> thøc ®Çy ®ñ vÒ môc ®Ých vµ nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc cña dù ¸n. Bëi mét sè ng­êi d©n<br /> cßn cã t©m lý tr«ng chê, û l¹i, hä thÝch ®­îc hç trî tiÒn ®Ó x©y nhµ vÖ sinh.<br /> ®) Ho¹t ®éng qu¶n lý vµ gi¸m s¸t<br /> So víi thêi kú dù ¸n ho¹t ®éng tuyªn truyÒn, qu¶n lý vµ gi¸m s¸t vÒ vÖ sinh vµ<br /> m«i tr­êng cã gi¶m sót. T×m hiÓu thùc tÕ cho thÊy cã nhiÒu nguyªn nh©n nh­ng næi<br /> bËt lµ kh«ng cã kinh phÝ ®Ó duy tr× c¸c ho¹t ®éng nµy.<br /> Do vËy, viÖc qu¶n lý vµ cËp nhËt c¸c sè liÖu thèng kª (nh­ sè nhµ vÖ sinh hîp<br /> tiªu chuÈn, nhµ vÖ sinh t¹m bî, sè kh«ng cã nhµ vÖ sinh…) ë cÊp th«n/x· lµ kh«ng<br /> chÝnh x¸c.<br /> e) Ho¹t ®éng truyÒn th«ng<br /> C¸n bé truyÒn th«ng: §éi ngò céng t¸c viªn cña dù ¸n lµ c¸n bé cÊp x·/th«n thêi<br /> kú 2003 - 2006 ®­îc tËp huÊn rÊt tèt vÒ kiÕn thøc vÖ sinh m«i tr­êng vµ kü n¨ng<br /> truyÒn th«ng, l¹i ®­îc th«ng quan rÌn luyÖn qua ho¹t ®éng dù ¸n nªn rÊt cã kinh<br /> nghiÖm. Tuy nhiªn ®éi ngò nµy l¹i kh«ng æn ®Þnh c«ng t¸c do lu«n cã thay ®æi nh©n sù<br /> qua tõng nhiÖm kú nh­ tr­ëng th«n, héi phô n÷ cã nhiÖm kú lµ 2 n¨m. V× vËy khi<br /> nhiÖm kú thay ®æi nh©n sù, ng­êi cò ®­îc tËp huÊn vµ cã kinh nghiÖm l¹i kh«ng cßn<br /> lµm viÖc, cßn ng­êi míi l¹i kh«ng cã kinh nghiÖm ho¹t ®éng vÒ lÜnh vùc nµy.<br /> C¸c ph­¬ng tiÖn truyÒn th«ng ë cÊp c¬ së (x·/th«n) rÊt thiÕu thèn vµ xuèng cÊp:<br /> hä thiÕu c¸c tµi liÖu truyÒn th«ng; thiÕu loa ®µi, t¨ng ©m… HÖ thèng ®µi ph¸t thanh<br /> cÊp x·/th«n cã vai trß rÊt quan träng trong ho¹t ®éng truyÒn th«ng. Tuy nhiªn t¹i<br /> nhiÒu x· ®­îc kh¶o s¸t, hÖ thèng nµy ®· bÞ xuèng cÊp do ®· sö dông hµng chôc n¨m<br /> l¹i kh«ng ®­îc söa ch÷a, thay míi nªn vÉn dïng; nhiÒu loa c«ng céng kh«ng cßn nghe<br /> ®­îc; hoÆc nghe kh«ng râ tiÕng.<br /> III. Thay lêi kÕt luËn<br /> KÕt qu¶ kh¶o s¸t ë hai tØnh Qu¶ng Nam vµ Thanh Hãa cho thÊy dù ¸n tá ra phï<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Trương Xuân Trường 61<br /> <br /> <br /> hîp ë c¸c vïng n«ng th«n ven biÓn, nh÷ng n¬i cã mËt ®é d©n sè t­¬ng ®èi cao trë lªn,<br /> céng ®ång cã tr×nh ®é d©n trÝ t­¬ng ®èi kh¸ so víi mÆt b»ng chung cña c¶ n­íc, phÇn<br /> lín c¸c hé gia ®×nh cã kh¶ n¨ng tËn dông c¸c ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ,<br /> cã ®­îc tÝch lòy nhÊt ®Þnh trong thêi kú tõ 2003 ®Õn nay. Dù ¸n cã thÓ nh©n réng ë c¸c<br /> vïng n«ng th«n ®ång b»ng kh¸c cña ViÖt Nam. Tuy nhiªn, dù ¸n cã thÓ gÆp nhiÒu khã<br /> kh¨n ë c¸c vïng n«ng th«n thuéc khu vùc trung du hay miÒn nói, nh÷ng n¬i ch­a chÞu<br /> søc Ðp cña viÖc t¨ng d©n sè, cã mËt ®é d©n sè ch­a cao, ®Êt cña c¸c hé gia ®×nh cßn<br /> t­¬ng ®èi réng, d©n trÝ cña céng ®ång cßn t­¬ng ®èi thÊp vµ kh¶ n¨ng kinh tÕ cña hä<br /> cßn h¹n chÕ.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> <br /> 1. International Development Engineering (IDE), 2006. Hç trî doanh nghiÖp t­ nh©n<br /> quy m« nhá ph¸t triÓn vµ tiÕp thÞ vÖ sinh t¹i c¸c vïng n«ng th«n ViÖt Nam (Giai<br /> ®o¹n bæ sung ). B¸o c¸o cuèi cïng. Hµ Néi, ViÖt Nam: IDE.<br /> 2. Nghiªm ThÞ §øc, 2009. Ch­¬ng tr×nh CÊp n­íc vµ VÖ sinh cña IDE. B¶n<br /> PowerPoint.<br /> 3. Chirstine Sijbesma, Truong Xuan Truong, and Jacqueline Devine. Case Study on<br /> Sustainability of Rural Sanitation Marketing. Global Scaling Up Sanitation<br /> Project. April 2010.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />