Một số ý kiến về bản phiên dịch các bài thơ của Nguyễn Bảo

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE DOI: 10.18173/2354-1067.2015-0062<br /> Social Sci., 2015, Vol. 60, No. 10, pp. 88-93<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> MỘT SỐ Ý KIẾN VỀ BẢN PHIÊN DỊCH CÁC BÀI THƠ CỦA NGUYỄN BẢO<br /> <br /> Nguyễn Diệu Huyền<br /> Khoa Ngữ Văn, Trường Đại học Tây Bắc<br /> <br /> Tóm tắt. Thơ ca của Nguyễn Bảo hiện tồn 162 bài trong Toàn Việt thi lục của Lê Quý Đôn.<br /> Trong số đó có 34 bài thơ đã được nhà nghiên cứu Bùi Duy Tân tuyển dịch trong cuốn<br /> Nguyễn Bảo nhà thơ – Danh nhân văn hóa. Căn cứ vào thực tế khảo sát văn bản Toàn Việt<br /> thi lục kí hiệu A.132 mà tác giả sử dụng làm văn bản cơ sở, chúng tôi nhận thấy có những<br /> chữ phiên âm sai cần được xem xét hiệu đính để hoàn thiện tác phẩm.<br /> Từ khóa: Thơ ca, bài thơ, nhà nghiên cứu, nhà thơ, danh nhân văn hóa, khảo sát thực tế,<br /> văn bản cơ sở, phiên âm.<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Nguyễn Bảo được đánh giá là một nhà thơ – Danh nhân văn hóa. Tên tuổi của ông được<br /> nhắc đến trong các thư mục học, từ điển của Việt Nam như: Lịch triều hiến chương loại chí của<br /> Phan Huy Chú; Lược truyện các tác gia Việt Nam của Trần Văn Giáp; Từ điển nhân vật lịch sử<br /> Việt Nam của hai tác giả Nguyễn Q. Thắng và Nguyễn Bá Thế; Từ điển Văn học Việt Nam do Đỗ<br /> Đức Hiểu chủ biên; Đại Việt sử ký toàn thư của Ngô Sỹ Liên; Lịch sử văn học Việt Nam của Bùi<br /> Văn Nguyên. . . Hầu hết các công trình nghiên cứu chủ yếu mang tính chất giới thiệu về tác gia,<br /> tác phẩm. Nghiên cứu đầy đủ và chi tiết nhất về Nguyễn Bảo từ trước đến nay phải kể đến Bùi Duy<br /> Tân với cuốn Nguyễn Bảo nhà thơ – danh nhân văn hóa. Tuy nhiên, trong quá trình nghiên cứu<br /> văn bản và giá trị thơ ca của Nguyễn Bảo chúng tôi nhận thấy, trong tổng số 162 bài thơ hiện còn<br /> của Nguyễn Bảo trong Toàn Việt thi lục của Lê Quý Đôn mới chỉ có 34 bài thơ đã được nhà nghiên<br /> cứu Bùi Duy Tân tuyển dịch và giới thiệu. Đó cũng là những bài thơ được nhắc đến khi giới thiệu<br /> về Nguyễn Bảo trong các tài liệu nghiên cứu văn học ở thế kỉ XV. Do các tác phẩm thơ ca được<br /> dịch dưới hình thức phiên âm và dịch thơ bằng chữ quốc ngữ mà không có bản chữ Hán đi kèm,<br /> nên không tránh khỏi những hạn chế và thiếu sót nhất định. Căn cứ vào tình hình thực tế khảo cứu<br /> văn bản chữ Hán chúng tôi xin đưa ra một số ý kiến về bản phiên dịch các bài thơ của Nguyễn Bảo<br /> hiện hành để được quan tâm xem xét.<br /> <br /> 2. Nội dung nghiên cứu<br /> Trong số các dị bản Toàn Việt thi lục, có các bản kí hiệu HM.2139/A; A.1262; A.3200;<br /> A.132 có nội dung ghi chép thơ ca Nguyễn Bảo. Căn cứ vào phần Tài liệu tham khảo chính [9;137]<br /> được biết nhà nghiên cứu Bùi Duy Tân đã dựa vào bản Toàn Việt thi lục A.132 để phiên âm và<br /> <br /> Ngày nhận bài: 15/4/2015 Ngày nhận đăng: 10/9/2015<br /> Liên hệ: Nguyễn Diệu Huyền, e-mail: nguyendieuhuyenttb@yahoo.com<br /> <br /> <br /> <br /> 88<br />  Một số ý kiến về bản phiên dịch các bài thơ của Nguyễn Bảo<br /> <br /> <br /> dịch thơ. Những tác phẩm đã được tuyển dịch đó là: Phú Hoàng Giang phong thổ thị môn sinh;<br /> Đại An hải khẩu; Phụng canh ngự chế đề Dục Thúy sơn; Hổ cứ sơn; Lục Vân động, bài thứ nhất;<br /> Trừng Mại thôn xuân vãn; Kê thanh mao điếm nguyệt; Xuân vũ; Xuân nhật tức sự; Khổ hàn; Tuế<br /> mộ thuật hoài; Tiễn hiệu thư Đàm công phụng Bắc sứ; Tứ tặng Tri Lai tiến sĩ Lê Trù; Tống Ngoại<br /> Lãng tiên sinh Trần Củng Uyên; Tống Quách tiên sinh Bắc sứ; Tống nhân hồi hương; Tống Binh<br /> bộ thị lang Hải Thiên Bùi công trí sĩ; Phụng canh ngự chế đề Bàn A sơn; Long Đội sơn; Hồ Sơn<br /> động; Đề Long Đại Sơn; Tỉnh canh; Bạch lộ; Tiễn Quốc tử giám Tế tửu kiêm Quốc sử viện; Thiên<br /> kê; Nguyệt, bài thứ 3; Huân phong; Hỷ vũ; Thu lâm; Hoa; Tích xuân, bài thứ nhất; Tống biệt; Tiễn<br /> cấp sự Vương công hồi hương; Tống hữu nhân quy Nghệ An tỉnh thân.<br /> Trong tổng số 34 bài thơ được tuyển dịch, bài Phú Hoàng Giang phong thổ thị môn sinh là<br /> tác phẩm mở đầu, tác giả chỉ đưa ra phần dịch thơ và chú thích. Còn lại những tác phẩm khác có<br /> kèm theo phần phiên âm, dịch thơ và chú thích. Đối với các văn bản chữ Hán, nghiên cứu “hình<br /> thể – âm đọc – ý nghĩa của chữ Hán là một việc làm cần thiết đối với tất cả những ai muốn làm tốt<br /> công tác tiếp thu những văn bản Hán Nôm” [11;17]. Vì âm đọc thường gắn liền với nghĩa của từ,<br /> cho nên trong quá trình sử dụng chúng ta phải lựa chọn âm đọc thích hợp và chính xác. Chữ Hán<br /> có rất nhiều từ đồng âm, nhưng nằm trong những bộ khác nhau, có hình thể khác nhau thì nghĩa<br /> khác nhau. Hoặc cùng một chữ có thể có nhiều âm đọc, gắn với mỗi âm đọc sẽ là một ý nghĩa. Mặt<br /> khác, do chữ Hán khó đọc, khó viết nên khi viết hoặc phiên âm không tránh khỏi những sai sót<br /> nhất định. Vì vậy, khi phiên âm, để đảm bảo tính chặt chẽ và chính xác nên có nguyên văn chữ Hán<br /> đi kèm. Bên cạnh đó cũng có những trường hợp được biến đổi âm cho phù hợp với văn bản, chẳng<br /> hạn: để đảm bảo về niêm luật, và vần điệu trong thơ ca đường luật, có những trường hợp biến đổi<br /> thanh bằng sang thanh trắc (hoặc ngược lại). Hoặc cũng có những trường hợp do kỵ húy mà dùng<br /> chữ khác thay thế. Ở những trường hợp này khi dịch nghĩa ta vẫn phải đảm bảo nghĩa của từ muốn<br /> sử dụng trong văn bản. Trong bài viết này, chúng tôi chủ yếu đề cập đến những chữ phiên âm sai,<br /> mà không thuộc những trường hợp phải biến đổi âm đọc như đã nói ở trên.<br /> Căn cứ vào thực tế khảo sát văn bản A.132, chúng tôi thấy bản dịch có những chữ phiên âm<br /> chưa chính xác cần được xem xét và hiệu đính.<br /> <br /> Bảng thống kê những chữ phiên âm sai trong bản dịch<br /> Ghi<br /> TT Chữ Âm Hán Việt, Chữ phiên âm sai trong câu, bài chú<br /> (Trang)<br /> trang, cột, dòng<br /> trong A.132/2<br /> Tề (trang 80a, cột 5,<br /> 1 Hàn trào doanh súc lão thu tê (Đại An hải khẩu) 93<br /> dòng 15)<br /> Đương (trang 80a, Miến hoài Hưng Khánh dương niên tiệp (Đại An<br /> 2 93<br /> cột 7, dòng 8) hải khẩu)<br /> Qua (trang 80b, cột Thạc giản trung khoa chiếm địa khoan (Phụng<br /> 3 94<br /> 5, dòng 19) canh ngự chế đề Dục Thúy Sơn)<br /> Khí (trang 81a, cột<br /> 4 Sơn đầu xí lập phụ sơn căn (Hổ cứ sơn) 95<br /> 3, dòng 3)<br /> Tồn (trang 81a, cột<br /> 5 Thiên cổ kiều quan hám nhược tôn (Hổ cứ sơn) 95<br /> cột 3, dòng 4)<br /> <br /> <br /> <br /> 89<br />  Nguyễn Diệu Huyền<br /> <br /> <br /> <br /> Sưởng (trang 81b, Hồ thiên thế giới xướng tranh vinh (Lục Vân<br /> 6 96<br /> cột 2, dòng 5) động, bài 1)<br /> Sính (trang 81b, cột Hà nhân vị trúc, sinh quân đình (Lục Vân động,<br /> 7 96<br /> 4, dòng 14) bài 1)<br /> Dương (trang 83a, Bỉnh trĩ khu ngưu trước đoản y (Trừng Mại thôn<br /> 8 97<br /> cột 5, dòng 11) xuân vãn)<br /> Thự (trang 79b, cột Thư kê thanh ngoại nguyệt hoa minh (Kê thanh<br /> 9 99<br /> 6, dòng 8) mao điếm nguyệt)<br /> Tỉnh (trang 79b, Sơn hạ dịch lâu thanh mộng tĩnh (Kê thanh mao<br /> 10 99<br /> cột 7, dòng 15) điếm nguyệt)<br /> Cừu (trang 79b, cột Ủng cầu công tử thừa yên khứ (Kê thanh mao<br /> 11 99<br /> 8, dòng 4) điếm nguyệt)<br /> Úc (trang 83a, cột Bất hàn bất noãn dục hoa thiên (Xuân nhật tức<br /> 12 101<br /> 2, dòng 19) sự)<br /> Vấn (trang 83a, cột Dục phỏng thôn ông học dưỡng điền (Xuân nhật<br /> 13 101<br /> 3, dòng 11) tức sự)<br /> Xan (trang 106b,<br /> 14 Phanh trà cung triêu san (Khổ hàn) 101<br /> cột 3, dòng 20)<br /> Yến (trang 108a,<br /> 15 Mỗi phùng tuế án bội tư gia (Tuế mộ thuật hoài) 103<br /> cột 1, dòng 11)<br /> Phức (trang 75a, Phúc úc tiêu lan hương (Tiễn Hiệu thư Đàm công<br /> 16<br /> cột 5, dòng 6) phụng Bắc sứ)<br /> Mệnh, thìn (trang<br /> Phi đằng ưng đãi mạnh thông thì (Tứ tặng Tri Lai<br /> 17 94b, cột 4, dòng 106<br /> tiến sĩ Lê Trù)<br /> 12)<br /> , Huyền, Ca, Miên<br /> Khấu huyễn cao sa phục túy niên (Tống Binh bộ<br /> 18 , (trang 108a, cột 5, 111<br /> thị lang Hải Thiên Bùi công trí sĩ)<br /> dòng 3, 5, 8)<br /> Tiêu tiêu (trang<br /> Tịch tịch phan cung thần vật hộ (Phụng canh ngự<br /> 19 80a, cột 1, dòng 112<br /> chế đề Bàn A sơn)<br /> 9,10,11 )<br /> Thái (trang 80b, cột Âm âm xuân thụ tái cầm đề (Phụng canh ngự chế<br /> 20 112<br /> 1, dòng 20) đề Bàn A sơn)<br /> Tri (trang 80b, cột Tự thị thần chương chúc bảo khuê (Phụng canh<br /> 21 112<br /> 2, dòng 10) ngự chế đề Bàn A sơn)<br /> Dao (trang 80b, cột<br /> 22 Giao tầm giác lộ trắc phi nham (Long Đội sơn) 113<br /> 8, dòng 1)<br /> Cùng (trang 81a, Vũ trụ vô phương thiên thủy khoát (Long Đội<br /> 23 113<br /> cột 1, dòng 6) sơn)<br /> Xảo (trang 82a, cột<br /> 24 Thần sảo nan khuy tạo hóa quyền (Hồ Sơn động) 114<br /> 3, dòng 9)<br /> Oa (trang 82a, cột<br /> 25 Thạc tạc vân sa không tứ bích (Hồ Sơn động) 114<br /> 3, dòng 18)<br /> <br /> <br /> 90<br />  Một số ý kiến về bản phiên dịch các bài thơ của Nguyễn Bảo<br /> <br /> <br /> <br /> Cao (trang 82a, cột<br /> 26 Nham trung di tích kham câu hỏa (Hồ Sơn động) 114<br /> 4, dòng 14)<br /> Cụ (trang 82a, cột<br /> 27 Cự từ phi triệt khả trùng diên (Hồ Sơn động) 114<br /> 5, dòng 10)<br /> Tử (trang 107b, cột Thạch bão trung phân tứ thúy gian (Đề Long Đại<br /> 28 115<br /> 2, dòng 12) Sơn)<br /> Trảo, Chủy (trang<br /> 29 104b, cột 7, dòng 3, Ngọc vi trao chủng, tuyết vi y (Bạch lộ) 117<br /> 4)<br /> Lãn (trang 104a,<br /> 30 Tận nhật khuy ngư khước lãm quy (Bạch lộ) 117<br /> cột 9, dòng 1)<br /> Tạo tựa anh tài tư quốc dụng (Tiễn Quốc tử giám<br /> Tựu (trang 95a, cột<br /> 31 Tế tửu kiêm Quốc sử viện Chúc Lý Ngô tiên sinh 118<br /> 3, dòng 2)<br /> trí sĩ)<br /> Thất dật khang cường thế diệc hy (Tiễn Quốc tử<br /> Tập (trang 95a, cột<br /> 32 giám Tế tửu kiêm Quốc sử viện Chúc Lý Ngô tiên 118<br /> 4, dòng 3)<br /> sinh trí sĩ)<br /> Nhàn văn dã hạc cộng vong cơ (Tiễn Quốc tử<br /> Vân (trang 95a, cột<br /> 33 giám Tế tửu kiêm Quốc sử viện Chúc Lý Ngô 118<br /> 4, dòng 17)<br /> tiên sinh trí sĩ)<br /> Thu lai lão thức tiên sinh lạc (Tiễn Quốc tử giám<br /> Tảo (trangg 95a,<br /> 34 Tế tửu kiêm Quốc sử viện Chúc Lý Ngô tiên sinh 118<br /> cột 5, dòng 5)<br /> trí sĩ)<br /> Cao họa Thương Lãng chế mỹ y (Tiễn Quốc tử<br /> Nghĩa (trang 95a,<br /> 35 giám Tế tửu kiêm Quốc sử viện Chúc Lý Ngô 118<br /> cột 5, dòng 15)<br /> tiên sinh trí sĩ)<br /> Bác (trang 75b, cột<br /> 36 Hưởng truyền bát cực sơn do ám (Thiên kê) 119<br /> 7, dòng 10)<br /> Tiên (trang 83b, cột<br /> 37 Vi tục Ngu cầm giải uấn chương (Huân phong) 119<br /> 6, dòng 16 )<br /> Dương dương<br /> 38 (trang 84a, cột 3, Tiêu tiêu song ngoại sơ minh trúc (Hỷ vũ) 122<br /> dòng 15, 16)<br /> Tuyền (trang 84a,<br /> 39 Hoạt hoạt thiềm tiền dĩ hưởng truyền (Hỷ vũ) 122<br /> cột 4, dòng 8)<br /> Túc (trang 84a, cột<br /> 40 Tức tẩy viêm phân thanh tứ dã (Hỷ vũ) 122<br /> 4, dòng 9)<br /> Bại (trang 84b, cột<br /> 41 Nhiễu đường bồ tí oa thanh loạn (Thu lâm) 123<br /> 6, dòng 18)<br /> Thí, giam (trang<br /> Thức khai hàm tỉnh thiên ty võng (Tích xuân, bài<br /> 42 107a, cột 5, dòng<br /> thứ nhất)<br /> 15, 17)<br /> <br /> <br /> <br /> 91<br />  Nguyễn Diệu Huyền<br /> <br /> <br /> <br /> Tiện, liễu, thử<br /> Tiễn quân hữu thứ thủy vinh quy (Tiễn cấp sự<br /> 43 (trang 98a, cột 4, 127<br /> Vương công hồi hương)<br /> dòng 8, 10, 11)<br /> Giả (trang 98a, cột Cố hương hưu hạ vô đa nhật (Tiễn cấp sự Vương<br /> 44 127<br /> 6, dòng 6) công hồi hương)<br /> Phàm (trang 99a, Vân đê hải ngoại cô phám viễn (Tống hữu nhân<br /> 45 128<br /> cột 2, dòng 20) quy Nghệ An tỉnh thân)<br /> Dao (trang 99a, cột Giao tri bái khánh huyên đường hạ (Tống hữu<br /> 46 128<br /> 4, dòng 3) nhân quy Nghệ An tỉnh thân)<br /> <br /> Bảng thống kê trên là những chữ phiên âm sai trên cơ sở căn cứ vào chữ dùng trong văn bản<br /> cơ sở A.132. Chúng không nằm trong những trường hợp phải biến đổi âm đọc, vì vậy chúng tôi<br /> xếp chúng vào hiện tượng có vấn đề. Vấn đề đó có thể do quá trình dịch thuật hoặc do biên soạn<br /> chưa chặt chẽ nên dẫn đến những sai sót. Vì vậy, để hoàn thiện văn bản chúng tôi xin thống kê<br /> những vấn đề nêu trên để được xem xét và hiệu đính.<br /> <br /> 3. Kết luận<br /> Bản dịch của Bùi Duy Tân đã góp phần tuyển chọn, giới thiệu đến bạn đọc những tác phẩm<br /> thơ ca tiêu biểu của Nguyễn Bảo. Bản dịch đã góp phần minh chứng cho tài năng và nhân cách<br /> của Nguyễn Bảo trong hàng ngũ các tác gia tiêu biểu ở thế kỉ XV. Vì thế, không chỉ đối với những<br /> tác phẩm đã được tuyển dịch, mà những tác phẩm khác của ông cũng cần được quan tâm hơn nữa.<br /> Một số ý kiến về bản phiên dịch các bài thơ của Nguyễn Bảo mà chúng tôi đưa ra cũng là minh<br /> chứng cho những khó khăn trong quá trình dịch thuật, công bố si sản Văn học Hán Nôm. Từ những<br /> đề xuất trên, chúng tôi mong muốn tiếp tục nghiên cứu văn bản, tiến hành công bố và dịch thuật<br /> đầy đủ hơn những tác phẩm thơ ca khác của Nguyễn Bảo trong kho tàng văn hóa thành văn của<br /> dân tộc.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> [1] Phan Huy Chú, 2014. Lịch triều hiến chương loại chí. Nxn Trẻ, TP. Hồ Chí Minh.<br /> [2] Thiều Chửu, 2009. Từ điển Hán Việt. Nxb Thanh Niên, TP. Hồ Chí Minh.<br /> [3] Lê Quý Đôn, Toàn Việt thi lục, bản chữ Hán A.132/2. Viện Nghiên cứu Hán Nôm.<br /> [4] Trần Văn Giáp, 1971. Lược truyện các tác gia Việt Nam. Nxb KHXH, Hà Nội.<br /> [5] Đỗ Đức Hiểu (chủ biên), 2004. Từ điển Văn học Việt Nam. Nxb Thế giới, Hà Nội.<br /> [6] Ngô Sỹ Liên, 1967 - 1968. Đại Việt sử ký toàn thư, bản dịch, bốn tập. Nxb Khoa học Xã hội,<br /> Hà Nội.<br /> [7] Bùi Văn Nguyên, 1978. Lịch sử văn học Việt Nam, tập II. Nxb Giáo dục, Hà Nội.<br /> [8] Bùi Duy Tân (chủ biên), 2004. Hợp tuyển văn học trung đại Việt Nam (thế kỉ X - XV), tập 1.<br /> Nxb Giáo dục, Hà Nội.<br /> [9] Bùi Duy Tân, 1991. Nguyễn Bảo nhà thơ – Danh nhân văn hóa. Nxb Văn hóa, Sở Văn hóa<br /> Thông tin Thái Bình.<br /> [10] Nguyễn Q. Thắng và Nguyễn Bá Thế, 1992. Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam. Nxb Khoa<br /> học Xã hội, Hà Nội.<br /> [11] Đặng Đức Siêu, 2004. Giáo trình Ngữ văn Hán Nôm, tập 1. Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.<br /> [12] Đặng Đức Siêu, 2009. Giáo trình Ngữ văn Hán Nôm, tập 2. Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.<br /> <br /> 92<br />  Một số ý kiến về bản phiên dịch các bài thơ của Nguyễn Bảo<br /> <br /> <br /> [13] kí hiệu HM.2139/A, Sưu tầm.<br /> [14] kí hiệu A.1262, Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Hà Nội.<br /> [15] kí hiệu A.3200/1-4, Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Hà Nội.<br /> [16] kí hiệu A.132/1-4, Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Hà Nội.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> Some ideas for poetry translations of Bao Nguyen<br /> Poetry by Nguyen Bao existing 162 posts in Toan Viet thi luc of Le Quy Don. Of the 34<br /> poems were researchers Bui Duy Tan recruitment services in the Bao Nguyen poet - Celebrities<br /> culture. Based on actual survey text Toan Viet thi luc notation A.132 that authors use text as the<br /> text base, we find that there are the wrong phonetic alphabet should be corrected to complete the<br /> text.<br /> Keywords: Poetry, poem, researchers, poet, celebrities culture, actual survey, text base,<br /> phonetic.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 93<br />