Nâng cao khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu cho người dân ven biển tỉnh Thừa Thiên Huế - Trần Hữu Tuấn

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, tập 72B, số 3, năm 2012<br /> <br /> NÂNG CAO KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU CHO NGƯỜI<br /> DÂN VEN BIỂN TỈNH THỪA THIÊN HUẾ<br /> Trần Hữu Tuấn<br /> Trường Đại học Kinh tế, Đại học Huế<br /> Tóm tắt. Bài viết phân tích khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu (BĐKH) của<br /> người dân ven biển tỉnh Thừa Thiên Huế. Nghiên cứu tiến hành điều tra hộ gia đình<br /> ở 3 xã đại diện cho các xã ven biển tỉnh Thừa Thiên Huế gồm Vinh Hải (huyện Phú<br /> Lộc), Hải Dương (huyện Hương Trà) và Quảng Ngạn (huyện Quảng Điền). Kết quả<br /> nghiên cứu cho thấy trong những năm qua các địa phương ven biển Thừa Thiên Huế<br /> đã chịu ảnh hưởng nặng nề của thiên tai và BĐKH. Kết quả so sánh về tình hình<br /> thiên tai giữa 3 xã cho thấy, Vinh Hải là xã chịu tác động nhiều nhất của bão. Trong<br /> khi đó, Hải Dương và Quảng Ngạn lại thường xuyên chịu ảnh hưởng của lũ lụt hơn.<br /> Các chỉ báo đánh giá khả năng thích ứng với thiên tai và BĐKH của Vinh Hải là<br /> thấp nhất trong 3 xã nghiên cứu. Kết quả điều tra về những biện pháp ứng phó với<br /> thiên tai và BĐKH mà người dân ở 3 xã thực hiện trong thời gian qua cho thấy,<br /> hiện tại họ chỉ tập trung vào các biện pháp tức thời, ngắn hạn, mang tính ứng phó<br /> mà thiếu các biện pháp thích nghi dài hạn. Trên cơ sở đó, nghiên cứu đề xuất một<br /> số giải pháp nhằm nâng cao khả năng thích ứng với BĐKH cho người dân vùng<br /> ven biển Thừa Thiên Huế.<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Biến đổi khí hậu (BĐKH) là một trong những thách thức lớn nhất của nhân loại<br /> trong thế kỷ 21. BĐKH sẽ tác động nghiêm trọng tới sản xuất đời sống và môi trường<br /> trên toàn thế giới. Nhiệt độ tăng, mực nước biển dâng gây ngập lụt, và sự gia tăng về<br /> tầng suất và cường độ của các loại thiên tai ảnh hưởng đến quá trình phát triển kinh tế<br /> xã hội của nhiều quốc gia, đặc biệt là các nước đang phát triển [1]. Kết quả nghiên cứu<br /> gần đây[2, 3]của các cơ quan quốc tế về BĐKH cho thấy các nước đang phát triển<br /> thường thiếu nguồn lực để thực hiện các giải pháp ứng phó với BĐKH. Cộng đồng dân<br /> cư thường có nhận thức thấp về các nguy cơ và rủi ro của BĐKH. Do vậy, hàng năm các<br /> quốc gia này chịu nhiều thiệt hại do BĐKH.<br /> BĐKH có nguyên nhân chủ yếu từ khí thải nhà kính. Tuy nhiên các thương<br /> lượng quốc tế trong những năm vừa qua đã bị thất bại trong việc đạt được một sự đồng<br /> thuận về việc giảm thiểu khí nhà kính. Hơn nửa, các nhà khoa học cũng đã chỉ ra rằng<br /> ngay cả khi dừng lại việc phát thải khí nhà kính (hướng tiếp cận giảm thiểu) thì BĐKH<br /> vẫn tiếp tục xẩy ra và ảnh hưởng nghiêm trọng đến các nước đang phát triển [2]. Vì thế<br /> 379<br /> <br /> đối với các nước đang phát triển không có lựa chọn nào khác ngoài việc tập trung vào<br /> việc thích ứng với BĐKH (hướng tiếp cận thích nghi).<br /> Nằm ở rốn bão của khu vực Đông Nam Á, Việt Nam được đánh giá là một trong<br /> năm quốc gia chịu tác động lớn nhất của BĐKH và các loại thiên tai liên hàng năm trên<br /> thế giới: bão, lụt, lũ quét, lốc tố, rét đậm rét hại, hạn hán, triều cường… [6]. Hậu quả<br /> của BĐKH ở Việt Nam là rất nghiêm trọng và là một nguy cơ cho mục tiêu xóa đói<br /> giảm nghèo, cho việc thực hiện các mục tiêu thiên niên kỷ, và sự phát triển bền vững<br /> của đất nước [1].<br /> Trong những năm qua, Việt Nam đã thực hiện nhiều nỗ lực để phòng tránh và<br /> giảm nhẹ tác động của BĐKH, nhiều dự án cơ sở hạ tầng được triển khai, một số hoạt<br /> động tuyên truyền nâng cao nhận thức cho cộng đồng về BĐKH cũng được chính quyền<br /> các cấp thực hiện. Tuy nhiên, kết quả đạt được còn khá khiêm tốn mà biểu hiện cụ thể là<br /> tổn thất về người và của hàng năm do thiên tai gây ra cho các địa phương là rất nghiêm<br /> trọng [1, 5]. Để hạn chế một cách thấp nhất các tổn thất do thiên tai gây ra cũng như<br /> giảm thiểu các tác động bất lợi của BĐKH, với một nước đang phát triển như Việt Nam,<br /> không còn con đường nào khác ngoài việc nâng cao nhận thức về BĐKH và nâng cao<br /> năng lực thích ứng với BĐKH cho các bên có liên quan, đặc biệt các cộng đồng dân cư<br /> có nguy cơ bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi BĐKH.<br /> Các địa phương ven biển Thừa Thiên Huế là vùng thường xuyên chịu ảnh hưởng<br /> trực tiếp bởi các thiên tai do BĐKH như lụt, bão, hạn hán, triều cường,... Đời sống của<br /> người dân địa phương chủ yếu dựa vào các nguồn tài nguyên thiên nhiên như nông<br /> nghiệp, đánh bắt và nuôi trồng thủy sản và rất dễ bị tổn thương bởi các thiên tai do BĐKH<br /> [5]. Xuất phát từ thực tế đó, việc đánh giá khả năng thích ứng và đề xuất các biện pháp<br /> nhằm nâng cao khả năng thích ứng với BĐKH cho các hộ gia đình ở vùng ven biển tỉnh<br /> Thừa Thiên Huế là việc làm có ý nghĩa lý luận và thực tiễn sâu sắc.<br /> 2. Phương pháp nghiên cứu<br /> Nghiên cứu định tính và nghiên cứu định lượng được sử dụng trong bài viết này.<br /> Phương pháp nghiên cứu định tính được sử dụng bằng cách thảo luận với các chuyên<br /> gia về những vấn đề liên quan đến BĐKH và ảnh hưởng của BĐKH đến đời sống kinh<br /> tế xã hội của người dân vùng ven biển tỉnh Thừa Thiên Huế, những vấn đề liên quan<br /> đến việc chọn các xã để điều tra hộ gia đình, những thông tin ban đầu về diễn biến của<br /> thiên tai và BĐKH, và khả năng thích ứng với BĐKH của người dân ven biển tỉnh Thừa<br /> Thiên Huế.<br /> Phương pháp nghiên cứu định lượng được vận dụng để phân tích, so sánh số liệu<br /> về số lượng và tần suất của các loại thiên tai, các chỉ báo về khả năng thích ứng với<br /> BĐKH, và các biện pháp ứng phó với thiên tai được các hộ gia đình sử dụng ở các xã<br /> khác nhau.<br /> 380<br /> <br /> Nguồn số liệu thứ cấp được thu thập từ các các hội nghị, diễn đàn liên quan đến<br /> BĐKH, các tạp chí chuyên ngành, niên giám thống kê, số liệu từ các sở, ban ngành ở<br /> Thừa Thiên Huế và các xã điều tra.<br /> Nguồn số liệu sơ cấp được thu thập từ điều tra hộ gia đình ở địa bàn nghiên cứu.<br /> Trên địa bàn Thừa Thiên Huế, có 5 huyện gồm: Phong Điền, Quảng Điền, Hương Trà,<br /> Phú Vang và Phú Lộc có xã thuộc vùng ven biển. Do nguồn kinh phí hạn hẹp đề tài<br /> không thể tiến hành điều tra ở tất cả các xã ven biển, mà chỉ tiến hành điều tra một số xã<br /> mang tính đại diện cho toàn vùng. Dựa trên kết quả thảo luận nhóm các chuyên gia cấp<br /> tỉnh gồm đại diện đến từ các sở, ban ngành liên quan… đề tài chọn 3 xã đại diện cho các<br /> địa phương ven biển ở Thừa Thiên Huế để điều tra gồm: Phong Hải (huyện Phú Lộc),<br /> Hải Dương (huyện Hương Trà), và Quảng Ngạn ( huyện Quảng Điền). Đây là các xã có<br /> phần đông người dân có sinh kế phụ thuộc biển, đồng thời là các xã được đánh giá là dễ<br /> bị tổn thương do BĐKH nhất trong các xã ven biển ở Thừa Thiên Huế. Ở mỗi xã 70 hộ<br /> được chọn ngẫu nhiên để điều tra sử dụng bảng hỏi đã được chuẩn bị trước.<br /> 3. Kết quả nghiên cứu<br /> 3.1 Tình hình thiên tai ở các xã điều tra<br /> Kết quả điều tra cho thấy, có 194 số mẫu hợp lệ trong tổng số 210 mẫu điều tra<br /> (đạt tỷ lệ 92%). Có 64% người trả lời là nam giới, độ tuổi trung bình của người trả lời<br /> khoảng 52 tuổi, số năm đến trường của người trả lời là 5,4 năm, và trung bình mỗi hộ có<br /> xấp xỉ 5 thành viên. Nhìn chung, không có sự khác biệt lớn về các đặc điểm của hộ điều<br /> tra giữa 3 xã.<br /> Tình hình thiên tai liên quan đến BĐKH trên địa bàn 3 xã trong 3 năm qua được<br /> thể hiện ở bảng 1.<br /> Bảng 1. Tình hình thiên tai trong 3 năm qua (2008-2010)<br /> <br /> Đơn vị<br /> tính<br /> <br /> Vinh<br /> Hải<br /> <br /> Quảng<br /> Ngạn<br /> <br /> Hải<br /> Dương<br /> <br /> BQC<br /> <br /> Bình quân số cơn bão đã trải qua<br /> <br /> Cơn<br /> <br /> 9,2<br /> <br /> 6,7<br /> <br /> 6,7<br /> <br /> 7,6<br /> <br /> Bình quân số trận lụt đã trải qua<br /> <br /> Trận<br /> <br /> 0,4<br /> <br /> 2,9<br /> <br /> 1,7<br /> <br /> 1,7<br /> <br /> Mức ngập lụt cao nhất trong nhà<br /> <br /> Mét<br /> <br /> 0,8<br /> <br /> 0,7<br /> <br /> 0,4<br /> <br /> 0,6<br /> <br /> Số ngày bị ngập lụt dài nhất<br /> <br /> Ngày<br /> <br /> 3,0<br /> <br /> 4,0<br /> <br /> 2,6<br /> <br /> 3,5<br /> <br /> Bình quân số đợt hạn hán đã trải qua<br /> <br /> Đợt<br /> <br /> 1,3<br /> <br /> 0,8<br /> <br /> 1,3<br /> <br /> 1,1<br /> <br /> Bình quân số lần sạt lở đất<br /> <br /> Lần<br /> <br /> 0,8<br /> <br /> 1,1<br /> <br /> 1,4<br /> <br /> 1,0<br /> <br /> Bình quân số đợt rét đậm, rét hại<br /> <br /> Đợt<br /> <br /> 2,3<br /> <br /> 2,8<br /> <br /> 2,5<br /> <br /> 2,5<br /> <br /> Các đặc điểm<br /> <br /> (Nguồn: số liệu điều tra năm 2011).<br /> 381<br /> <br /> Nhìn chung, người dân ở các xã nghiên cứu trong thời gian qua chịu ảnh hưởng<br /> của rất nhiều loại thiên tai khác nhau như bão, lụt, hạn hán, sạt lở đất, rét đậm,... Trong<br /> gia đoạn 2008-2010, Vinh Hải chịu ảnh hưởng của nhiều đợt bão hơn so với Hải Dương<br /> và Quảng Ngạn. Nguyên nhân của sự khác biệt này là do Vinh Hải có địa hình là một<br /> dãy đất hẹp lồi hẵn ra phía biển đông, với chiều dài bờ biển gần 6 km, nên hằng năm<br /> chịu ảnh hưởng của nhiều cơn bão hơn cả. Trong khi đó, với hai xã Quảng Ngạn và Hải<br /> Dương có một số thôn nằm tiếp giáp với đầm phá nên hàng năm hai xã này chịu ảnh<br /> hưởng của nhiều trận lũ lụt hơn so với Vinh Hải. Không có sự khác biệt đáng kể giữa 3<br /> xã về một số loại hình thiên tai như hạn hán, sạt lở đất và rét đậm, rét hại.<br /> 3.2 Khả năng thích ứng của hộ gia đình đối với thiên tai<br /> Để đánh giá khả năng thích ứng cấp hộ gia đình với thiên tai, người ta có thể sử<br /> dụng phương pháp chỉ số với các nhóm chỉ số như: Nhóm chỉ số cơ sở hạ tầng (mức độ<br /> kiên cố của nhà ở, khoảng cách từ nhà đến các trung tâm y tế; bệnh viện, diện tích đất<br /> sản xuất nông nghiệp bình quân hộ); nhóm chỉ số kinh tế (thu nhập bình quân hộ; tỷ<br /> trọng thu nhập phi nông nghiệp); Nhóm chỉ số công nghệ, kỹ thuật (khả năng tiếp cận<br /> thông tin từ các phương tiện thông tin đại chúng; các loại tài sản mà hộ sở hữu như tivi,<br /> xe máy, tàu thuyền); nhóm chỉ số vốn xã hội (khả năng tiếp cận các nguồn vốn; là thành<br /> viên của các tổ chức, đoàn thể); nhóm chỉ số kiến thức, kỹ năng (tham gia các lớp tập<br /> huấn phòng chóng thiên tai) [4].<br /> Trong nghiên cứu này chúng tôi sử dụng một số chỉ số sau: chỉ số cơ sở hạ tầng<br /> (phần trăm nhà kiên cố); chỉ số kinh tế (thu nhập bình quân hộ năm 2010); chỉ số công<br /> nghệ (phần trăm nhà có tivi); chỉ số kỹ thuật (phần trăm nhà có xe máy); chỉ số vốn xã<br /> hội (phần trăm số hộ đã từng vay vốn); chỉ số kiến thức, kỹ năng (phần trăm số hộ đã<br /> qua tập huấn phòng chống thiên tai trong 5 năm qua). Kết quả đo lường các chỉ số này<br /> được thể hiện ở bảng 2.<br /> Bảng 2. Chỉ số khả năng thích ứng của hộ gia đình<br /> <br /> Vinh<br /> Hải<br /> <br /> Quảng<br /> Ngạn<br /> <br /> Hải<br /> Dương<br /> <br /> BQC<br /> <br /> Cơ sở hạ tầng: % nhà kiên cố<br /> <br /> 91,2<br /> <br /> 90,6<br /> <br /> 90,3<br /> <br /> 90,7<br /> <br /> Kinh tế: thu nhập BQ năm 2010 (tr.đ)<br /> <br /> 19,3<br /> <br /> 31,1<br /> <br /> 37,4<br /> <br /> 28,9<br /> <br /> Công nghệ: % hộ tiếp cận thông tin từ tivi<br /> <br /> 92,6<br /> <br /> 100<br /> <br /> 100<br /> <br /> 97,4<br /> <br /> Kỹ thuật: % hộ có xe máy<br /> <br /> 66,2<br /> <br /> 82,8<br /> <br /> 83,9<br /> <br /> 77,3<br /> <br /> Vốn xã hội: % hộ đã từng vay vốn<br /> <br /> 69,1<br /> <br /> 65,6<br /> <br /> 64,5<br /> <br /> 66,5<br /> <br /> Kiến thức, kỹ năng: % hộ đã qua tập huấn<br /> <br /> 27,9<br /> <br /> 31,3<br /> <br /> 37,1<br /> <br /> 32,0<br /> <br /> Các chỉ báo<br /> <br /> (Nguồn: số liệu điều tra năm 2011).<br /> 382<br /> <br /> Kết quả bảng 2 cho thấy, các chỉ số đánh giá khả năng thích ứng của Vinh Hải<br /> như kinh tế, kỹ thuật và kiến thức, kỹ năng là thấp nhất trong 3 xã nghiên cứu; không có<br /> sự khác biệt đáng kể về các chỉ số này giữa hai xã Quảng Ngạn và Hải Dương.<br /> 3.3 Các biện pháp ứng phó với thiên tai được các hộ gia đình thực hiện<br /> Số liệu bảng 3 cho thấy, kết quả điều tra của 3 xã về các biện pháp ứng phó của<br /> hộ gia đình đã thực hiện đối với từng loại thiên tai khác nhau.<br /> Bảng 3. Những biện pháp ứng phó với lụt, bão của các hộ điều tra (ĐVT:%)<br /> <br /> Vinh<br /> Hải<br /> <br /> Quảng<br /> Ngạn<br /> <br /> Hải<br /> Dương<br /> <br /> BQC<br /> <br /> Sữa chữa, kiên cố lại nhà cửa<br /> <br /> 77,9<br /> <br /> 78,1<br /> <br /> 64,5<br /> <br /> 73,3<br /> <br /> Dự trữ thức ăn, uống và nhu yếu phẩm<br /> <br /> 61,8<br /> <br /> 78,1<br /> <br /> 72,6<br /> <br /> 70,6<br /> <br /> Di tản các thành viên đến nơi an toàn<br /> <br /> 32,4<br /> <br /> 43,8<br /> <br /> 38,7<br /> <br /> 38,1<br /> <br /> Cập nhật thông tin cảnh báo thiên tai<br /> <br /> 27,9<br /> <br /> 15,6<br /> <br /> 21,0<br /> <br /> 21,6<br /> <br /> Cắt tỉa cây gần nhà để ngăn cành cây gãy<br /> <br /> 23,5<br /> <br /> 4,7<br /> <br /> 6,5<br /> <br /> 11,9<br /> <br /> Bón phân giữ ấm cho cây trồng<br /> <br /> 73,5<br /> <br /> 40,6<br /> <br /> 64,5<br /> <br /> 59,8<br /> <br /> Dự trữ thức ăn cho vật nuôi trước mùa rét<br /> <br /> 21,5<br /> <br /> 48,4<br /> <br /> 54,8<br /> <br /> 51,5<br /> <br /> Giữ ấm cho người và vật nuôi<br /> <br /> 20,6<br /> <br /> 7,8<br /> <br /> 24,2<br /> <br /> 17,5<br /> <br /> 16,2<br /> <br /> 12,5<br /> <br /> 8,1<br /> <br /> 12,4<br /> <br /> 0<br /> <br /> 6,3<br /> <br /> 14,5<br /> <br /> 6,7<br /> <br /> 7,4<br /> <br /> 1,6<br /> <br /> 1,6<br /> <br /> 3,6<br /> <br /> Trồng cây dọc sông, suối và ven bờ<br /> <br /> 8,8<br /> <br /> 10,9<br /> <br /> 14,5<br /> <br /> 11,3<br /> <br /> Xây dựng, gia cố bờ đê, kè chống sạt lở<br /> <br /> 2,9<br /> <br /> 9,4<br /> <br /> 9,7<br /> <br /> 7,2<br /> <br /> 0<br /> <br /> 1,6<br /> <br /> 1,6<br /> <br /> 1,0<br /> <br /> Các biện pháp ứng phó<br /> Ứng phó với lụt, bão<br /> <br /> Ứng phó với rét đậm, rét hại<br /> <br /> Ứng phó với hạn hán, xâm nhập mặn<br /> Nạo vét kênh mương, lòng hồ<br /> Đầu tư, trang bị máy bơm<br /> Đào giếng, đào hồ lấy nước<br /> Ứng phó với sạt lở đất<br /> <br /> Di dời khỏi vùng có nguy cơ sạt lở<br /> (Nguồn: số liệu điều tra năm 2011).<br /> <br /> Các loại thiên tai khác nhau thì các biện pháp ứng phó mà người dân thực hiện<br /> cũng không giống nhau. Kết quả ở bảng 3 cho thấy, tỷ lệ hộ thực hiện các biện pháp ứng<br /> phó với lụt; bão, rét đậm; rét hại là khá cao, trong khi đó tỷ lệ hộ thực hiện các biện<br /> pháp ứng phó với hạn hán; xâm nhập mặn và sạt lở đất là khá thấp. Điều này phản ánh<br /> một thực tế là các hộ gia đình ven biển Thừa Thiên Huế khá quen thuộc với các loại<br /> 383<br /> <br />