Ngăn chặn và phòng ngừa buôn bán tạng: Một số giải pháp cần làm hiện nay tại Việt Nam

t¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè chuyªn ®Ò ghÐp t¹ng - 2018<br /> <br /> NGĂN CHẶN VÀ PHÒNG NGỪA BUÔN BÁN TẠNG:<br /> MỘT SỐ GIẢI PHÁP CẦN LÀM HIỆN NAY TẠI VIỆT NAM<br /> Dư Thị Ngọc Thu1; Trần Ngọc Sinh2<br /> TÓM TẮT<br /> Ở Việt Nam cũng như các nước trên thế giới, tệ nạn buôn bán tạng phủ đang bùng phát và<br /> lan rộng do thiếu nguồn tạng hiến. Làm thế nào để đáp ứng yêu cầu điều trị cho bệnh nhân suy<br /> tạng cần được ghép tạng mà không vi phạm pháp luật?. Sức khỏe của con người là vô giá, cần<br /> quan tâm đến cả 2 đối tượng người hiến và người nhận về nhiều mặt: y tế, tâm lý, xã hội…<br /> Hợp thức hóa tình trạng buôn bán tạng hay chống buôn bán tạng?. Đâu là đường lối đúng?.<br /> Giải pháp nào để khắc phục? Đây là những câu hỏi mà các nhà khoa học trên toàn thế giới đều<br /> quan tâm.<br /> * Từ khóa: Hiến tạng; Ghép tạng; Buôn bán tạng.<br /> <br /> Discourage and Prevention of the Organ Trafficking: Some<br /> Necessary Solutions for Current in Vietnam<br /> Summary<br /> Vietnam as well as other countries in the world, organ trafficking had outspread over all<br /> because of deficiency of organ donation sources. How to response to treatment of the endstage renal disease patients? The human’s health is invaluable. Both donors and recipients<br /> need to be concerned about: Health, psychology, society… Should we regularize organ<br /> trafficking or against it?, Which are the solutions?. These are questions that the scientists<br /> around the world are concerned about.<br /> * Keywords: Organ donation; Organ transplantation; Organ trafficking.<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Theo thống kê của UNOS từ tháng 1<br /> đến tháng 4 - 2018 về số người chờ,<br /> người hiến tạng và người được ghép<br /> tạng [7]: 74.661/114.457 người trong<br /> danh sách chờ có khả năng nhận được<br /> cơ quan hiến, trung bình mỗi 10 phút có<br /> thêm 1 người vào danh sách chờ nhận<br /> <br /> tạng ghép và trung bình mỗi ngày có<br /> 20 người tử vong trong khi chờ;<br /> 21.042 người được nhận cơ quan hiến,<br /> 10.120 người đã hiến tạng.<br /> Theo thống kê của Eurotransplant<br /> (2014) [7]: 14.928 người trong danh<br /> sách chờ có khả năng nhận được cơ<br /> quan; 2.299 người chết não hiến tạng,<br /> <br /> 1. Bệnh viện Chợ Rẫy<br /> 2. Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh<br /> Người phản hồi (Corresponding): Dư Thị Thu Ngọc (drduthingocthu2015@gmail.com)<br /> Ngày nhận bài: 20/08/2018; Ngày phản biện đánh giá bài báo: 26/09/2018<br /> Ngày bài báo được đăng: 03/10/2018<br /> <br /> 17<br /> <br /> t¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè chuyªn ®Ò ghÐp t¹ng - 2018<br /> 2.041 người có thể nhận được tạng hiến,<br /> 7.193 người được ghép tạng; 205 người<br /> hiến tạng khi tim ngừng đập ghép cho<br /> 472 người bệnh suy chức năng cơ quan<br /> (321 thận, 101 gan, 38 phổi, 9 tụy).<br /> <br /> thiện thường là một việc tự nguyện, nên<br /> không có những nguyên tắc bắt buộc nào.<br /> Từ thiện thường phải đi chung với bất vụ<br /> lợi (làm không vì lợi ích riêng) và thiện<br /> nguyện (tự nguyện làm vì điều tốt).<br /> <br /> Tại Việt Nam, chưa có thống kê chính<br /> thức về số người chờ ghép tạng. Theo số<br /> liệu mới nhất từ Liên Hợp quốc tính đến<br /> ngày 09 - 08 - 2018, dân số Việt Nam là<br /> 96 triệu người. Với 26 năm ghép tạng, số<br /> cơ quan ghép được (theo số liệu cung<br /> cấp từ Trung tâm Điều phối Quốc gia tính<br /> đến 3 - 2018): 2.853 thận, 105 gan, 20 tim,<br /> 1 thận - tụy, 1 tim - phổi, 2 phổi. Số đơn<br /> đăng ký tình nguyện hiến tạng nhân đạo<br /> khi qua đời 12.992, rất nhỏ so với nhu cầu<br /> thực tiễn. Việt Nam cũng như các nước<br /> trên thế giới, tệ nạn buôn bán tạng phủ<br /> đang bùng phát và lan rộng do thiếu<br /> nguồn tạng hiến. Người bị bóc lột sức<br /> khỏe là người nghèo, thiếu kiến thức y<br /> khoa… đe dọa đến an ninh, trật tự trong<br /> xã hội. Làm thế nào để đáp ứng yêu cầu<br /> điều trị cho bệnh nhân (BN) suy tạng cần<br /> được ghép tạng mà không vi phạm pháp<br /> luật?. Hợp thức hóa tình trạng buôn bán<br /> tạng, hay chống buôn bán tạng?. Đâu là<br /> đường lối đúng?. Giải pháp nào để khắc<br /> phục?.<br /> <br /> Donation/Definition of donation in<br /> English<br /> by<br /> Oxford<br /> Dictionaries:<br /> “Something that is given to a charity,<br /> especially a sum of money”: món quà nào<br /> đó trao tặng với mục đích từ thiện.<br /> <br /> ĐỊNH NGHĨA VỀ TỪ NGỮ<br /> * Theo từ điển tiếng Việt (LacViet-mtd9<br /> EVA):<br /> “Hiến” (động từ): tự nguyện cho đi.<br /> “Cho” (động từ): chuyển cái thuộc quyền<br /> sở hữu của mình sang thành của người<br /> khác mà không đổi lấy gì cả.<br /> Từ đồng nghĩa với “cho” là biếu, tặng<br /> (cho tặng một cách trân trọng lễ phép):<br /> làm người khác có được, nhận được cái<br /> gì hoặc điều kiện để làm việc gì. Việc từ<br /> 18<br /> <br /> * Theo quy định của Luật “Hiến, lấy,<br /> ghép mô, bộ phận cơ thể người và hiến,<br /> lấy xác” của Việt Nam (chương 1, điều 3,<br /> 4) [3]: Hiến mô, bộ phận cơ thể người là<br /> việc cá nhân tự nguyện hiến mô, bộ phận<br /> cơ thể của mình khi còn sống hoặc sau<br /> khi chết vì mục đích nhân đạo, chữa<br /> bệnh, giảng dạy hoặc nghiên cứu khoa<br /> học, không nhằm mục đích thương mại.<br /> * Theo định nghĩa của Hội nghị<br /> Thượng đỉnh Istanbul (2018) [9]:<br /> - Organ trafficking (buôn bán tạng)<br /> gồm những hoạt động:<br /> + Lấy cơ quan của người hiến sống<br /> hoặc đã chết mà không có sự đồng ý<br /> hoặc ủy quyền hoặc đổi lấy lợi ích tài<br /> chính hoặc lợi thế so sánh với người hiến<br /> và/hoặc người thứ ba.<br /> + Bất kỳ sự vận chuyển, điều khiển,<br /> cấy ghép hoặc sử dụng cái khác như<br /> những cơ quan.<br /> + Cung cấp bất kỳ lợi ích hoặc yêu cầu<br /> y tế, chuyên viên, nhân viên của một tổ<br /> chức công cộng hoặc tư nhân tạo điều<br /> kiện để thực hiện lấy hoặc sử dụng.<br /> + Mời hoặc tuyển dụng người hiến<br /> hoặc người nhận có liên quan đến lợi ích<br /> tài chính.<br /> + Bất kỳ hành vi nào cố tình hoặc trợ<br /> giúp hoặc nhận hoa hồng.<br /> <br /> t¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè chuyªn ®Ò ghÐp t¹ng - 2018<br /> - Travel for transplantation: du lịch<br /> ghép là người bệnh di chuyển qua biên<br /> giới cho mục đích cấy ghép. Đi du lịch để<br /> ghép tạng trở thành du lịch ghép tạng. Đó<br /> là phi đạo đức nếu liên quan đến buôn<br /> bán người vì mục đích lấy nội tạng hoặc<br /> buôn bán nội tạng người, hoặc nếu nguồn<br /> lực (cơ quan, chuyên gia và trung tâm<br /> ghép) dành ghép cho BN nước ngoài sẽ<br /> làm giảm khả năng cung cấp nguồn tạng<br /> cho dân số của đất nước đó.<br /> - Self-sufficiency in organ donation and<br /> transplantation: tự cung tự cấp trong hiến<br /> và ghép tạng là đáp ứng nhu cầu ghép của<br /> một quốc gia bằng cách sử dụng nguồn<br /> hiến tặng và ghép do chính người dân<br /> trong nước và các cơ quan được quyên<br /> góp cung cấp, hoặc chia sẻ công bằng với<br /> các quốc gia hoặc khu vực pháp lý khác.<br /> - Financial neutrality in organ donation:<br /> trung lập tài chính trong hiến tạng nghĩa<br /> là người hiến và gia đình của họ không<br /> mất hoặc có được tài chính.<br /> NGUYÊN TẮC VỀ HIẾN GHÉP TẠNG<br /> TRÊN THẾ GIỚI<br /> Hiến tạng nhân đạo từ người hiến chết<br /> là việc làm nhân đạo trong xã hội hiện đại<br /> nên mọi hoạt động trong lĩnh vực này<br /> phải minh bạch, công bằng, bảo đảm y<br /> đức và pháp lý. Mô hình hoạt động điều<br /> phối theo Hội Ghép tạng Thế giới tại Úc<br /> gồm 2 hệ thống riêng dành cho người<br /> hiến và nhận [10]:<br /> - Hệ thống điều phối liên quan đến<br /> người hiến tạng: cơ quan điều phối quốc<br /> gia, cơ quan điều phối vùng: phân phối<br /> mô - tạng hiến tặng; điều phối tại bệnh<br /> viện có người cho: hồi sức cấp cứu,<br /> <br /> phòng mổ thực hiện nhiệm vụ nhận mô tạng hiến tặng.<br /> - Hệ thống điều phối liên quan đến<br /> người nhận: cơ quan quản lý thông tin<br /> người chờ nhận mô - tạng hiến tặng cấp<br /> quốc gia, cấp vùng; bệnh viện có khả<br /> năng ghép tạng.<br /> 1. Nguyên tắc điều phối ghép tạng.<br /> * Các bước thực hiện hòa hợp mô:<br /> - Khi một cơ quan được hiến tặng, tổ<br /> chức quản lý cơ quan hiến tặng điền<br /> thông tin của người hiến tạng bao gồm<br /> kích thước, tình trạng cơ quan, nhóm<br /> máu, loại mô vào hệ thống vi tính.<br /> - Danh sách đăng ký chờ ghép cơ<br /> quan chung trong hệ thống sẽ tìm thấy<br /> người hòa hợp miễn dịch với cơ quan<br /> hiến tặng. Mỗi cơ quan sẽ có tiêu chuẩn<br /> điều phối riêng. Máy vi tính dựa trên tiêu<br /> chuẩn cơ bản của từng loại cơ quan để<br /> tìm ra BN có hòa hợp mô tốt nhất.<br /> - Trung tâm ghép chọn tự động bằng<br /> máy kèm theo danh sách người nhận cơ<br /> quan.<br /> - Khi một cơ quan được hiến tặng, kíp<br /> ghép xác định tiêu chuẩn nào tốt nhất cho<br /> người nhận, đôi khi phải hủy bỏ cơ quan<br /> tặng.<br /> - Khi một cơ quan không phù hợp với<br /> người nhận, tiếp tục tìm người nhận khác<br /> tốt hơn trong danh sách chờ, việc này<br /> thực hiện đến khi tìm được người hòa<br /> hợp tốt nhất.<br /> * Các yếu tố liên quan đến điều phối<br /> cơ quan:<br /> Bên cạnh tiêu chuẩn hòa hợp mô còn<br /> có các yếu tố: tuổi, khả năng hồi phục của<br /> người nhận, hòa hợp nhóm máu, chiều<br /> cao, cân nặng; khoảng cách từ địa<br /> 19<br /> <br /> t¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè chuyªn ®Ò ghÐp t¹ng - 2018<br /> phương cư trú của người nhận đến trung<br /> tâm ghép; hoàn cảnh sống, số người trên<br /> danh sách chờ; thời gian tham gia vào<br /> danh sách chờ. Các tiêu chuẩn sẽ thay<br /> đổi tùy loại cơ quan. Ví dụ: với ghép tim<br /> và phổi, người nhận trong khu vực có<br /> người hiến tạng, hòa hợp nhóm máu<br /> ABO và trong vòng 500 km sẽ được ưu<br /> tiên cao nhất với những yêu cầu khác phù<br /> hợp với tiêu chuẩn ghép.<br /> 2. Điều kiện bổ sung trong việc<br /> chọn lựa người nhận cơ quan [10].<br /> Hệ thống KAS (Kidney Allocation System)<br /> mới xây dựng thêm một số yếu tố chính:<br /> các tiêu chuẩn chất lượng hiến thận hiện<br /> nay (tiêu chuẩn chuẩn cho người hiến<br /> tạng, SCD = Standard Criteria Donors;<br /> hoặc SCD = Expanded Criteria Donors)<br /> thay thế bằng một số chi tiết tinh tế hơn,<br /> đó là chỉ số theo dõi trong hồ sơ của<br /> người hiến thận (KDPI = Kidney Donors<br /> Profile Index). Tất cả người chờ nhận<br /> thận sẽ có một bảng thang điểm đánh giá<br /> đời sống sau ghép (EPTS = Expected<br /> Post Transplant Survival). Thang điểm<br /> dựa trên 4 yếu tố: tuổi, thời gian chạy<br /> thận nhân tạo, tình trạng bệnh đái tháo<br /> đường và tiền căn ghép tạng trước đó.<br /> Các nguyên tắc điều phối sẽ sử dụng<br /> KDPI cho người hiến và thang điểm EPTS<br /> sẽ đánh giá tương hợp giữa người cho và<br /> người nhận. Thận hiến với KDPI ≤ 20%<br /> sẽ ghép cho người nhận là người lớn với<br /> số điểm của EPTS 20%, tiếp theo là<br /> người nhận với EPTS ngoài điểm 20%.<br /> BN có nhiều kháng thể, điểm ưu tiên sẽ<br /> được tăng lên thông qua một hệ thống<br /> điểm của CPRA và ưu tiên của khu vực<br /> và quốc gia rất cao (những người có<br /> 20<br /> <br /> CPRA ≥ 98%). Thời gian lọc máu trước<br /> khi đăng ký sẽ tính vào thời gian chờ đợi.<br /> 3. Nguyên tắc điều phối đa trung<br /> tâm.<br /> Nơi nào có người hiến thì nơi đó sẽ<br /> được ưu tiên; chỉ chuyển đến trung tâm<br /> khác khi không có người phù hợp; trung<br /> tâm nhận có nhiệm vụ ưu tiên cho trung<br /> tâm đã chuyển tạng cho mình trước đó<br /> khi có người hiến tạng; nơi được chọn<br /> chuyển đến phải có khả năng ghép cơ<br /> quan đó và phương tiện giao thông phải<br /> thuận lợi, bảo đảm thời gian bảo quản<br /> tạng; người nhận cơ quan đó phải có sự<br /> hòa hợp cao (100%).<br /> NHỮNG TRỞ NGẠI TRONG HIẾN VÀ<br /> GHÉP TẠNG [5]<br /> 1. Pháp luật.<br /> - Tại Mỹ, luật cấm mua bán nội tạng<br /> quy định cụ thể: bất cứ ai cố ý thu nhận,<br /> nhận hoặc chuyển giao bất kỳ cơ quan nào<br /> sử dụng để ghép, phạt tiền 50.000 USD,<br /> hoặc phạt tù đến 5 năm hoặc cả hai.<br /> - Tại Úc, vùng phía Bắc, trong việc cấy<br /> ghép mô người quy định tại Điều 24:<br /> tham gia vào hoạt động của con người<br /> buôn bán mô hoặc bộ phận cơ thể, phạt<br /> tiền 500 USD hoặc 3 tháng tù giam.<br /> - Tại Hồng Kông và Ma Cao: nếu mua<br /> hoặc bán nội tạng hoặc mô người, hoặc<br /> gây ra tổn thương có liên quan cho người<br /> khác sẽ bị phạt tiền, hoặc bị tù không quá<br /> 3 năm.<br /> - Việt Nam đã có các luật:<br /> + Luật Hiến, lấy, ghép mô, bộ phận cơ<br /> thể người và hiến, lấy xác [2] nhưng còn<br /> những điểm cần phải bổ sung, hoàn thiện<br /> hơn cho phù hợp với thực tiễn tại<br /> <br /> t¹p chÝ y - d−îc häc qu©n sù sè chuyªn ®Ò ghÐp t¹ng - 2018<br /> Việt Nam: cần định nghĩa rõ hơn về từ<br /> “chết” giữa hiến tạng và hiến xác. Chết<br /> não và ngừng tuần hoàn. Chết não cần<br /> phải nói rõ đối với chết vùng vỏ não, thân<br /> não hay chết toàn bộ não và điện não chỉ<br /> đẳng điện khi chết toàn bộ não.<br /> + Bộ luật Hình sự nước Cộng hòa Xã<br /> hội Chủ nghĩa Việt Nam về tội buôn bán<br /> người bao gồm lấy bộ phận cơ thể người<br /> và những chỉnh sửa bổ sung về mức độ<br /> hình phạt [1, 3].<br /> + Ngày 30 - 7 hàng năm là ngày toàn<br /> dân chống buôn bán người [4].<br /> Hiện tại vẫn còn những điểm chưa quy<br /> định rõ ràng về việc bán thận, bán gan,<br /> ghép thận, ghép gan, ghép mô trái phép<br /> và người bán, người mua, lẫn người thực<br /> hiện sẽ bị xử lý như thế nào trong quá<br /> trình mua bán đó.<br /> 2. Văn hóa xã hội.<br /> Ghép tạng đã có những thành tựu nhất<br /> định, nhưng tình trạng thiếu hụt cơ quan<br /> trên toàn cầu là một trong những thách<br /> thức lớn mà tất cả mọi người đang phải<br /> đối mặt. Để đáp ứng nhu cầu này, ngoài<br /> nguồn hiến tặng từ trong gia đình, còn có<br /> thể sử dụng nguồn tạng hiến từ bạn bè<br /> tình nguyện và người có quan hệ tình<br /> cảm (chồng hoặc vợ), gọi là "hiến thận<br /> nhân đạo".<br /> Trên toàn cầu, việc ghép thận từ<br /> người hiến tặng không có mối quan hệ<br /> huyết thống phần lớn là người nghèo. Họ<br /> cần tiền nên họ đã sử dụng thận làm<br /> hàng hóa [11].<br /> Ảnh hưởng của các yếu tố xã hội học<br /> về hiến và ghép tạng là mối quan tâm lớn.<br /> Không có người tình nguyện hiến tặng<br /> thận (ngay cả người thân trong gia đình,<br /> <br /> do thiếu tình thân, thiếu kiến thức y khoa<br /> và thậm chí cả lòng ích kỷ) nên người<br /> nhận phải trả tiền cho người hiến, người<br /> bán và người môi giới. Nhu cầu ghép<br /> tạng ở các nước tăng nhanh hơn nguồn<br /> cung cấp cơ quan. Từ đó, cơ thể của<br /> người nghèo trên thế giới đang trở thành<br /> những món hàng trao đổi và thường gặp<br /> nhất là thận [11].<br /> 3. Tôn giáo.<br /> Quan điểm về tôn giáo rất đa dạng, đa<br /> phần các tôn giáo lớn như Phật giáo,<br /> Thiên chúa giáo đều ủng hộ việc hiến<br /> tạng nhân đạo cứu người [5]. Nhưng<br /> quan trọng là quyết định hiến tặng được<br /> thực hiện dựa vào lòng vị tha của con<br /> người, cần được quan tâm đầu tư cách<br /> tiếp cận trong cộng đồng để giải quyết<br /> những khó khăn cản trở về tôn giáo.<br /> 4. Vấn đề nan giải của thế giới.<br /> Mặc dù có nhiều thành tựu lớn trong<br /> chuyên ngành ghép tạng, nhưng vẫn luôn<br /> tồn tại vấn đề nan giải: thiếu nguồn tạng<br /> hiến tặng, từ đó nảy sinh vấn đề: mâu<br /> thuẫn giữa hiến tạng nhân đạo và buôn<br /> bán tạng, buôn lậu tạng phủ.<br /> TÌNH HÌNH GHÉP TẠNG THƯƠNG MẠI<br /> TRÊN THẾ GIỚI<br /> 1. Chống triệt để.<br /> Ghép buôn bán bị lên án mạnh (theo<br /> quan điểm của Hội Ghép tạng Thế giới,<br /> Tuyên ngôn Istanbul, OMS, Hội đồng<br /> Nhân quyền), nhưng “ghép tạng du lịch”<br /> vẫn xảy ra ở một số nước.<br /> 2. “Chống”, nhưng lách luật.<br /> Ví dụ: cấm buôn bán tạng cho người<br /> cùng bang, nhưng không cấm bán cho<br /> người khác bang trong cùng một nước.<br /> 21<br /> <br />