Nghiên cứu đặc điểm thực vật, thành phần hóa học của hai loài nưa thu hái ở Việt Nam

Trường Đại học Y Dược Thái Nguyên Bản tin Y Dược học miền núi số 1 năm 2016<br /> <br /> NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM THỰC VẬT, THÀNH PHẦN HÓA HỌC<br /> <br /> CỦA HAI LOÀI NƢA THU HÁI Ở VIỆT NAM<br /> <br /> Nguyễn Thị Thu Huyền<br /> Trường đại học Y Dược Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Nghiên cứu đã tiến hành mô tả, phân tích đặc điểm hình thái, đặc điểm vi học, thành phần<br /> hóa học của hai loài Nưa thu hái ở nhiều địa phương khác nhau ở Việt Nam. Các đặc<br /> điểm này đã được so sánh với các đặc điểm tương ứng của loài A. paeoniifolius (Dennst.)<br /> Nicolson. Có thể phân biệt ba loài này ở dạng tươi, khô bằng đặc điểm hình thái, đặc<br /> điểm vi học bột củ và thành phần hóa học củ. Các đặc điểm này đã được tập hợp thành<br /> bộ dữ liệu làm cơ sở để xây dựng các chuyên luận kiểm nghiệm dược liệu.<br /> Từ khóa: A. paeoniifolius, nưa việt nam, đặc điểm thực vật, thành phần hóa học<br /> Đặt vấn đề<br /> Nưa là tên gọi chung của nhiều loài thực vật thuộc chi Amorphophallus, họ Ráy<br /> (Araceae) ở Việt Nam. Củ của một số loài Nưa từ lâu đã được nhân dân ta sử dụng thuốc<br /> và thực phẩm [3],[4]. Ngày nay glucomannan (một hợp chất được chiết từ hai loài Nưa<br /> A.konjac k.kock, A. paeoniifolius (Dennst.) Nicolson) đang được sử dụng rất nhiều trong<br /> thực phẩm và y dược (giảm mỡ máu, giảm cholesterol LDL, làm tá dược, màng bao<br /> thuốc…) [1].<br /> Với mục đích tìm nguồn nguyên liệu làm thuốc mới, đề tài đã nghiên cứu với các<br /> mục tiêu:<br /> Mô tả đặc điểm thực vật của hai loài Nưa ở Việt Nam<br /> Nghiên cứu thành phần hóa học của hai loài Nưa ở Việt Nam<br /> So sánh các đặc điểm này với các đặc điểm tương ứng của loài Nưa A. paeoniifolius<br /> (Dennst.) Nicolson.<br /> Đối tƣợng và phƣơng pháp nghiên cứu<br /> Nguyên liệu nghiên cứu: Hai mẫu Nưa được thu hái nhiều địa phương khác nhau:<br /> Mẫu 1: huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội vào tháng 2 – 4/2015<br /> Mẫu 2: huyện Đan Phượng, thành phố Hà Nội vào tháng 2 – 4/2015.<br /> Mẫu A. paeoniifolius (Dennst.) Nicolson: Nho Quan - Ninh Bình vào tháng 10/2014.<br /> Đại điểm nghiên cứu: Bộ môn Dược liệu – Trường Đại học Y Dược Thái Nguyên.<br /> Phƣơng tiện nghiên cứu:<br /> Mô tả về thực vật: Thước kẻ, máy ảnh, kính hiển vi<br /> Nghiên cứu về hóa học: các dụng cụ trong phòng thí nghiệm, bản mỏng tráng sẵn<br /> silicagel GF254 của Merc, máy chấm sắc ký CAMAG LINOMAT 5, máy chụp ảnh sắc<br /> ký CAMAG REPROSTAR 3, hóa chất và thuốc thử đạt tiêu chuẩn phân tích theo Dược Điển<br /> Việt Nam IV [2]<br /> Phƣơng pháp nghiên cứu<br /> Mô tả về đặc điểm thực vật<br /> - Nghiên cứu đặc điểm hình thái: Quan sát, đo, mô tả và chụp hình.<br /> - Phương pháp kính hiển vi: tiến hành theo Dược Việt Nam IV [2].<br /> Nghiên cứu về thành phần hóa học<br /> 8<br /> Trường Đại học Y Dược Thái Nguyên Bản tin Y Dược học miền núi số 1 năm 2016<br /> <br /> - Sơ bộ xác định thành phần hóa học của củ hai loài nghiên cứu bằng các phản ứng<br /> hóa học thường quy.<br /> - Sắc ký lớp mỏng<br /> + Chuẩn bị dịch chiết: Ngâm 10g bột củ Nưa trong 20 ml methanol trong 24h ở nhiệt<br /> độ phòng, lọc qua giấy lọc, bốc hơi dịch lọc đến còn khoảng 0,5 ml để lấy dịch chấm sắc ký.<br /> + Tiến hành: dịch chiết được triển khai trên bản mỏng Silicagel 60F254 tráng sẵn<br /> của Merck, với hệ dung môi thích hợp. Hiện vết ở các bước sóng 254nm và 366nm, phun<br /> thuốc thử hiện màu Vanilin 1%/ H2SO4.<br /> Kết quả nghiên cứu<br /> Đặc điểm hình thái<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 1: Đặc điểm hình thái của ba mẫu nƣa nghiên cứu<br /> A. Mẫu 1 B. Mẫu 2 C. Mẫu A. paeoniifolius (Dennst.) Nicolson<br /> 1. Lá 2,3. Thân củ 4. Bề mặt cuống lá<br /> Mẫu 1: Cây cỏ cao 1-1,5m, sống hàng năm có thân củ. Củ hình cầu có mặt trên lõm ở phần gốc<br /> mầm, mặt dưới lồi, trên thân củ có nhiều nốt sần như củ khoai tây. Có nhiều rễ con, mọc tập trung<br /> xung quanh phần gốc mầm của củ. Củ có kích thước 6-10x10-15cm, màu nâu sậm có khi màu<br /> cam, phần thịt củ màu vàng nhạt hoặc màu hồng. Củ gây ngứa mạnh. Thường chỉ có 1 lá mọc từ<br /> thân củ. Cuống lá mọng nước, kích thước 2-4x100-140cm, bề mặt hơi sần ,có nhiều đốm trắng và<br /> nhiều chấm đen nhỏ trên nền xanh đậm. Phiến lá có màu xanh đậm, xòe rộng 50-100cm, xẻ thùy 3,<br /> thùy xẻ lông chim nhiều lần. (Hình 1A)<br /> Mẫu 2: Cây cỏ sống hàng năm có thân củ, cao 1,5-2m. Củ hình cầu có mặt trên lõm ở phần<br /> gốc mầm, mặt dưới lồi, xung quanh có nhiều rễ con, trên thân củ có nhiều nốt sần như củ khoai<br /> tây. Củ có kích thước 15-18x20-25cm. Củ có màu nâu sậm, củ non có thịt trắng, củ già có thịt<br /> màu trắng vàng. Củ gây ngứa nhẹ. Thời gian nảy mầm khoảng tháng 4 -5. Khi mới mọc, mầm<br /> được ôm bởi một bẹ to màu xanh đậm. Thường chỉ có 1 lá mọc từ thân củ. Cuống lá mọng<br /> nước, kích thước 6-8x140-180cm, bề mặt cuống nhẵn, có nhiều đốm trắng trên nền xanh nhạt.<br /> Càng về gốc cuống màu xanh càng đậm, phần cuối gốc có màu hồng. Phiến lá có màu xanh<br /> nhạt, xòe rộng 60-120cm, xẻ thùy 3, thùy xẻ lông chim nhiều lần. (Hình 1B)<br /> Mẫu A. paeoniifolius (Dennst.) Nicolson: Cây cỏ, cao 100-150cm, sống hàng năm có<br /> thân củ. Củ hình cầu có mặt trên lõm ở phần gốc mầm, mặt dưới lồi, xung quanh có<br /> nhiều rễ con, trên thân củ có nhiều nốt sần như củ khoai tây. Củ có kích thước 15x20-<br /> 25cm, bên ngoài màu nâu sậm, khi củ còn non phần thịt củ có màu hồng nhạt, khi củ già<br /> có màu vàng nhạt. Thời gian nảy mầm và ra hoa vào tháng 4-5. Hoa thường mọc trước<br /> 9<br /> Trường Đại học Y Dược Thái Nguyên Bản tin Y Dược học miền núi số 1 năm 2016<br /> <br /> khi ra lá. Thường chỉ có 1 lá mọc từ thân củ. Cuống lá mọng nước, có kích thước 5-<br /> 6x100-150cm. Bề mặt cuống có nhiều đốm trắng hình bầu dục trên nền xanh nhạt, càng<br /> về gốc các vết đốm càng lớn. có nhiều nốt sần dạng gai mềm như mụn cơm. Phiến có<br /> màu xanh nhạt, kích thước 150-300cm, chẻ thùy 3, thùy xẻ lông chim nhiều lần. Mép<br /> phiến lá có thể men theo cuống hoặc không. (Hình 1C) Mẫu A. aeoniifolius (Dennst.)<br /> Nicolson đã được xác định tên và tiêu bản của loài được lưu tại Phòng tiêu bản – Bộ môn<br /> Thực vật, trường Đại học Dược Hà Nội với mã số tiêu bản là HNIP/18083/14.<br /> Nhận xét: Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi chưa lấy được mẫu hoa của hai loài<br /> nghiên cứu nên chưa xác định được tên khoa học của chúng. Kết quả nghiên cứu cho thấy đặc<br /> điểm hình thái củ, lá của 2 mẫu nghiên cứu tương tự nhau và giống với mẫu A. paeoniifolius<br /> (Dennst.) Nicolson. Ta có thể phân biệt 3 loài Nưa này dựa vào bề mặt cuống lá:<br /> Mẫu 1: Cuống lá có bề mặt hơi sần, có nhiều đốm trắng và nhiều chấm đen nhỏ trên<br /> nền xanh đậm<br /> Mẫu 2: Bề mặt cuống nhẵn, có nhiều đốm trắng trên nền xanh nhạt<br /> Mẫu A. paeoniifolius (Dennst.) Nicolson: Bề mặt cuống có nhiều đốm trắng hình bầu<br /> dục trên nền xanh nhạt, càng về gốc các vết đốm càng lớn. có nhiều nốt sần dạng gai<br /> mềm như mụn cơm<br /> Đặc điểm vi học bột củ<br /> Mẫu 1: Bột màu trắng, không mùi, không vị. Soi trên kính hiển vi thấy các đặc điểm<br /> sau: Tinh bột xếp riêng lẻ hay thành đám. Có tinh bột đơn và tinh bột kép đôi, kép ba.<br /> Tinh bột có hình bầu dục, rốn hình chữ thập, kích thước 0,056-0,075mm (2). Mảnh mô<br /> mềm có thành mỏng chứa tinh bột (1). Có 2 loại tinh thể canxi oxalat hình kim. Loại 1 có<br /> kích thước 0,056mm thường tập trung thành từng bó (4). Loại 2 có kích thước 0,164mm<br /> thường đứng riêng rẽ (6). Tinh thể canxi oxalat hình cầu gai kích thước 0,056mm (5). Có<br /> nhiều mảnh mạch (3). (Hình 2A)<br /> Mẫu 2: Bột màu trắng vàng, không mùi, không vị. Soi trên kính hiển vi thấy các đặc<br /> điểm sau: Tinh bột xếp riêng lẻ hay thành đám (2). Có tinh bột đơn và tinh bột kép hai,<br /> ba hoặc nhiều lần. Tinh bột đơn hình tròn hoặc hình đa giác, rốn hạt dạng vạch phân<br /> nhánh hoặc không, kích thước từ 0,020mm đến 0,024mm. Mảnh mô mềm có thành rất<br /> mỏng chứa tinh bột (1), nhiều mảnh mạch (3). Có nhiều tinh thể canxi oxalat hình kim<br /> đứng riêng rẽ hoặc thành đám, kích thước 0,16mm (6) và có tinh thể canxi oxalat hình<br /> cầu gai kích thước 0,04mm (4). (Hình 2B)<br /> Mẫu A. paeoniifolius (Dennst.) Nicolson: Bột màu trắng hơi nâu, không mùi, vị nhạt,<br /> tê đầu lưỡi. Soi trên kính hiển vi thấy các đặc điểm sau: Tinh bột xếp riêng lẻ hay thành<br /> đám. Có tinh bột đơn và tinh bột kép bội. Tinh bột đơn hình tròn hoặc hình đa giác, kích<br /> thước từ 0,008mm đến 0,024mm (2). Mảnh mô mềm có thành mỏng chứa tinh bột (1).<br /> Có 3 loại tinh thể canxi oxalat: 1 Loại hình cầu gai kích thước 0,04mm (4) và 2 loại hình<br /> kim đứng riêng rẽ hoặc thành đám. Loại hình kim 1 có kích thước 0,048mm (4). Loại HK<br /> 2 có kích thước 0,148mm (6). Có nhiều loại mảnh mạch (3) (Hình 2C).<br /> Nhận xét: Đặc điểm vi học bộ củ của hai loài nghiên cứu và A. paeoniifolius<br /> (Dennst.) Nicolson tương tự nhau. Từ đặc điểm vi học bột có thể phân biệt ba loài Nưa<br /> dựa vào:<br /> Mẫu 1: Tinh bột đơn có hình bầu dục, rốn hình chữ thập, kích thước 0,056-0,075mm.<br /> Có hai loại tinh thể calci oxalat hình kim.<br /> <br /> 10<br /> Trường Đại học Y Dược Thái Nguyên Bản tin Y Dược học miền núi số 1 năm 2016<br /> <br /> Mẫu 2: Tinh bột đơn hình tròn hoặc hình đa giác, rốn hạt dạng vạch phân nhánh hoặc<br /> không, kích thước từ 0,020mm đến 0,024mm. Chỉ có 1 loại tinh thể calci oxalat hình kim.<br /> Mẫu A. paeoniifolius (Dennst.) Nicolson: Tinh bột đơn hình tròn hoặc hình đa giác,<br /> kích thước từ 0,008mm đến 0,024mm. Có hai loại tinh thể calci oxalat hình kim.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 2. Đặc điểm bột dƣợc liệu<br /> A. Mẫu 1 B. Mẫu 2 C. Mẫu A. paeoniifolius (Dennst.) Nicolson<br /> 1. Mảnh mô mềm mang hạt tinh bột 2. Tinh bột 3. Mảnh mạch<br /> 4,6. Tinh thể Ca oxalat hình kim 5. Tinh thể Ca oxalat hình cầu gai<br /> Nghiên cứu hóa học<br /> Định tính sơ bộ thành phần hóa học của 3 mẫu nưa: Bằng các phản ứng hóa học<br /> thường quy đã xác định được thành phần hóa học của củ 3 mẫu nghiên cứu đều chứa:<br /> saponin steroid, acid hữu cơ, đường khử, acid amin, polysaccharid, sterol.<br /> Định tính bằng sắc ký lớp mỏng: Sắc ký đồ khai triển dịch chiết methanol của các<br /> mẫu với hệ Cloroform - Methanol - Nước (85:15:1) được trình bày ở hình 3.<br /> Nhận xét: Sau khi khai triển dịch chiết methanol, ta thấy có thể phân biệt ba mẫu Nưa<br /> dựa vào hình ảnh sắc ký đồ. Trong 2 mẫu nưa nghiên cứu, sắc ký đồ của mẫu 2 có số vết<br /> và Rf tương tự với mẫu A. paeoniifolius (Dennst.) Nicolson.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 3: Hình ảnh sắc ký đồ dịch chiết cloroform của các mẫu nƣa nghiên cứu với hệ dung môi<br /> Cloroform - Methanol - Nƣớc (85:15:1)<br /> A. Bước sóng 254nm<br /> B. Bước sóng 366nm<br /> 11<br /> Trường Đại học Y Dược Thái Nguyên Bản tin Y Dược học miền núi số 1 năm 2016<br /> <br /> C. Ánh sáng thường sau khi phu thuốc thử<br /> N1: Mẫu 1 N2: Mẫu 2<br /> A.P: Mẫu A. paeoniifolius (Dennst.) Nicolson<br /> Bàn luận<br /> Đây là nguồn nguyên liệu dồi dào, dễ kiếm và giá cả hợp lý vì hai loài nghiên cứu<br /> đều dễ sống, phù hợp với điều kiện tự nhiên của nước ta. Có thể phân biệt 2 loài Nưa<br /> nghiên cứu và loài A. paeoniifolius (Dennst.) Nicolson. dựa trên đặc điểm thân củ, lá.<br /> Điều này giúp sàng lọc nhanh nguyên liệu đầu vào cho quá trình sản xuất trong tương lai.<br /> Kết quả nghiên cứu hiển vi, nghiên cứu hóa học là cơ sở để xây dựng một số tiêu chuẩn kiểm<br /> nghiệm về mặt thực vật, hóa học cho hai loài nghiên cứu. Kết quả phân tích thành phần hóa<br /> học bằng phương pháp sắc ký lớp mỏng cho thấy mẫu 2 có thể là nguồn nguyên liệu mới để<br /> làm dược liệu và chiết xuất glucomannan thay thế loài A. paeoniifolius (Dennst.) Nicolson.<br /> Kết luận: Đề tài đã mô tả, phân tích được đặc điểm hình thái, đặc điểm vi học bột củ<br /> của hai loài nghiên cứu, đã xác định được thành phần hóa học của củ hai loài này bằng<br /> các phản ứng hóa học thường quy và bằng phương pháp sắc ký lớp mỏng. Các đặc điểm<br /> này đã được so sánh với các đặc điểm tương ứng của loài A. paeoniifolius (Dennst.)<br /> Nicolson.<br /> Đề xuất: Từ những kết quả đạt được, chúng tôi có một số kiến nghị sau:<br /> - Tiếp tục nghiên cứu hàm lượng glucomannan trong hai loài nghiên cứu.<br /> - Lấy mẫu hoa, quả, hạt của 2 loài nưa nghiên cứu để xác định tên khoa học của chúng.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Nguyễn Tiến An (2012), Nghiên cứu thành phần hoá học, quy trình tách chiết, biến tính<br /> hoá học và khả năng ứng dụng của Glucomannan từ củ một số loài nưa (Amrphophallus SP -<br /> Araceae) ở Việt Nam: Luận án Tiến sĩ Hóa học, Viện Hóa học, Hà Nội.<br /> 2. Bộ Y tế, Dược điển Việt Nam IV, Phụ lục 9.8.<br /> 3. Đỗ Tất Lợi (1999), Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam: Nxb Y học. tr. 136.<br /> 4. Nguyễn Viết Thân (2013), Cây thuốc Việt Nam và những bài thuốc thường dùng,<br /> Vol. tập 3. Nxb Thế giới. tr. 46,48.<br /> <br /> STUDYING ON BOTANICAL CHARACTERISTICS,<br /> CHEMICAL COMPOSITION OF TWO “NUA SPECIES” COLLECTED IN<br /> VIETNAM<br /> SUMMARY<br /> Based on the analysis of botanical studies, chemical composition studies of the<br /> samples “Nua species” collected from different distribution places in Vietnam, the<br /> morphology, microscopy and chemical composition of them have been described,<br /> systematized and compared with Amorphophallus paeoniifolius (Dennst.)<br /> Nicolson. Microscopy method and TLC alanysis can distinguish them in the form<br /> of raw materials as well as in powder form. These features have been assembled<br /> into the data as a basis to build the testing medicinal treatises.<br /> Keywords: Nua species, A. paeoniifolius, botanical chacteristic, chemical<br /> composition.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 12<br />