Nghiên cứu phát hiện Fragile X ở các gia đình có người chậm phát triển tâm thần tại một số vùng dân cư Việt Nam

Chia sẻ: Sunshine_3 Sunshine_3 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:8

Thêm vào BST

Báo xấu

76
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đột biến gen lặn trên nhiễm sắc thể (NST) X ở vị trí Xq27.3 là nguyên nhân gây nên hiện tợng NST X dễ gẫy (fragile X), những ngời mang gen đột biến này sẽ biểu hiện chậm phát triển tâm thần (CPTTT). Lần đầu tiên ở Việt Nam chúng tôi đã áp dụng kỹ thuật nuôi cấy tế bào bạch cầu lympho máu ngoại vi trong môi trờng nuôi cấy đặc hiệu (môi trờng TC 199 và môi trờng RPMI 1640 có bổ sung thymidin) để phát hiện fragile X ở 55 ngời thuộc các nhóm sau: nhóm ngời CPTTT có tính gia đình (gia đình có từ 2 ngời trở lên...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Nghiên cứu phát hiện Fragile X ở các gia đình có người chậm phát triển tâm thần tại một số vùng dân cư Việt Nam

TCNCYH 30 (4) - 2004 Nghiªn cøu ph¸t hiÖn fragile x ë c¸c gia ®×nh cã ng-êi chËm ph¸t triÓn t©m thÇn t¹i mét sè vïng d©n c- viÖt nam L-¬ng ThÞ Lan Anh, Phan ThÞ Hoan, TrÞnh V¨n B¶o Bé m«n Y sinh häc - Di truyÒn, Tr-êng §¹i häc Y Hµ Néi §ét biÕn gen lÆn trªn nhiÔm s¾c thÓ (NST) X ë vÞ trÝ Xq27.3 lµ nguyªn nh©n g©y nªn hiÖn t-îng NST X dÔ gÉy (fragile X), nh÷ng ng-êi mang gen ®ét biÕn nµy sÏ biÓu hiÖn chËm ph¸t triÓn t©m thÇn (CPTTT). LÇn ®Çu tiªn ë ViÖt Nam chóng t«i ®· ¸p dông kü thuËt nu«i cÊy tÕ bµo b¹ch cÇu lympho m¸u ngo¹i vi trong m«i tr-êng nu«i cÊy ®Æc hiÖu (m«i tr-êng TC 199 vµ m«i tr-êng RPMI 1640 cã bæ sung thymidin) ®Ó ph¸t hiÖn fragile X ë 55 ng-êi thuéc c¸c nhãm sau: nhãm ng-êi CPTTT cã tÝnh gia ®×nh (gia ®×nh cã tõ 2 ng-êi trë lªn bÞ CPTTT), nhãm ng-êi CPTTT cã biÓu hiÖn l©m sµng cña héi chøng Fragile X (héi chøng g©y chËm ph¸t triÓn t©m thÇn cã tÝnh gia ®×nh) vµ hä hµng bËc mét cña hä (bè, mÑ, anh chÞ em ruét). KÕt qu¶ ph©n tÝch nhiÔm s¾c thÓ cña 29 ng-êi gåm 21 ng-êi CPTTT cã tÝnh gia ®×nh vµ 8 ng-êi lµ hä hµng bËc mét cña hä nh- sau: 47,62% ng-êi CPTTT cã tÝnh gia ®×nh cã biÓu hiÖn fragile X vµ 25,00% hä hµng bËc mét cña ng-êi CPTTT cã tÝnh gia ®×nh cã biÓu hiÖn fragile X (ph©n tÝch trªn 2.895 tÕ bµo). KÕt qu¶ ph©n tÝch nhiÔm s¾c thÓ cña 26 ng-êi gåm 11 ng-êi CPTTT cã héi chøng Fragile X vµ 15 ng-êi hä hµng bËc mét nh- sau: 45,45% ng-êi CPTTT cã héi chøng fragile X thÊy cã biÓu hiÖn fragile X vµ 26,67 % hä hµng bËc mét cña hä cã biÓu hiÖn fragile X (ph©n tÝch trªn 2.577 tÕ bµo). Tû lÖ tÕ bµo cã fragile X trong tæng sè tÕ bµo quan s¸t lµ 1,78%. I. §Æt vÊn ®Ò CPTTT cã tÝnh gia ®×nh rÊt ®-îc sù quan t©m ChËm ph¸t triÓn t©m thÇn (CPTTT) lµ mét cña c¸c nhµ khoa häc trªn thÕ giíi ngay tõ tr¹ng th¸i bÖnh lý ngõng ph¸t triÓn hay ph¸t nh÷ng n¨m 1930, tiÕp ®ã sù ph¸t hiÖn héi triÓn kh«ng ®Çy ®ñ vÒ trÝ tuÖ. TÇn suÊt CPTTT chøng Fragile X vÒ c¬ chÕ ph©n tö vµ di trong d©n sè ë c¸c n-íc kh¸c nhau tõ 1% - truyÒn tÕ bµo (DTTB) liªn quan ®Õn CPTTT 3% [1]. Tr-íc ®©y, ng-êi bÞ bÖnh t©m thÇn cã tÝnh gia ®×nh lµ mét ®ãng gãp rÊt lín cho th-êng bÞ d©n chóng xa l¸nh, ngµy nay cïng ngµnh di truyÒn häc. Héi chøng Fragile X víi sù ph¸t triÓn cña x· héi, CPTTT trë thµnh (hay cßn gäi lµ héi chøng Martin - Bell) lµ héi mèi quan t©m kh«ng chØ cña ngµnh y tÕ nãi chøng CPTTT do ®ét biÕn gen g©y nªn hiÖn riªng mµ ®èi víi c¸c ngµnh c¸c cÊp nãi chung t-îng nhiÔm s¾c thÓ (NST) X dÔ gÉy (fragile v× CPTTT lµm gi¶m sót mét phÇn kh«ng nhá X), vÞ trÝ dÔ gÉy n»m trªn nh¸nh dµi cña NST trÝ tuÖ vµ lao ®éng cña x· héi. §iÒu ®¸ng quan X, t¹i vïng 2, b¨ng 7 vµ b¨ng phô 3 (Xq27.3). t©m lµ CPTTT cã nhiÒu tr-êng hîp kh«ng chØ Ng-êi bÖnh CPTTT do NST X dÔ gÉy cã xuÊt hiÖn riªng lÎ ë tõng c¸ thÓ trong x· héi nh÷ng triÖu chøng ®Æc tr-ng cã thÓ nhËn biÕt mµ xuÊt hiÖn trong nhiÒu thÕ hÖ cña mét gia ®-îc trªn l©m sµng vµ nh÷ng ng-êi nµy vÉn ®×nh, nhiÒu anh chÞ em trong cïng mét thÕ hÖ, cã kh¶ n¨ng sinh ®Î nªn cã thÓ truyÒn bÖnh ®ã lµ CPTTT cã tÝnh gia ®×nh. vµ gen bÖnh cho thÕ hÖ sau g©y nªn hiÖn t-îng CPTTT cã tÝnh gia ®×nh. Trªn thÕ giíi, CPTTT ®· ®-îc biÕt tíi vµ nghiªn cøu réng r·i tõ thÕ kû XIX. Nh÷ng Cho ®Õn nay, chóng t«i ch-a thÊy mét thµnh tùu ®¹t ®-îc qua mét qu¸ tr×nh dµi nghiªn cøu nµo vÒ CPTTT cã tÝnh gia ®×nh ë nghiªn cøu CPTTT ph¶i kÓ ®Õn ®ã lµ sù ViÖt Nam. ë gãc ®é di truyÒn y häc, chóng t«i thèng nhÊt vÒ triÖu chøng l©m sµng, thèng kª muèn ®i s©u nghiªn cøu c¬ së DTTB cña ®-îc c¸c nguyªn nh©n g©y bÖnh. §Æc biÖt CPTTT cã tÝnh gia ®×nh. V× vËy, chóng t«i tiÕn §Ò tµi ®-îc thùc hiÖn t¹i Bé m«n Y sinh häc - Di truyÒn, tr-êng §¹i häc Y Hµ Néi 1
TCNCYH 30 (4) - 2004 hµnh nghiªn cøu nµy nh»m môc tiªu: 2.2. Ph-¬ng ph¸p 1. ¸p dông kÜ thuËt nu«i cÊy tÕ bµo ®Æc Sö dông ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu m« t¶ hiÖu ®Ó ph¸t hiÖn nhiÔm s¾c thÓ X dÔ gÉy c¾t ngang víi c¸c b-íc sau: (fragile X) ë c¸c gia ®×nh cã ng-êi CPTTT t¹i B-íc 1: Dïng phiÕu ®iÒu tra theo hé gia mét sè vïng d©n c- ViÖt Nam. ®×nh (HG§) ®Ó ®iÒu tra vµ thèng kª x¸c ®Þnh 2. X¸c ®Þnh tû lÖ nhiÔm s¾c thÓ X dÔ gÉy c¸c HG§ cã ng-êi dÞ tËt bÈm sinh (DTBS). (fragile X) ë nh÷ng ng-êi CPTTT vµ hä hµng TiÕn hµnh th¨m kh¸m c¸c HG§ cã ng-êi bËc mét cña hä t¹i mét sè vïng d©n c- ViÖt DTBS nãi chung vµ DTBS lo¹i thÇn kinh, t©m Nam. thÇn nãi riªng. Chóng t«i hy väng kÕt qu¶ thu ®-îc sÏ B-íc 2: Th¨m kh¸m chuyªn khoa t©m ®ãng gãp mét phÇn vµo viÖc x¸c ®Þnh nguyªn thÇn vµ di truyÒn ®Ó x¸c ®Þnh chÈn ®o¸n c¸c nh©n cña CPTTT, tõ ®ã cã nh÷ng biÖn ph¸p HG§ cã ng-êi CPTTT cã tÝnh gia ®×nh, ng-êi thÝch hîp lµm gi¶m sù ra ®êi nh÷ng ®øa trÎ CPTTT cã triÖu chøng cña héi chøng Fragile CPTTT. X. II. §èi t-îng vµ ph-¬ng ph¸p B-íc 3: LÊy m¸u tÜnh m¹ch xÐt nghiÖm nghiªn cøu NST cho nh÷ng ng-êi CPTTT cã tÝnh gia 2.1. §èi t-îng ®×nh, nh÷ng ng-êi CPTTT cã héi chøng Fragile X vµ hä hµng bËc mét cña hä. Lµ nh÷ng ng-êi CPTTT cã tÝnh gia ®×nh (trong gia ®×nh cã tõ hai ng-êi trë lªn bÞ XÐt nghiÖm NST: ®-îc thùc hiÖn b»ng CPTTT), nh÷ng ng-êi CPTTT cã héi chøng ph-¬ng ph¸p nu«i cÊy tÕ bµo (TB) b¹ch cÇu Fragile X (héi chøng g©y CPTTT cã tÝnh gia lympho m¸u ngo¹i vi, tiÕn hµnh t¹i phßng xÐt ®×nh) vµ hä hµng bËc mét cña hä thuéc hai nghiÖm DTTB cña Bé m«n Y sinh häc - Di vïng d©n c- I vµ II, gåm 55 ng-êi, víi 40 truyÒn, Tr-êng §¹i häc Y Hµ Néi. ng-êi thuéc vïng I vµ 15 ng-êi thuéc vïng II. B-íc 1 ®-îc thùc hiÖn ë ®Ò tµi chung cña - Vïng I lµ mét vïng n«ng th«n miÒn Nam, Bé m«n Y sinh häc - Di truyÒn, nghiªn cøu vïng II lµ mét vïng thµnh phè miÒn Nam. cña chóng t«i ®-îc thùc hiÖn tõ b-íc 2. §èi t-îng nghiªn cøu ®-îc chia thµnh 2 Ph-¬ng ph¸p nu«i cÊy TB b¹ch cÇu nhãm: lympho m¸u ngo¹i vi Nhãm 1: gåm cã 2 nhãm nhá, kÝ hiÖu lµ 1a - Nu«i cÊy TB b¹ch cÇu lympho m¸u ngo¹i vµ 1b vi theo ph-¬ng ph¸p nu«i cÊy m¸u toµn phÇn cña Labo DTTB, Tr-êng §¹i häc Wisconsin - - Nhãm 1a: gåm 21 ng-êi CPTTT cã tÝnh Madison (Mü) [5]. gia ®×nh (trong gia ®×nh cã tõ hai ng-êi trë lªn bÞ CPTTT). - §©y lµ lÇn ®Çu tiªn ë ViÖt Nam, chóng t«i ¸p dông ph-¬ng ph¸p nu«i cÊy TB cã sö - Nhãm 1b: gåm 8 ng-êi lµ hä hµng bËc dông m«i tr-êng ®Æc hiÖu ®Ó ph¸t hiÖn NST X mét cña ng-êi CPTTT cã tÝnh gia ®×nh (gåm dÔ gÉy (fragile X). Mçi bÖnh nh©n ®-îc nu«i bè mÑ hoÆc anh chÞ em ruét). cÊy TB b¹ch cÇu lympho m¸u ngo¹i vi b»ng - Nhãm 2: gåm cã 2 nhãm nhá, kÝ hiÖu lµ hai lo¹i m«i tr-êng. M«i tr-êng nu«i cÊy 2a vµ 2b nghÌo axit folic (TC 199) víi nång ®é axit folic - Nhãm 2a: gåm 11 ng-êi CPTTT cã triÖu lµ 0,01 mg/ml (m«i tr-êng nu«i cÊy th«ng chøng cña héi chøng Fragile X. th-êng cã nång ®é axit folic trªn 1 mg/ml), vµ m«i tr-êng nu«i cÊy d- thymidin (m«i tr-êng - Nhãm 2b: gåm 15 ng-êi lµ hä hµng bËc RPMI 1640 bæ sung thymidin víi nång ®é 30 mét cña ng-êi CPTTT cã triÖu chøng cña héi mg/ml, m«i tr-êng nu«i cÊy th«ng th-êng cã chøng Fragile X. nång ®é thymidin tõ 0 ®Õn d-íi 1 mg/ml). 2
TCNCYH 30 (4) - 2004 §¸nh gi¸ NST héi chøng Fragile X lµ do hiÖn t-îng ®ét biÕn NST ®-îc ph©n tÝch theo quy ®Þnh quèc tÕ ADN ë vÞ trÝ Xq27.3, cô thÓ lµ ®ét biÕn gen vÒ danh ph¸p DTTB ng-êi n¨m 1995 - An FMR1 (Fragile X Mental Retardation 1). ë International System for Human Cytogenetic ng-êi b×nh th-êng, trªn gen FMR1 sè lÇn lÆp Nomenclature (ISCN) [7]. Tiªu b¶n NST l¹i cña bé 3 nucleotit CGG tõ 5 - 54 lÇn; ë ®-îc ph©n tÝch trªn kÝnh hiÓn vi cã ®é phãng ng-êi mang gen tiÒn ®ét biÕn, sè lÇn lÆp l¹i ®¹i 1000 lÇn. C¸c d¹ng rèi lo¹n NST sau cña bé ba nucleotit CGG tõ 60 - 200 lÇn; ë ®-îc ph©n tÝch: ng-êi mang gen ®ét biÕn hoµn toµn, sè lÇn lÆp l¹i cña bé ba nucleotit CGG > 200 lÇn. Sè l-îng NST: Gen ®ét biÕn lµm mÊt tÝnh æn ®Þnh cña ph©n - TB d-íi l-ìng béi (< 46 NST), TB l-ìng tö ADN, g©y nªn hiÖn t-îng dÔ gÉy cña NST béi (46 NST), TB trªn l-ìng béi (> 46 NST), X ë vÞ trÝ Xq27.3 [3], [5], [9]. S¶n phÈm cña TB ®a béi (tam béi: 69 NST, tø béi: 92 NST) gen FMR1 lµ protein FMRP (Fragile X Mental CÊu tróc NST: Retardation Protein), lµ mét lo¹i protein cã - C¸c d¹ng rèi lo¹n cÊu tróc kiÓu nhiÔm nhiÒu trong m« n·o vµ m« tinh hoµn, chøc s¾c tö (gap, ®øt ®¬n, trao ®æi nhiÔm s¾c tö); n¨ng cña FMRP lµ tham gia ®iÒu hoµ tæng c¸c d¹ng rèi lo¹n cÊu tróc kiÓu NST (isogap, hîp protein, ngoµi ra protein nµy cßn tham ®øt kÐp, ®o¹n kh«ng t©m, NST h×nh vßng, gia cÊu t¹o n¬ron vµ sù dÉn truyÒn qua synap NST hai t©m, ®¶o ®o¹n, chuyÓn ®o¹n). [2], [8], [10]. Khi gen FMR1 ®ét biÕn hoµn toµn, c¬ thÓ kh«ng cã kh¶ n¨ng tæng hîp Rèi lo¹n cÊu tróc c¶ côm NST: nhoÌ protein FMRP, dÉn ®Õn thiÕu hoµn toµn nh¹t NST, tiªu huû NST, tan vôn NST… protein nµy, c¬ thÓ sÏ cã biÓu hiÖn CPTTT. Tõ mçi mÉu xÐt nghiÖm NST ®-îc ®¸nh C¸c møc ®é ®ét biÕn cña gen sÏ ¶nh gi¸ trung b×nh 100 côm NST kú gi÷a, trong sè h-ëng ®Õn trÝ tuÖ ë c¸c møc ®é kh¸c nhau. ®ã Ýt nhÊt 3 côm NST kú gi÷a ®-îc chôp ¶nh, Ng-êi mang gen tiÒn ®ét biÕn vµ ®ét biÕn lËp karyotyp theo ®óng qui -íc quèc tÕ. kh«ng bÞ ¶nh h-ëng tíi kh¶ n¨ng sinh s¶n C¸c mÉu xÐt nghiÖm NST ®Òu ®-îc ph©n nªn cã thÓ truyÒn gen bÖnh vµ bÖnh cho thÕ tÝch kü sè l-îng vµ cÊu tróc NST ®Ó ph¸t hiÖn hÖ sau, do ®ã héi chøng Fragile X g©y CPTTT NST dÔ gÉy, ®Æc biÖt lµ NST X dÔ gÉy. cã tÝnh gia ®×nh. §Æc ®iÓm dÔ gÉy cña NST X ë vÞ trÝ - Gen FMR1 bÞ ®ét biÕn sÏ ph¸t hiÖn ®-îc Xq27.3: khi ph©n tÝch NST cña TB nu«i cÊy nhuém - Héi chøng Fragile X (hay cßn gäi lµ héi b»ng b¨ng G vµ nhuém giemsa th«ng chøng Martin - Bell) lµ héi chøng NST X dÔ th-êng. VÞ trÝ ®ét biÕn biÓu hiÖn b»ng c¸c gÉy, lµ bÖnh di truyÒn theo c¬ chÕ alen lÆn d¹ng bÊt th-êng cÊu tróc cña NST X (fragile liªn kÕt NST giíi tÝnh X, víi kÝ hiÖu lµ 309550 X) ë vÞ trÝ Xq27.3 nh- sau: gap, isogap, ®øt trong b¶ng ph©n lo¹i bÖnh di truyÒn cña Mc ®¬n, ®øt kÐp ë phÇn cuèi nh¸nh dµi cña NST Kusick V. A. [6]. VÞ trÝ dÔ gÉy n»m trªn nh¸nh X, hay d¹ng ®o¹n ®øt nh- mét ®iÓm dÝnh vµo dµi cña NST X, t¹i Xq27.3. Nguyªn nh©n cña phÇn cuèi nh¸nh dµi NST X. p q Xq27.3 NST X H×nh 2.1. VÞ trÝ dÔ gÉy trªn NST X trong héi chøng Fragile X 3
TCNCYH 30 (4) - 2004 2.3. Thêi gian nghiªn cøu: tõ th¸ng 9/2002 3.1.1. Sè l-îng NST ®Õn th¸ng 9/2003. Trong tæng sè 55 ng-êi ®-îc xÐt nghiÖm III. KÕt qu¶ vµ bµn luËn NST víi 5472 TB ®-îc ph©n tÝch, chóng t«i kh«ng thÊy cã mèi liªn quan gi÷a rèi lo¹n sè 3.1. KÕt qu¶ ph©n tÝch NST cña ng-êi l-îng NST vµ CPTTT trong nhãm ®èi t-îng CPTTT vµ hä hµng bËc mét t¹i hai vïng nghiªn cøu cña chóng t«i. d©n c- I vµ II B¶ng 3.1. Ph©n tÝch cÊu tróc NST cña 55 ng-êi ®-îc xÐt nghiÖm NST Rèi lo¹n kiÓu Rèi lo¹n Sè Rèi lo¹n kiÓu nhiÔm s¾c thÓ nhiÔm s¾c tö côm §èi TB §o¹n NST NST Tæng sè t-îng quan s¸t Gap §øt ®¬n Isogap §øt kÐp kh«ng vßng (tan vôn t©m (Ring) NST) SL % SL % SL % SL % SL % SL % SL % SL % Nhãm 1a 2119 37 1,75 28 1,32 4 0,19 6 0,28 0 0 0 0 6 0,28 81 3,82 Nhãm 1b 776 14 1,80 6 0,77 0 0 1 0,13 1 0,13 0 0 0 0 22 2,84 Nhãm 2a 1059 16 1,51 20 1,89 2 0,19 0 0 1 0,09 0 0 0 0 39 3,68 Nhãm 2b 1518 15 0,99 24 1,58 1 0,07 0 0 1 0,07 1 0,07 1 0,07 43 2,83 Tæng sè 5472 82 1,50 78 1,42 7 0,12 7 0,12 3 0,05 1 0,02 7 0,12 185 3,38 3.1.2. CÊu tróc NST NST ë hai lo¹i m«i tr-êng ®Æc hiÖu nu«i Tû lÖ TB cã rèi lo¹n cÊu tróc cña 55 ng-êi cÊy tÕ bµo lµ 3,38%. Ngoµi ra, qua ph©n tÝch rèi lo¹n cÊu §©y lµ lÇn ®Çu tiªn chóng t«i ¸p dông tróc, chóng t«i cßn ph¸t hiÖn mét tû lÖ kh«ng ph-¬ng ph¸p nu«i cÊy TB b¹ch cÇu lympho nhá sè TB bÞ tan vôn NST xuÊt hiÖn ë mét sè m¸u ngo¹i vi b»ng m«i tr-êng ®Æc hiÖu ®Ó ng-êi CPTTT (ng-êi CPTTT cã tû lÖ TB tan ph¸t hiÖn c¸c vÞ trÝ dÔ gÉy cña NST nªn chóng vôn NST cao nhÊt lµ 4% - Thuéc nhãm 1a; t«i ®· dïng ®ång thêi c¶ hai m«i tr-êng lµ TC thÊp nhÊt lµ 1% - Thuéc nhãm 2b). LiÖu sè 199 (nghÌo axit folic) vµ m«i tr-êng RPMI TB cã NST bÞ tan vôn cã liªn quan ®Õn 1640 bæ sung thªm thymidin vµ so s¸nh tû lÖ CPTTT kh«ng, chóng t«i ch-a thÊy tµi liÖu ®Ò ph¸t hiÖn NST dÔ gÉy ë hai lo¹i m«i tr-êng cËp ®Õn, nh-ng ®©y còng lµ mét trong nh÷ng nµy. rèi lo¹n cÊu tróc NST ®¸ng l-u ý khi ph©n tÝch Tû lÖ ph¸t hiÖn vÞ trÝ dÔ gÉy cña NST ®èi NST cña nh÷ng ng-êi CPTTT, ®Æc biÖt víi TB ®-îc nu«i cÊy b»ng m«i tr-êng TC 199 CPTTT cã tÝnh gia ®×nh. lµ 1,63% vµ cña m«i tr-êng RPMI 1640 lµ 3.1.3. KÕt qu¶ ph¸t hiÖn vÞ trÝ dÔ gÉy cña 1,45% (Xem b¶ng 3.2). B¶ng 3.2. So s¸nh tû lÖ ph¸t hiÖn vÞ trÝ dÔ gÉy cña NST ë 2 lo¹i m«i tr-êng nu«i cÊy TC 199 vµ RPMI 1640 NST dÔ gÉy Tæng sè Sè TB c¸c M«i tr-êng quan Nhãm A Nhãm B Nhãm C Nhãm D Nhãm E nhãm s¸t SL % SL % SL % SL % SL % SL % TC 199 2574 11 0,43 0 0,00 26 1,01 4 0,16 1 0,04 42 1,63 RPMI 1640 2898 3 0,10 5 0,17 32 1,10 0 0,00 2 0,07 42 1,45 2 m«i 5472 14 0,26 5 0,09 58 1,06 4 0,07 3 0,05 84 1,54 tr-êng So s¸nh: c 2 = 0,5 p = 0,58 4
TCNCYH 30 (4) - 2004 2.3. Thêi gian nghiªn cøu: tõ th¸ng 9/2002 3.1.1. Sè l-îng NST ®Õn th¸ng 9/2003. Trong tæng sè 55 ng-êi ®-îc xÐt nghiÖm III. KÕt qu¶ vµ bµn luËn NST víi 5472 TB ®-îc ph©n tÝch, chóng t«i kh«ng thÊy cã mèi liªn quan gi÷a rèi lo¹n sè 3.1. KÕt qu¶ ph©n tÝch NST cña ng-êi l-îng NST vµ CPTTT trong nhãm ®èi t-îng CPTTT vµ hä hµng bËc mét t¹i hai vïng nghiªn cøu cña chóng t«i. d©n c- I vµ II B¶ng 3.1. Ph©n tÝch cÊu tróc NST cña 55 ng-êi ®-îc xÐt nghiÖm NST Rèi lo¹n kiÓu Rèi lo¹n Sè Rèi lo¹n kiÓu nhiÔm s¾c thÓ nhiÔm s¾c tö côm §èi TB §o¹n NST NST Tæng sè t-îng quan s¸t Gap §øt ®¬n Isogap §øt kÐp kh«ng vßng (tan vôn t©m (Ring) NST) SL % SL % SL % SL % SL % SL % SL % SL % Nhãm 1a 2119 37 1,75 28 1,32 4 0,19 6 0,28 0 0 0 0 6 0,28 81 3,82 Nhãm 1b 776 14 1,80 6 0,77 0 0 1 0,13 1 0,13 0 0 0 0 22 2,84 Nhãm 2a 1059 16 1,51 20 1,89 2 0,19 0 0 1 0,09 0 0 0 0 39 3,68 Nhãm 2b 1518 15 0,99 24 1,58 1 0,07 0 0 1 0,07 1 0,07 1 0,07 43 2,83 Tæng sè 5472 82 1,50 78 1,42 7 0,12 7 0,12 3 0,05 1 0,02 7 0,12 185 3,38 3.1.2. CÊu tróc NST NST ë hai lo¹i m«i tr-êng ®Æc hiÖu nu«i Tû lÖ TB cã rèi lo¹n cÊu tróc cña 55 ng-êi cÊy tÕ bµo lµ 3,38%. Ngoµi ra, qua ph©n tÝch rèi lo¹n cÊu §©y lµ lÇn ®Çu tiªn chóng t«i ¸p dông tróc, chóng t«i cßn ph¸t hiÖn mét tû lÖ kh«ng ph-¬ng ph¸p nu«i cÊy TB b¹ch cÇu lympho nhá sè TB bÞ tan vôn NST xuÊt hiÖn ë mét sè m¸u ngo¹i vi b»ng m«i tr-êng ®Æc hiÖu ®Ó ng-êi CPTTT (ng-êi CPTTT cã tû lÖ TB tan ph¸t hiÖn c¸c vÞ trÝ dÔ gÉy cña NST nªn chóng vôn NST cao nhÊt lµ 4% - Thuéc nhãm 1a; t«i ®· dïng ®ång thêi c¶ hai m«i tr-êng lµ TC thÊp nhÊt lµ 1% - Thuéc nhãm 2b). LiÖu sè 199 (nghÌo axit folic) vµ m«i tr-êng RPMI TB cã NST bÞ tan vôn cã liªn quan ®Õn 1640 bæ sung thªm thymidin vµ so s¸nh tû lÖ CPTTT kh«ng, chóng t«i ch-a thÊy tµi liÖu ®Ò ph¸t hiÖn NST dÔ gÉy ë hai lo¹i m«i tr-êng cËp ®Õn, nh-ng ®©y còng lµ mét trong nh÷ng nµy. rèi lo¹n cÊu tróc NST ®¸ng l-u ý khi ph©n tÝch Tû lÖ ph¸t hiÖn vÞ trÝ dÔ gÉy cña NST ®èi NST cña nh÷ng ng-êi CPTTT, ®Æc biÖt víi TB ®-îc nu«i cÊy b»ng m«i tr-êng TC 199 CPTTT cã tÝnh gia ®×nh. lµ 1,63% vµ cña m«i tr-êng RPMI 1640 lµ 3.1.3. KÕt qu¶ ph¸t hiÖn vÞ trÝ dÔ gÉy cña 1,45% (Xem b¶ng 3.2). B¶ng 3.2. So s¸nh tû lÖ ph¸t hiÖn vÞ trÝ dÔ gÉy cña NST ë 2 lo¹i m«i tr-êng nu«i cÊy TC 199 vµ RPMI 1640 NST dÔ gÉy Tæng sè Sè TB c¸c M«i tr-êng quan Nhãm A Nhãm B Nhãm C Nhãm D Nhãm E nhãm s¸t SL % SL % SL % SL % SL % SL % TC 199 2574 11 0,43 0 0,00 26 1,01 4 0,16 1 0,04 42 1,63 RPMI 1640 2898 3 0,10 5 0,17 32 1,10 0 0,00 2 0,07 42 1,45 2 m«i 5472 14 0,26 5 0,09 58 1,06 4 0,07 3 0,05 84 1,54 tr-êng So s¸nh: c 2 = 0,5 p = 0,58 4
TCNCYH 30 (4) - 2004 So s¸nh tû lÖ ph¸t hiÖn vÞ trÝ dÔ gÉy gi÷a hai ph¸t hiÖn dÊu hiÖu fragile X ë 21 ng-êi thuéc m«i tr-êng chóng t«i kh«ng thÊy sù kh¸c biÖt 15 HG§ (b¶ng 3.4), trong ®ã 12 ng-êi n»m (p>0,05). Nh- vËy, kh¶ n¨ng nu«i cÊy ®Ó ph¸t trong sè 8 HG§ cã ng-êi CPTTT cã tÝnh gia hiÖn vÞ trÝ dÔ gÉy trªn NST cña c¶ hai lo¹i m«i ®×nh, 9 ng-êi n»m trong sè 7 HG§ cã ng-êi tr-êng lµ t-¬ng ®-¬ng nhau. CPTTT cã triÖu chøng cña héi chøng Fragile 3.2. Sù ph¸t hiÖn NST X dÔ gÉy (fragile X) X. Nh- vËy, trong 8 HG§ cã ng-êi CPTTT cã tÝnh gia ®×nh vµ 7 HG§ cã ng-êi CPTTT cã Theo Jacky P. vµ Howard-Peebles, dÊu triÖu chøng cña héi chøng Fragile X, chóng hiÖu NST X dÔ gÉy (fragile X) lµ mét "marker" t«i ®· ph¸t hiÖn ra dÊu hiÖu (marker) ®Ó chÈn tin cËy trong chÈn ®o¸n héi chøng Fragile X ®o¸n héi chøng Fragile X. [3], [5]. Trong nghiªn cøu nµy, chóng t«i ®· B¶ng 3.3. Tû lÖ ph¸t hiÖn fragile X trong tæng sè 55 ng-êi ®-îc xÐt nghiÖm NST Sè ng-êi xÐt nghiÖm Sè ng-êi cã biÓu hiÖn fragile X §èi t-îng Nam N÷ Tæng sè Nam N÷ Tæng sè Tû lÖ (%) Nhãm 1a 15 6 21 8 2 10 47,62 Nhãm 1b 4 4 8 0 2 2 25,00 Nhãm 2a 6 5 11 2 3 5 45,45 Nhãm 2b 9 6 15 3 1 4 26,67 Tæng sè 34 21 55 13 8 21 38,18 Tû lÖ c¸c tr-êng hîp cã fragile X d-¬ng Chóng t«i tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ trung b×nh tÝnh trong sè ng-êi CPTTT 100 TB ®èi víi mçi ng-êi ®Ó t¨ng ®é chÝnh Qua kÕt qu¶ ph©n tÝch NST ë 32 ng-êi x¸c: CPTTT (nhãm 1a vµ 2a), cã 15/32 ng-êi tøc - Tû lÖ trung b×nh cña fragile X trong tæng lµ gÇn 50% sè ng-êi CPTTT ®· ph¸t hiÖn cã sè TB quan s¸t lµ: 1,78%. fragile X. Nh- vËy kho¶ng mét nöa sè ng-êi - Tû lÖ fragile X trong tæng sè TB quan s¸t CPTTT cã tÝnh gia ®×nh vµ CPTTT cã héi cao nhÊt lµ: 3,92%. chøng Fragile X ®· x¸c ®Þnh ®-îc nguyªn - Tû lÖ fragile X trong tæng sè TB quan s¸t nh©n g©y bÖnh. thÊp nhÊt lµ: 0,50%. Chóng t«i kh«ng chØ ph¸t hiÖn dÊu hiÖu Theo Jacky P., tû lÖ fragile X trong TB ë fragile X ë nhãm ng-êi CPTTT mµ chóng t«i ng-êi nam vµ n÷ CPTTT m¾c héi chøng cßn ph¸t hiÖn fragile X ë nhãm ng-êi kh«ng Fragile X chØ dao ®éng tõ 2% ®Õn 50% vµ dÊu biÓu hiÖn CPTTT nh-ng cã quan hÖ huyÕt hiÖu fragile X nµy hiÕm t×m thÊy ë nh÷ng thèng víi ng-êi CPTTT, ®ã lµ nhãm hä hµng ng-êi kh«ng biÓu hiÖn bÖnh [5]. bËc mét - gåm bè mÑ, anh chÞ em ruét (thuéc Tû lÖ fragile X trong tæng sè TB ph©n tÝch nhãm 1b vµ 2b). Râ rµng lµ héi chøng Fragile cña ng-êi n÷ th-êng thÊp h¬n cña ng-êi nam X g©y CPTTT cã tÝnh gia ®×nh. Héi chøng do tÝnh chÊt bÊt ho¹t cña NST X cña ng-êi n÷. Fragile X di truyÒn theo c¬ chÕ alen lÆn liªn B×nh th-êng ng-êi n÷ cã hai NST X, nh-ng kÕt NST X, nÕu ng-êi con trai bÞ bÖnh tøc ®· mét trong hai NST X bÞ bÊt ho¹t ngay tõ thêi nhËn gen bÖnh tõ mÑ do con trai nhËn mét kú ph«i, NST X bÊt ho¹t ngÉu nhiªn hoÆc cã NST X tõ mÑ vµ mét NST Y tõ bè, do ®ã, mÑ nguån gèc tõ bè hoÆc cã nguån gèc tõ mÑ, do cã thÓ biÓu hiÖn vÞ trÝ dÔ gÉy trªn NST X; nÕu ®ã tuú theo tû lÖ NST X cã mang gen ®ét biÕn ng-êi con g¸i bÞ bÖnh, con g¸i cã thÓ nhËn bÞ bÊt ho¹t nhiÒu hay Ýt mµ triÖu chøng cña gen bÖnh tõ bè hoÆc nhËn gen bÖnh tõ mÑ ng-êi n÷ mang gen ®ét biÕn sÏ biÓu hiÖn hoÆc nhËn gen bÖnh tõ hai phÝa bè vµ mÑ. CPTTT nhÑ hay nÆng. Tû lÖ fragile X trong tæng sè TB quan s¸t 5
TCNCYH 30 (4) - 2004 Howard - Peebles ®-a ra kh¸i niÖm kh¶m sung thymidin). TB ë c¸ thÓ bÞ héi chøng Fragile X. Kh¶m biÓu 2.Tû lÖ ph¸t hiÖn NST X dÔ gÉy (fragile X): hiÖn d-íi hai h×nh thøc: hoÆc c¬ thÓ chØ cã - 47,62% ng-êi CPTTT cã tÝnh gia ®×nh mét tû lÖ nhÊt ®Þnh TB cã gen ®ét biÕn bÞ cã biÓu hiÖn fragile X vµ 25,00% hä hµng bËc methyl ho¸, sè TB cßn l¹i b×nh th-êng; hoÆc mét cña hä cã biÓu hiÖn fragile X. trong c¬ thÓ tån t¹i 3 dßng TB: mét sè TB cã - 45,45% ng-êi CPTTT cã triÖu chøng chøa gen ®ét biÕn, mét sè TB cã chøa gen cña héi chøng Fragile X vµ 26,67% hä hµng tiÒn ®ét biÕn vµ sè cßn l¹i b×nh th-êng. §iÒu bËc mét cña hä cã biÓu hiÖn fragile X. nµy gióp cho lý gi¶i mét phÇn t¹i sao tû lÖ fragile X trong tæng sè TB ®¸nh gi¸ l¹i thÊp - Tû lÖ trung b×nh cña fragile X trong tæng (1¸ < 50%). sè TB quan s¸t lµ: 1,78%. VÊn ®Ò chÈn ®o¸n tr-íc sinh KiÕn nghÞ ChÈn ®o¸n DTTB kh«ng dõng l¹i ë viÖc 1.§Ò xuÊt ¸p dông ph-¬ng ph¸p xÐt xÐt nghiÖm NST ®èi víi nh÷ng ng-êi bÞ m¾c nghiÖm NST b»ng m«i tr-êng nu«i cÊy ®Æc héi chøng Fragile X mµ cÇn ®-îc tiÕn hµnh hiÖu ph¸t hiÖn fragile X ë nh÷ng ng-êi chÈn ®o¸n tr-íc sinh ®èi víi nh÷ng bµo thai CPTTT, CPTTT cã tÝnh gia ®×nh, ®Æc biÖt cã nguy c¬ b»ng c¸ch nu«i cÊy TB tua - rau nh÷ng bÖnh nh©n cã triÖu chøng cña héi thai (thai tuÇn thø 10 ¸ 12), TB èi (thai tuÇn thø chøng Fragile X. 14 ¸ 16) hoÆc nu«i cÊy m¸u thai nhi (thai tuÇn 2. Phèi hîp xÐt nghiÖm DTTB x¸c ®Þnh thø 18 trë ®i) ®Ó ph¸t hiÖn fragile X. Khi ®ã cã fragile X víi ph-¬ng ph¸p di truyÒn ph©n tö thÓ chÈn ®o¸n x¸c ®Þnh héi chøng Fragile X x¸c ®Þnh gen FMR1 trªn NST X (Xq27.3) bÞ ngay tõ khi ®øa trÎ ch-a ra ®êi, ng-êi mÑ sÏ ®ét biÕn hoÆc tiÒn ®ét biÕn. cã quyÒn quyÕt ®Þnh m×nh cã nªn tiÕp tôc 3. C¸c tr-êng hîp ng-êi cã héi chøng mang thai vµ sinh ra ®øa trÎ trong bông m×nh Fragile X cÇn ®-îc chÈn ®o¸n sím, c¸c kh«ng. tr-êng hîp cã nguy c¬ mang thai cã héi TriÓn väng ë ViÖt Nam chøng Fragile X cÇn ®-îc chÈn ®o¸n tr-íc §©y lµ lÇn ®Çu tiªn ¸p dông kü thuËt nu«i sinh. cÊy TB b¹ch cÇu lympho m¸u ngo¹i vi ®Ó Tµi liÖu tham kh¶o ph¸t hiÖn fragile X, víi nh÷ng dÊu hiÖu l©m 1. L· ThÞ B-ëi, TrÇn ViÕt NghÞ, NguyÔn sµng ®Þnh h-íng cïng víi xÐt nghiÖm DTTB ViÕt Thiªm (2001), Nghiªn cøu dÞch tÔ l©m b-íc ®Çu ®· ph¸t hiÖn mét tû lÖ nhÊt ®Þnh sµng 10 bÖnh t©m thÇn t¹i V¹n Th¾ng thµnh fragile X ë nh÷ng ng-êi CPTTT cã tÝnh gia phè Nha Trang, Ch-¬ng tr×nh quèc gia môc ®×nh vµ c¶ nh÷ng ng-êi ch-a biÓu hiÖn tÝnh tiªu ch¨m sãc søc khoÎ t©m thÇn céng ®ång, chÊt gia ®×nh mµ chóng t«i nghÜ tíi ®ã lµ Ngµnh t©m thÇn häc ViÖt Nam. nh÷ng ng-êi m¾c héi chøng Fragile X. Chóng 2. Fast D., (2002), “What is FMRP and t«i tin t-ëng ph-¬ng ph¸p DTTB cña chóng What Does It Do”, Human Molecular t«i sÏ trë thµnh c«ng cô h÷u Ých cho viÖc ph¸t Genetics, The National Fragile X Foundation, hiÖn nguyªn nh©n g©y CPTTT vµ c«ng t¸c t- 11 (9), pp. 268-270. vÊn di truyÒn ®èi víi c¸c tr-êng hîp ®-îc 3. Howard-Peebles P. N. (1999), “Fragile ph¸t hiÖn nh»m h¹n chÕ sù ra ®êi cña nh÷ng X: From Cytogenetics to Molecular ®øa trÎ CPTTT do héi chøng Fragile X. Genetics”, The Principles of Clinical KÕt luËn Cytogenetics, pp. 425-443. 1. Cã thÓ sö dông mét trong hai lo¹i m«i 4. ISCN (1995), An International System tr-êng nu«i cÊy TB ®Ó ph¸t hiÖn fragile X: for Human Cytogenetic Nomenclature hoÆc m«i tr-êng nghÌo axit folic (TC 199), (Memphis, Tennesse, USA). hoÆc m«i tr-êng d- thymidin (RPMI 1640 bæ 5. Jacky P. B. (1997), “Fragile X and 6
TCNCYH 30 (4) - 2004 Other Heritable Fragile Sites on Human “Screening for fragile X syndrome in women Chromosomes”, The AGT Cytogenetics of reproductive age”. Prenat. Diagn., (20), Laboratory Manual, (3), pp. 527-556. pp. 611-614. 6. Mc Kusick V. A. (1992), “Catalogs of 9. Sutherland G. R., Richards R. I. autosomal dominant, autosomal recessive, (1995), “Fragile X and other dynamic and X - linked phenotype”, Mendelian mutation diseases”, Asia-Pacific Conference inheritance in man, 2, pp. 1902-1911. on Medical genetics, 26 (1), pp. 77-85. 7. Papp Z., “Fragile X Mental Retardation 10. Kaplan J., Delpech M. (1993), Syndrome”, Obstetric Genetics, Akademiai "GÐnÐtique molÐculaire de quelques kiado Budapest, pp. 521-525. maladies constitutionnelles", Biologie 8. Pesso R., Berkenstadt M., Cuckle H., MolÐculaire et mÐdecine, MÐdecine - Gak E., Peleg L., Frydman M. (2000), Sciences, (2), pp. 404-408. minh ho¹ Mét ph¶ hÖ CPTTT cã tÝnh gia ®×nh do fragile x Ghi chó: Nam, N÷ CPTTT Nam, N÷ CPTTT bÞ chÕt Ph¶ hÖ: Gia ®×nh «ng NguyÔn V¨n B. (II.9), bµ TrÇn ThÞ Nh. (II.18), ®Þa chØ th«n Ph. K., x· 6, vïng d©n c- I cã 2 con ®Òu bÞ CPTTT, ®ã lµ con g¸i III.4 vµ con trai III.7. Ph¶ hÖ nµy cã hai thÕ hÖ ®Òu cã ng-êi CPTTT vµ trong mét thÕ hÖ cã gÇn 50% sè ng-êi bÞ CPTTT. I 1 2 3 4 II 1 2 3 4 5 6 7 8 9 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 H×nh 4. H×nh 3. III H×nh ¶nh fragile X BÖnh nh©n 1 2 3 4 5 6 7 8 9 (con trai CPTTT - III.7) CPTTT (III.7) Summary chromosome abnormalities of familial mental retardation in some VietNamese population areas Luong Thi Lan Anh, Phan Thi Hoan, Trinh Van Bao Department of Medical Biology and Genetics - Hanoi Medical University This is the first time in Vietnam we conducted chromosomes analysis using modified culture techniques to induce fragile X in familial mental retardation patients, we used two specific culture mediums those are low level of acid folic medium (TC 199) and excess thymidine medium (RPMI 1640 added thymidine in) to culture peripheral blood lymphocyte of 55 persons. Result: Chromosome analysis was performed in 29 cases: 21 of familial mental retardation and 8 of their relatives with total of 2,895 observed cells. The rate of fragile X in familial mental retardation patients and their first - degree relatives is 47.62%, and 25.00% respectively. Chromosome analysis was performed in 26 cases: 11 of mental retardation with fragile X syndrome and 15 of their relatives with total of 2,577 observed cells. The rate of fragile X in mental retardation patients and their first - degree relatives is 45.45%, and 26.67%, respectively. The rate of fragile X in total of observed cells is 1.78%. 7