Nghiệp vụ hóa thân, giả dạng, nhập vai trong điều tra/Undercover Reporting những câu hỏi phóng viên cần trả lời

NGHI P V HÓA THÂN, GI D NG, NH P VAI<br /> TRONG I U TRA/UNDERCOVER REPORTING<br /> NH NG CÂU H I PHÓNG VIÊN C N TR L I<br /> <br /> ThS.<br /> <br /> Như m t cú giáng m nh l n n a vào làng báo Vi t Nam ngay nh ng ngày<br /> <br /> Minh Thùy1<br /> <br /> u năm khi ngày mùng<br /> <br /> 02/01/2012 nhà báo Nguy n Văn Khương, bút danh Hoàng Khương c a báo Tu i Tr , m t nhà báo có<br /> nhi u bài vi t ch ng tham nhũng b Cơ quan i u tra B Công An kh i t và b t t m giam<br /> tra t i<br /> <br /> ph c v<br /> <br /> i u<br /> <br /> “ ưa h i l ”.<br /> <br /> Hoàng Khương là phóng viên có<br /> <br /> n 50 bài phóng s<br /> <br /> i u tra v hành vi nhũng nhi u, nh n h i l<br /> <br /> c a c nh sát giao thông ư c ăng trên Tu i Tr trong th i gian qua nên vi c b t t m giam anh ã gây ra<br /> không ít nh ng tranh cãi trên nhi u phương ti n truy n thông, blog và di n àn chuyên ho c không chuyên<br /> v báo chí.<br /> Trư c khi b<br /> nh ng bài phóng s<br /> <br /> ình ch ngh nghi p và b b t giam, Hoàng Khương ã tư ng trình r ng<br /> ó anh ã ‘áp d ng’ nghi p v<br /> <br /> có ư c<br /> <br /> i u tra Hóa thân nhân v t (undercover reporting) -<br /> <br /> óng vai ngư i b t m gi phương ti n - làm vi c, chung chi cho c nh sát giao thông<br /> <br /> l y xe ra kh i kho<br /> <br /> gi . Lo t bài ăng báo ã gây ư c s chú ý c a dư lu n.<br /> Công an thành ph H Chí Minh cũng ã vào cu c i u tra. K t qu là m t c nh sát giao thông liên<br /> quan b kh i t , b t t m giam v t i "nh n h i l "; hai ngư i liên quan khác trong “nghi p v hóa thân”<br /> c a Hoàng Khương cũng b b t v t i "Môi gi i h i l " và " ưa h i l ". Tuy nhiên, i u tra c a cơ quan<br /> công an cũng cho th y Hoàng Khương ã có hành vi vi ph m pháp lu t khi th c hi n lo t bài trên. Hoàng<br /> Khương b cho r ng ã ti p tay h i l cho c nh sát giao thông<br /> gi xe. Anh b báo Tu i Tr<br /> sau ó, em v anh là Nguy n<br /> <br /> gi i c u xe g n máy vi ph m ra kh i tr m<br /> <br /> ình ch công vi c. Vào ngày 2/1/2012 anh b kh i t và b t t m giam, li n<br /> c<br /> <br /> ông Anh cũng b kh i t , b t t m giam ph c v<br /> <br /> i u tra t i “ ưa h i<br /> <br /> l ” này.<br /> Trên th gi i nghi p v<br /> 1<br /> <br /> Le Media<br /> <br /> i u tra b ng cách nh p vai, gi d ng gài b y, hay hóa thân nhân v t không<br /> <br /> ph i là i u xa l . Theo bà Tr n L Thùy, nghiên c u báo chí t i<br /> vi t i u tra là th pháp báo chí ph bi n<br /> thư ng b coi là không<br /> <br /> o<br /> <br /> i h c Oxford, Anh Qu c thì “Nh p vai<br /> <br /> Anh, nhưng không ph bi n<br /> <br /> M và nhi u nư c khác vì<br /> <br /> c”.<br /> <br /> Còn theo ông David Tomlin, m t trong nh ng lu t sư chính c a hãng tin Associated Press - AP thì<br /> "quan i m c a m i t báo có th khác nhau<br /> <br /> i v i các hình th c gài b y ó, có trư ng h p là ch p nh n<br /> <br /> ư c, có trư ng h p là không”.<br /> “Có r t nhi u ti n l<br /> gi làm khách hàng<br /> hành<br /> <br /> M phóng viên gài b y<br /> <br /> m t c a hàng hay m t ho t<br /> <br /> l t t y các hành vi b t h p pháp. Ví d , có th<br /> ng kinh doanh "có v n<br /> <br /> "<br /> <br /> óng<br /> <br /> tìm b ng ch ng. Khi<br /> <br /> ng c a phóng viên v cơ b n là gi ng hành vi c a nh ng "ngư i dân thông thư ng" thì hành<br /> <br /> ng<br /> <br /> ó là ch p nh n ư c - dù phóng viên lúc ó ch m o danh khách hàng.<br /> “Tuy nhiên, AP và r t nhi u t báo khác c m vi c phóng viên hành<br /> <br /> ng phi pháp ví d như b ti n<br /> <br /> cho m t hành vi b t h p pháp c a ai ó. Hay như h i l là b t h p pháp thì nhi u biên t p viên cũng s<br /> không ch p nh n - dù m t s toà báo có th có quan i m khác”, David Tomlin cho bi t.<br /> Nhìn l i l ch s th pháp nghi p v<br /> <br /> i u tra b ng cách gi d ng hay hóa thân nhân v t<br /> <br /> khá t do như M , thì th y hình th c này r t ph bi n vào nh ng năm 70, 80<br /> <br /> c bi t sau nh ng bài phóng<br /> <br /> s gây ti ng vang c a m t n phóng viên c a t New York World (Th gi i New York).<br /> trư ng h p ‘nghiên c u i n hình’<br /> <br /> lý gi i vì sao nghi p v này v n còn có th<br /> <br /> n n báo chí<br /> <br /> ư c<br /> <br /> ây v n là m t<br /> <br /> s d ng.<br /> <br /> Nelly Bly, m t phóng viên c a t New York World ã ghi tên vào l ch s báo chí th gi i v i nghi p<br /> v này.<br /> <br /> i u tra v s<br /> <br /> ã ư cs<br /> <br /> i x tàn nh n<br /> <br /> i v i b nh nhân<br /> <br /> ng ý c a ban biên t p NYW gi<br /> <br /> iên<br /> <br /> tr i tâm th n Women's Lunatic Asylum, Bly<br /> <br /> ư c ưa vào nhà thương iên, t<br /> <br /> m t ch ng ki n nh ng ngư c ãi t i ây. Sau ó, dư i s b o<br /> <br /> ó bà ư c t n<br /> <br /> m c a NYW, Bly ư c ưa ra kh i tr i<br /> <br /> tâm th n này và có nh ng bài vi t ph n ánh th c tr ng c a tr i. Phóng s c a bà gây ư c ti ng vang và<br /> sau này tr i tâm th n này có ư c s quan tâm,<br /> c a Bly là vì “l i ích công”, m i bư c i c a bà<br /> <br /> u tư hơn v chi phí chăm sóc b nh nhân. Vi c hóa thân<br /> u có s tham v n và<br /> <br /> ng ý c a toàn báo và bà cũng<br /> <br /> không “lôi kéo” ai khác vào v vi c mà ch m t mình ch ng ki n các hành vi hàng ngày và khéo léo tác<br /> nghi p.<br /> Cũng có không ít trư ng h p khác phóng viên thân b i danh li t, tòa báo b ph t ti n khi phóng viên<br /> c ah<br /> <br /> ng d ng nghi p v này m t cách không suy xét c n th n, d n<br /> <br /> n vi ph m pháp lu t. M t ví d<br /> <br /> khá i n hình khác là v ki n c a Siêu th rau c qu Food Lion.<br /> phanh phui bê b i v v sinh an toàn th c ph m, hai phóng viên c a<br /> ơn làm nhân viên c a siêu th<br /> th m,<br /> <br /> i u tra<br /> <br /> ài ABC ã hóa thân n p<br /> <br /> t máy quay lén làm b ng ch ng. Tòa báo b ki n.<br /> <br /> tòa sơ<br /> <br /> ài ABC b tuyên thua ki n và b bu c ph i n p ph t 5,5 tri u ô, sau này là 316.000 ô v i lý do<br /> <br /> phóng viên c a ài ã có d i trá trong h sơ xin vi c, gi m o làm “nhân viên” c a siêu th<br /> <br /> ã "xâm nh p<br /> <br /> trái phép" vào c s làm vi c (trespassing private ground/ property), vi ph m n i quy công ty, s trung<br /> thành v i công ty (là công nhân thì nhi m v là ph i làm vi c ch không ph i quay phim ph n ánh s<br /> vi c), ã c tình lôi kéo, xúi gi c các nhân viên khác trong công ty vi ph m n i quy an toàn v sinh th c<br /> ph m<br /> <br /> quay làm tư li u- i u mà các nhân viên kia t ch i, và t i ti t l “bí m t công ty”. T t nhiên, v<br /> <br /> vi c ư c ưa lên tòa phúc th m và ài ABC l i ư c tuyên th ng ki n vì “các lý do k thu t” khác t c là<br /> m c dù ài ABC ã sai nhưng Food Lion không th ch ng minh r ng h b<br /> <br /> nh hư ng tr c ti p b i nh ng<br /> <br /> bài phóng s c a ABC mà th c t chính nh ng hành vi c a Food Lion ã gây ra nh hư ng ó, ch không<br /> ph i vi c công b nh ng hành<br /> <br /> ng ó. V y nhưng, dù cu i cùng thì<br /> <br /> ài ABC cũng ư c tuyên th ng thì<br /> <br /> v ki n ã làm m t c a ài này 7 năm ròng theo u i h u tòa.<br /> Vi t Nam, nh ng năm g n ây cũng xu t hi n nhi u bài phóng s th c hi n theo hình th c hóa<br /> thân, quay lén, gi d ng. Ngư i ta<br /> <br /> t nh p sòng bài,<br /> <br /> m i dâm v.v…<br /> <br /> i u tra ưa các t n n này ra<br /> <br /> ánh sáng. V i v Hoàng Khương, nhi u ngư i bi n minh cho hành vi c a anh ó chính là vi c anh th c<br /> hi n lo t bài phóng s này vì ‘l i ích công’ (public interest) và r ng ‘k t qu bi n minh cho phương ti n’<br /> (ends justify means).<br /> Trư c khi v b t giam x y ra và v i nh ng ngư i không ư c ti p c n h sơ, hoàn toàn có th th y<br /> Hoàng Khương ang th c hi n ch c năng quan tr ng c a báo chí: “ i tìm s th t” và “ ưa s th t ra ánh<br /> sáng”. Hoàng Khương ã vi t bài v n n nh n ti n<br /> <br /> “gi i c u” xe vi ph m lu t giao thông, và các bài<br /> <br /> báo dám v ch m t n n ưa và nh n h i l , bao che cho ngư i vi ph m lu t giao thông,<br /> nh ng chi c xe ư c gi i c u ó và lái xe ó l i ‘dương dương t<br /> <br /> r i bi t âu<br /> <br /> c’ ti p t c vi ph m và ung dung vì<br /> <br /> ư c b o kê ho c ít ra “có ti n là có t t c ”. Do ó, ngư i ta có th có ý ki n r ng vi c anh b b t t m giam<br /> là s b t mi ng và là ‘l i c nh cáo’ cho các nhà báo vi t bài ch ng tham nhũng. Ngư i ta lên ti ng vì lo s<br /> t do báo chí b xâm ph m.<br /> Nhưng cùng lúc ó là tin em v c a nhà báo Hoàng Khương, Nguy n<br /> <br /> c<br /> <br /> ông Anh b b t t m<br /> <br /> giam<br /> <br /> i u tra vì có liên<br /> <br /> i “ ưa h i l ”. Theo cơ quan i u tra, ông Anh có nh n l i ngư i b n l y xe<br /> <br /> ra kh i kho giam gi và nh anh r mình là Hoàng Khương lo giúp. Như v y ph i bình tĩnh xét l i li u<br /> Hoàng Khương có l m d ng “quy n l c th 4”<br /> <br /> vì “l i ích cá nhân” và có “mâu thu n l i ích” công - tư/<br /> <br /> (conflict of interest) hay không?<br /> Trong b n tư ng trình c a mình, Hoàng Khương cũng th a nh n nh ng "sơ h<br /> trình tác nghi p” ã khi n anh b “can d ” vào v vi c - t ngư i ch ng ki n s vi c<br /> vi t bài thành ‘ngư i trong cu c’ và thái<br /> <br /> áng ti c trong quy<br /> làm b ng ch ng<br /> <br /> “nôn nóng” và x lý tình hu ng v i vã s “cơ h i thu th p<br /> <br /> thông tin, ch ng c s qua i”.<br /> i u tra v t i “ ưa h i l ”<br /> <br /> Vì s “can d ” tình c này, nhà báo Hoàng Khương b b t t m giam<br /> theo lu t hình s c a Vi t Nam. Theo Lu t sư David Tomlin thì<br /> nh ng hành<br /> <br /> ng ki u này, công t viên có th tuỳ ý quy t<br /> <br /> M m i khi “phóng viên b b t do<br /> <br /> nh kh i t hay không. Nhưng thông thư ng<br /> <br /> thì n u có kh i t thì hình ph t cũng nh hơn n u ch ng minh ư c phóng viên không ch ý ph m t i<br /> (ph m t i cho i u tra bài ch không ph i ph m t i vì l i ích riêng c a mình). Bà Tr n L Thùy cho r ng<br /> “v nhà báo Hoàng Khương cho th y các nhà báo Vi t Nam còn thi u nh ng quy<br /> và<br /> <br /> o<br /> <br /> nh rõ ràng v lu t pháp<br /> <br /> c khi s d ng th thu t này”.<br /> <br /> N u v i m t s ngư i “k t qu bi n minh cho phương ti n/hành<br /> trư ng phái tuân th các quy t c<br /> <br /> o<br /> <br /> ng”, thì v i nh ng ngư i theo<br /> <br /> c ngh nghi p h s c n th n cân nh c. Trong suy nghĩ c a nhi u<br /> <br /> ngư i, câu h i v n s là “Nhà báo tìm ki m s th t và ưa s th t t i b n<br /> <br /> c thì anh có ư c “d i trá”<br /> <br /> trong nghi p v không? Nhà báo có suy nghĩ gì n u công chúng nói v i anh r ng chính anh ã không<br /> thành th t trong hành vi c a mình? và r ng trong “s th t” anh ưa ra li u có bao nhiêu ph n trăm không<br /> d i trá? Có cách nào<br /> <br /> bi n minh cho vi c nhà báo “ ã d i trá<br /> <br /> V i chúng ta, nh ng nhà báo ã, ang và s<br /> chông gai và th thách này, khi m i quy<br /> <br /> ưa m t s th t ra ánh sáng”?<br /> <br /> i theo con ư ng<br /> <br /> y vinh quang, nhưng cũng nhi u<br /> <br /> nh lu t pháp còn chưa rõ ràng và còn c n nhi u i u ch nh thì<br /> <br /> i u c n lưu ý là s trung th c c a b n thân mình trong m i hành vi. Trong m i hành<br /> <br /> ng tác nghi p ph i<br /> <br /> có s phê chu n c a qu n lý c p trên và c n t nh táo trư c m i hành vi dù nh nhưng (có th ) vư t èn<br /> <br /> .<br /> <br /> M t nhà báo kỳ c u c a Vi n báo chí Poynter, Bob Steele ã ưa ra m t s l i khuyên cho phóng<br /> viên trư c khi th c hi n nghi p v hóa thân, gi d ng, nghi p v mánh l i/mưu m o"/ Deception. Nh ng<br /> g ch<br /> <br /> u dòng này th t h u ích cho chúng ta khi nào thích h p<br /> <br /> dùng các “Mánh l i" như D i trá/ Gi<br /> <br /> m o/ Quay tr m trong thu th p tin t c. Và r ng nhà báo, phóng viên c n tr l i các câu h i dư i ây<br /> bi n minh cho hành<br /> -<br /> <br /> ng c a mình:<br /> <br /> Khi thông tin thu th p ư c có m t t m quan tr ng t i cao và<br /> <br /> c bi t. Nó ph i có giá tr thi t y u và<br /> <br /> vì l i ích c a công chúng, ví d ti t l bí m t v “l i h th ng”<br /> ch n ư c tác h i ghê g m<br /> -<br /> <br /> i v i các cá nhân.<br /> <br /> Khi t t c các hình th c, phương th c<br /> nào<br /> <br /> c p cao nh t, ho c nó ph i ngăn<br /> <br /> thu th p thông tin y ã ph i<br /> <br /> u hàng và không có cách<br /> <br /> th c hi n.<br /> <br /> -<br /> <br /> Khi các nhà báo liên quan<br /> <br /> -<br /> <br /> Khi các cá nhân liên quan và cơ quan báo chí c a h<br /> <br /> u s n lòng ti t l b n ch t c a vi c gi d i và có lý do cho vi c làm ó.<br /> ã áp d ng các nghi p v t i ưu nh t, v i các<br /> <br /> nghi p v xu t s c nh t cũng như là s cam k t v th i gian và ngân sách c n thi t cho vi c theo u i<br /> câu chuy n ó b ng t t c kh năng.<br /> -<br /> <br /> Khi mà tác h i ư c ngăn ch n b i chính thông tin ti t l ra thông qua s gi d i nhi u hơn tác h i<br /> gây ra b i hành vi gi d i ó.<br /> <br /> -<br /> <br /> Khi các nhà báo liên quan ã th c s tr i qua m t quá trình ra quy t<br /> <br /> nh m t cách có nghĩa, xây<br /> <br /> d ng và có cân nh c<br /> <br /> o<br /> <br /> i v i các v n<br /> <br /> liên quan<br /> <br /> n lu t pháp và<br /> <br /> c ngh nghi p và lu t<br /> <br /> pháp.<br /> Bob Steele cũng ưa ra các tiêu chí không th bi n minh cho s D i trá:<br /> -<br /> <br /> Ch<br /> -<br /> <br /> dành gi i thư ng<br /> Vư t qua<br /> <br /> i th , c nh tranh<br /> <br /> t ư c câu chuy n mà ch c n dành ít th i gian và ngu n l c cho nó<br /> <br /> -<br /> <br /> Làm th vì “ngư i khác ã làm th ”<br /> <br /> -<br /> <br /> Các ch th c a câu chuy n b n thân h không có<br /> <br /> o<br /> <br /> c<br /> <br /> Tài li u tham kh o<br /> 1. http://www.thanhnien.com.vn/pages/20120102/khoi-to-bat-tam-giam-nha bao-hoang-khuong.aspx<br /> 2. http://hanoi.megafun.vn/tin-tuc/xa-hoi/201107/CSGT-nhan-tien-giai-cuu-xe-dua-trai-phep150299/<br /> 3. http://tuoitre.vn/Chinh-tri-Xa-hoi/445115/Dong-tien-xoa-sach-ho-so.html<br /> <br />