Người lữ hành dũng cảm

TAÏP CHÍ ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 5 - Thaùng 01/2011<br /> <br /> <br /> NGƯỜI LỮ HÀNH DŨNG CẢM<br /> <br /> TRẦN THANH BÌNH (*)<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Bài viết bước đầu giới thiệu chân dung và sự nghiệp của A.N.Radisev (1749 – 1802),<br /> nhà tư tưởng, nhà văn, người tiền trạm của phong trào Tháng Chạp và Cách mạng dân<br /> chủ Nga những năm cuối thế kỉ XVIII, đầu thế kỉ XIX, người dũng cảm tuyên truyền cách<br /> mạng, ca ngợi tự do dân chủ, công khai kêu gọi nhân dân vùng lên đấu tranh lật đổ ách áp<br /> bức chuyên chế, thủ tiêu chế độ nông nô.<br /> Radisev cũng là người mở ra một con đường hoàn toàn mới cho sự phát triển của thơ<br /> ca cách mạng Nga. Cống hiến của Radisev có ảnh hưởng mạnh mẽ đến sáng tác của A.X.<br /> Puskin và nhiều nhà thơ Tháng Chạp khác.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> This article introduces the life and works of A.N. Radisev (1749 – 1802) – the thinker,<br /> writer and pioneer of December movement and Russian democratic revolution during the<br /> end of 18th century and the beginning of 19th century – who bravely propagandized<br /> revolution in favor of democratic freedom and publicly summoned people to fight against<br /> oppressive dictatorship which eliminated serfdom.<br /> Radisev also paved the way for the complete innovation of Russian revolutionary<br /> poetry. His devotion had a strong influence on the works of A.X.Puskin as well as of many<br /> other poets of the December movement.<br /> (*)<br /> Trong công cuộc đấu tranh cải tạo xã trông chờ sự nhượng bộ của chính quyền<br /> hội Châu Âu thế kỉ XVIII, triết học khai phong kiến, đặt hi vọng vào những cải cách<br /> sáng được coi là trào lưu tư tưởng có vai hoà bình, vào sự hiểu biết, thông cảm lẫn<br /> trò quan trọng hàng đầu. Chứng kiến sự nhau giữa giai cấp thống trị và những tầng lớp<br /> khủng hoảng ngày càng trầm trọng của bị trị v.v.<br /> chế độ phong kiến Châu Âu khi phương Còn ở Nga, chính trong thời kì chế độ<br /> thức sản xuất tư bản chủ nghĩa đang tỏ ra chuyên chế nông nô phát triển đến mức cao<br /> thắng thế, các nhà khai sáng tiêu biểu như nhất dưới triều đại Ekaterina II (1762-1796),<br /> Voltaire, Montesquieu, Rousseau, Diderot một đại biểu ưu tú của tư tưởng khai sáng đã<br /> v.v. đã kịch liệt chỉ trích mọi trật tự lỗi dũng cảm tuyên truyền cách mạng, công khai<br /> thời của chính quyền phong kiến, lên án kêu gọi nhân dân vùng lên đấu tranh, lật đổ<br /> tôn giáo, nhà thờ, kêu gọi xoá bỏ mọi áp ách áp bức chuyên chế, thủ tiêu chế độ nông<br /> bức, bất công xã hội và đòi quyền tự do, nô để giành lại hạnh phúc và quyền tự do<br /> giải phóng cho nhân dân. Tuy nhiên, trong thiêng liêng cho con người. Đó là Alechsandr<br /> khát vọng thực hiện những lí tưởng cao Nikolaevich Radisev, nhà tư tưởng, đồng thời<br /> đẹp ấy, các nhà khai sáng Châu Âu lại là nhà văn – chiến sĩ, người tiền trạm của<br /> phong trào Tháng Chạp và cách mạng dân<br /> (*)<br /> chủ Nga những năm sau này.<br /> TS, Nhà Xuất bản Giáo dục tại TP. Hồ Chí<br /> Minh A.N.Radisev sinh ngày 20/8/1749 trong<br /> <br /> 96<br /> một gia đình địa chủ thuộc vùng Xaratôp. trình bày nhiều quan điểm, nhận xét về các<br /> Năm 1766, sau khi tốt nghiệp Trường vấn đề tự do, dân chủ, bình đẳng xã hội v.v.,<br /> Trung học Pagiexki (Matxcơva), Radisev thể hiện rõ bản lĩnh và tầm nhìn của một nhà<br /> cùng một số học viên xuất sắc được đích tư tưởng. Với kết luận: “Chế độ chuyên chế<br /> thân Nữ hoàng Ekaterina II gửi sang Đức là hình thái mâu thuẫn gay gắt nhất với bản<br /> tu nghiệp tại Trường Đại học Tổng hợp chất con người”, Radisev được coi là người<br /> Laixich. Chính thời gian này, Radisev bắt đầu tiên trên văn đàn Nga xác lập những tiền<br /> đầu làm quen với trước tác của các nhà đề cơ bản cho một cuộc cách mạng giải<br /> khai sáng châu Âu, trong đó cuốn sách Về phóng.<br /> trí tuệ của nhà triết học duy vật người Năm 1782, tượng đài Kị sĩ Đồng – một<br /> Pháp Henvetxi – tác phẩm mà Diderot công trình điêu khắc nổi tiếng kỉ niệm Piot<br /> đánh giá là “đòn chí tử giáng vào mọi thứ Đại đế – được long trọng khánh thành tại Sant<br /> định kiến” – được chàng sinh viên Nga đặc Peterburg. Nhân sự kiện đó, Radisev đã viết<br /> biệt yêu thích. Tháng 11/1771, Radisev trở Thư gửi người bạn ở Tobonsk. Nội dung tư<br /> về Tổ quốc và được bổ nhiệm vào Ban thư tưởng của tác phẩm chính luận này là quan<br /> kí của Viện Tham chính (Xenat) – cơ quan niệm sáng tạo của Radisev về vai trò cá nhân<br /> lập pháp cao nhất nước Nga thời bấy giờ. trong lịch sử: một cá nhân chỉ trở thành vĩ<br /> Những năm tháng làm việc tại đây, tiếp nhân nếu sự nghiệp người đó gắn liền với lợi<br /> xúc trực tiếp với các điều luật, văn bản, ích của quốc gia, dân tộc. Tuy nhiên, phân<br /> Nghị định, chỉ thị v.v. của chính quyền tích hình tượng Piot Đại đế, Radisev đã nhìn<br /> Nga hoàng, Radisev ngày càng thấu hiểu thấy ở đó, một mặt là nhân cách một quân<br /> thực trạng bất bình đẳng ghê gớm đang đè vương – nhà cải cách vĩ đại, “người thợ mộc”<br /> nặng lên xã hội và nhân dân Nga: luật kiên quyết xây dựng lại nước Nga từ đổ nát,<br /> pháp hiện hành chỉ là phương tiện bảo vệ hoang tàn; mặt khác lại là kẻ độc tài chuyên<br /> quyền lợi của giai cấp quý tộc địa chủ, còn chế, luôn gây chiến để bành trướng lãnh thổ,<br /> nông dân thì chỉ có thứ “pháp luật của thần “người thủ tiêu những dấu hiệu cuối cùng của<br /> chết” mà thôi. tự do nguyên thuỷ trên đất nước”. Từ thực tế<br /> Năm 1773, cả nước Nga rung chuyển đau xót ấy, Radisev khẳng định: một chính<br /> với cuộc khởi nghĩa nông dân lớn nhất quyền mà nếu không ai, không có gì kiểm<br /> lịch sử do E.I.Pugatsov cầm đầu. Bùng soát được nó thì chính quyền ấy tất yếu sẽ<br /> lên từ vùng Vonga và sông Đông, ngọn chuyển thành chế độ chuyên chế, khi đó<br /> lửa khởi nghĩa nhanh chóng lan rộng đến “Không, và có lẽ là không bao giờ Nga hoàng<br /> tận Trung và Nam Uran, Tây Xibir, lại tự nguyện từ bỏ, dù chỉ một chút, quyền<br /> Basokiria, Perm v.v., đe doạ nghiêm lực của mình”.<br /> trọng sự tồn tại của chính quyền phong Tự do – bài thơ nổi tiếng của Radisev<br /> kiến. Cùng năm đó, Radisev cũng chính (viết năm 1783) – có thể được coi là bản<br /> thức bắt đầu con đường đấu tranh xã hội trường ca đầu tiên của dòng văn học cách<br /> của mình bằng việc xuất bản bản dịch tác mạng Nga thế kỉ XVIII. Ra đời trong bối<br /> phẩm Những suy nghĩ về lịch sử Hi Lạp cảnh cuộc đấu tranh vì độc lập của mười ba<br /> của nhà sử học nổi tiếng người Pháp nước thuộc địa Anh ở Bắc Mĩ vừa giành<br /> Mabli. Trong công trình này, Radisev được thắng lợi, bài thơ – như nhan đề của nó<br /> không chỉ dịch Mabli mà còn diễn giải và – là khúc hát ngợi ca những giá trị thiêng<br /> <br /> 97<br /> liêng của tự do, “báu vật vô giá”, “ngọn Tất cả đều chung một khát vọng sục sôi<br /> nguồn của mọi sự nghiệp vĩ đại”, là cảm Kẻ bạo ngược phải chết trong vũng máu<br /> hứng lãng mạn thể hiện khát vọng các Ta mau mau rửa nỗi nhục muôn đời.<br /> dân tộc đang đứng lên chống lại ách áp Hãy vui lên, khối toàn dân đoàn kết<br /> bức của chế độ chuyên chế phong kiến: Thuộc về ta quyền báo thù thiêng liêng<br /> Ôi các anh, những con người hạnh Đoạn đầu đài đã sẵn sàng rồi đấy<br /> phúc Hãy lôi ra xét xử cả quân vương.<br /> Có nơi đâu tự do được ban phát ngẫu Trong dư âm thắng lợi của cách mạng<br /> nhiên nhân dân các nước Bắc Mĩ, Radisev đã viết<br /> Hãy gìn giữ tự do như báu vật những dòng thơ tươi sáng, lạc quan, động<br /> Và khắc sâu mãi mãi trong tim. viên nhân dân vượt qua mọi khó khăn thử<br /> Không dừng lại ở đó, với nội dung thách, vững tin vào thắng lợi cuối cùng:<br /> chính trị – xã hội sâu sắc, Tự do còn là Chúng ta không quên quy luật của muôn<br /> bản tuyên ngôn trình bày những lí luận cơ đời<br /> bản về đường lối của một cuộc cách Từ đổ nát, tối tăm, từ máu lửa<br /> mạng nhân dân, khác hẳn với tư tưởng Sẽ bừng lên những tinh cầu rạng rỡ<br /> cải lương của các nhà khai sáng châu Âu. Kết vòng hoa dâng thế giới đại đồng.<br /> Chẳng hạn, G.Rousseau trong Khế ước xã Khi thử nghiệm bút lực của mình trong<br /> hội chỉ đề nghị: nếu một bậc quân vương thơ ca, Radisev đã mở ra con đường hoàn toàn<br /> do xã hội lựa chọn lại không xứng đáng mới cho sự phát triển một nền thơ cách mạng.<br /> với ngôi vị của mình thì xã hội sẽ có Khác với các tác giả của chủ nghĩa cổ điển như<br /> quyền huỷ bỏ sớm hơn khế ước đã kí với M.Lomonosov, B.Trediakov, A.Sumarokov,<br /> quân vương đó, nhưng điều quan trọng G.Dergiavin v.v., Radisev đã quan niệm về<br /> nhất: phải thực hiện việc huỷ bỏ khế ước phạm trù cái cao cả trong thơ một cách đầy<br /> như thế nào thì Rousseau im lặng. sáng tạo. Ở đây, cao cả không phải là chủ đề<br /> Còn Radisev, với quan điểm biện về Chúa trời, về quân vương hay các bậc công<br /> chứng: lịch sử không đứng yên, và chế độ hầu, khanh tướng mà là khát vọng tự do, là<br /> chuyên chế không phải là vĩnh viễn, ông cuộc đấu tranh sống mái vì tự do của con<br /> nhấn mạnh đến sự phẫn nộ của nhân dân người. Trong một đất nước mà nhân dân còn<br /> đối với chính quyền phong kiến: đau khổ, chìm đắm dưới ách thống trị của chế<br /> Vua chễm chệ nắm trong tay quyền độ chuyên chế, người nghệ sĩ phải thực hiện sứ<br /> trượng mệnh cao cả của mình: “nhà tiên tri” tiên đoán<br /> Đám lâu la khúm núm trước ngai và khẳng định thắng lợi tất yếu của cuộc đấu<br /> vàng tranh giải phóng.<br /> Nhưng trước mắt nhân dân chỉ thấy Trong cảm hứng sáng tác của Radisev,<br /> Bọn người kia như một lũ thú hoang, chủ đề lịch sử chiếm một vị trí quan trọng.<br /> Và khẳng định: một khi sự phẫn nộ Với ông, lịch sử không chỉ là bài học xương<br /> đã dồn nén đến cực điểm, nhân dân tất máu góp phần soi sáng hiện tại, dự báo tương<br /> yếu sẽ đứng lên khởi nghĩa vũ trang, lai mà còn là một hình thức tuyên truyền cách<br /> dùng bạo lực cách mạng chống lại bạo mạng sinh động và thuyết phục. Trường ca<br /> lực chuyên chế: Những khúc hát lịch sử mà Radisev viết<br /> Quân khởi nghĩa khắp nơi nổi dậy những năm cuối đời có thể được coi là điển<br /> <br /> 98<br /> hình cho loại sáng tác này. tham lam, hống hách và ti tiện. Dựa vào<br /> Trong trường ca, từ những sự kiện quyền lực của mình, hắn đã ngang nhiên<br /> tiêu biểu của lịch sử phương Đông, Hi chiếm đoạt phần lớn số tiền học bổng cấp<br /> Lạp và La Mã cổ đại, Radisev đã khái cho sinh viên, khiến mọi người phải ăn đói,<br /> quát lịch sử thế giới theo những quy luật mặc rách, sống chui rúc trong những căn<br /> chính trị đanh thép và rõ ràng: thứ nhất, phòng ổ chuột. Quá bất bình trước hành vi<br /> không thể có sự thoả hiệp giữa tự do của trắng trợn đó, nhóm sinh viên Nga do<br /> nhân dân với quyền lợi của chính quyền Usakov dẫn đầu đã kéo lên gặp Bokum, bắt<br /> chuyên chế; thứ hai, sự thay đổi các triều hắn ta phải trả lại số tiền chiếm đoạt. Không<br /> đại phong kiến thực chất chỉ là sự thay những không trả lại tiền, Bokum còn lớn<br /> đổi bạo chúa này bằng bạo chúa kia; và tiếng thách thức, dọa nạt và thậm chí, tát<br /> thứ ba, mọi hi vọng vào một chính thể thẳng vào mặt Nasakin – một sinh viên trong<br /> phong kiến “vua sáng tôi hiền” suy cho nhóm tranh đấu. Thế là giọt nước cuối cùng<br /> cùng cũng chỉ là ảo vọng. Mặc dù chưa đã làm tràn li. Usakov cùng nhóm sinh viên<br /> hoàn thành nhưng với nội dung tư tưởng lập tức vây lấy viên thiếu tá, dùng sức mạnh<br /> sâu sắc và tính chiến đấu mãnh liệt, tập thể buộc hắn ta phải chấp nhận một trong<br /> Những khúc ca lịch sử, cùng với tụng ca hai điều kiện: hoặc quyết đấu với Nasakin,<br /> Tự do, xứng đáng được coi là tượng đài hoặc sẽ bị ăn đòn. Dĩ nhiên, gã Bokum hèn<br /> ghi nhận chặng đường đầu phát triển của nhát kia không bao giờ dám chọn phương án<br /> thơ ca cách mạng Nga. thứ nhất. Thế là Nasakin và một sinh viên<br /> Suốt một thời gian dài, Radisev kiên khác đã giáng cho Bôkum những cái tát nảy<br /> trì xây dựng hệ thống từ vựng và xác định lửa, khiến tên này phải nhục nhã bỏ chạy<br /> phong cách mới cho thơ ca cách mạng tháo thân.<br /> Nga. Cống hiến của Radisev đã có ảnh Dễ dàng nhận thấy đằng sau những sự<br /> hưởng mạnh mẽ đến sáng tác của A.Puskin kiện miêu tả trong tiểu thuyết, Radisev đã có<br /> và nhiều nhà thơ Tháng Chạp khác như ý thức phát triển chủ đề tác phẩm lên tầm<br /> K.Ryleev, A.Odoevski, A.Bestugiev v.v. khái quát mới. Ở đây, chủ đề sinh hoạt đời<br /> Chính vì vậy mà sau này, vào năm 1790, thường đã chuyển biến thành chủ đề chính trị<br /> khi Radisev bị chính quyền Ekaterina II – xã hội: thiếu tá Bokum chính là hiện thân<br /> kết án đày đi Sibir, trên đường đến Ilimsk của những hôn quân, bạo chúa; và cuộc đấu<br /> – nơi đày ải, ông đã tự hào thừa nhận: tranh của tập thể sinh viên chính là hình ảnh<br /> Tôi khai phá dòng văn học mới tượng trưng cho phong trào đấu tranh giải<br /> Cho những con người dũng cảm, phóng của nhân dân. Đặc biệt, qua tính cách<br /> thông minh. của nhân vật chính Usakov – một trí thức<br /> Tiểu thuyết Cuộc đời của Phedo Nga trẻ tuổi đầy tài năng, người luôn hướng<br /> Vasilievich Usakov (1787) được Radisev lòng mình về Tổ quốc đau thương và nhận<br /> sáng tác dựa trên những sự kiện có thật thức sâu sắc được sứ mệnh của mình trong<br /> xảy ra trong thời gian ông theo học tại cuộc đấu tranh chống áp bức, bất công – tác<br /> Trường Đại học Tổng hợp Laixich (Đức). phẩm đã đóng góp cho phong trào đấu tranh<br /> Khi đó, trực tiếp quản lí nhóm sinh viên xã hội Nga hình tượng về mẫu người lí<br /> Nga ở trường là Bokum, một thiếu tá tưởng của thời đại mới: những nhân vật tích<br /> giám thị độc ác và thô lỗ, gian trá và cực, giác ngộ cao, sẵn sàng dấn thân vì tự<br /> <br /> 99<br /> do, hạnh phúc nhân loại. viết theo thể loại du kí, ghi chép lại những<br /> Từ giã cuộc đời ở tuổi 23, Usakov điều mắt thấy tai nghe qua những cuộc tiếp<br /> không thể tiếp tục đồng hành cùng thế hệ xúc, trò chuyện với đủ loại người có nghề<br /> mình trên những bước đường tranh đấu, nghiệp, địa vị xã hội, tuổi tác khác nhau,<br /> song hình ảnh của anh sống mãi trong Hành trình là tác phẩm hiện thực mang tính<br /> tâm trí bạn bè. Khi viết về Usakov với khuynh hướng rõ rệt. Theo bước chân người<br /> niềm tiếc thương sâu sắc, Radisev không lữ hành trên con đường ngàn dặm từ<br /> phải ngẫu nhiên đã chọn thể loại “truyện Peterburg đến Moskva, người đọc nhìn thấy<br /> các thánh” (gitie) chứ không chọn các thể cả nước Nga những năm cuối thế kỉ XVIII<br /> loại truyện thông thường. hiện lên vô cùng sống động với tất cả những<br /> Không chỉ viết văn, làm thơ, Radisev mâu thuẫn của nó; trong đó hình ảnh người<br /> còn là một cây bút chính luận sắc sảo, nông dân đối lập gay gắt, quyết liệt với mức<br /> luôn quan tâm đến những vấn đề nóng độ khủng hoảng trầm trọng của chế độ<br /> bỏng của thời cuộc. Một trong những tác chuyên chế nông nô đã trở thành cảm hứng<br /> phẩm chính luận điển hình mà ông viết phê phán chủ đạo xuyên suốt tác phẩm. Đặc<br /> thời kì này là công trình Đối thoại về việc biệt, trên cơ sở nghiên cứu sâu sắc hiện thực<br /> ai xứng đáng mang danh người con của ngổn ngang, đa dạng của cuộc sống xã hội<br /> Tổ quốc. Từ xuất phát điểm: danh hiệu Nga sau khởi nghĩa Pugasov, nhà văn đã đúc<br /> “người con của Tổ quốc” chỉ xứng đáng kết và dũng cảm đặt ra những vấn đề cốt yếu<br /> với những công dân có lòng nhiệt tình nhất của một cuộc cách mạng cho tương lai<br /> yêu nước, luôn hành động vì lợi ích nước Nga.<br /> chung của xã hội, Radisev đã quan sát Như đã biết, dưới chính thể của Ekaterina<br /> toàn bộ đời sống đất nước và nghiêm II, chế độ nông nô được coi là một hình thái<br /> khắc đưa ra nhận xét: ở nước Nga hiện kinh tế – xã hội cần thiết và được pháp luật<br /> nay, khi ách chuyên chế nông nô đang đè thừa nhận, bảo vệ. Số phận phụ thuộc hoàn<br /> nặng lên tất cả thì không một ai xứng toàn vào địa chủ, người nông nô không chỉ bị<br /> đáng với danh hiệu cao quý trên bởi vì bóc lột tàn tệ đến tận xương tuỷ mà còn bị<br /> khi đó, giai cấp quý tộc địa chủ tất yếu tước đoạt cả quyền sống, quyền làm người.<br /> biến thành lớp người ăn bám, bóc lột, còn Trước Radisev, văn học Nga đã có những tác<br /> nông dân bị tước đoạt quyền con người, phẩm của Kantemir, Sumarokov, Phonvigin<br /> bị coi như “súc vật” hay những “công cụ v.v. phê phán, đả kích chế độ chuyên chế<br /> biết nói”. Mặc dù trong công trình này, nông nô nhưng phải đến Hành trình, hình thái<br /> Radisev chưa trực tiếp phát biểu công phản động ấy mới bị vạch trần đầy đủ như<br /> khai kết luận cuối cùng: để nước Nga một “tập tục man rợ” cần phải đấu tranh xoá<br /> thực sự có những người con chân chính, bỏ ngay lập tức.<br /> dứt khoát phải thủ tiêu chế độ chuyên chế Xuất phát từ một luận điểm cơ bản của<br /> nông nô, song tinh thần ấy sẽ được ông thuyết khai sáng: mọi người sinh ra đều có<br /> thể hiện trong tác phẩm quan trọng nhất quyền tự do và bình đẳng, Radisev đã phẫn<br /> đời mình: Hành trình từ Peterburg đến nộ vạch trần tội ác ghê tởm của chế độ nông<br /> Moskva (từ đây viết gọn: Hành trình). nô khi chế độ ấy ngang nhiên bóc lột và tước<br /> Ngay từ giữa những năm 80, Radisev đoạt quyền công dân của hàng chục triệu<br /> đã bắt tay khởi thảo tác phẩm này. Được người. “Lẽ nào một quốc gia có tới hai phần<br /> <br /> 100<br /> ba dân số bị tước quyền công dân, và một phải vắt kiệt mồ hôi của mình cho ruộng đất<br /> phần trong đó thậm chí còn bị pháp luật chủ nô. Đồng thời, một khi quan hệ chủ nô –<br /> coi như đã chết, lại là một quốc gia thịnh nô lệ ngày càng đè nặng lên xã hội, đạo đức<br /> vượng? Lẽ nào tình cảnh của nông dân xã hội tất yếu sẽ bị phân hoá theo hai hướng:<br /> Nga hiện nay lại được coi là sáng sủa?”. giai cấp quý tộc địa chủ ngày càng trở nên<br /> Từ Liuban, qua Mednoe, Chudovo, đồi bại, tàn nhẫn; còn giai cấp nông dân,<br /> Spaskaia polest, Giaisevo v.v. (các trạm nông nô ngày càng trở nên khiếp nhược, đớn<br /> dừng chân của cuộc hành trình, đồng thời hèn. Hậu quả là cả quốc gia và dân tộc cùng<br /> cũng là các chương của cuốn sách), đâu suy yếu.<br /> đâu tác giả cũng gặp những bộ mặt địa Cùng với chế độ nông nô, nền chuyên<br /> chủ ác bá, điển hình cho chế độ nông nô chế Nga hoàng và hết thảy bộ máy quan liêu,<br /> Nga – “những tên đao phủ”, “những kẻ độc đoán của nó cũng trở thành đối tượng<br /> hút máu người”, “những kẻ tạo dựng cơ phê phán quyết liệt của Radisev.<br /> nghiệp của mình bằng sự cướp đoạt”. Tên Trong Hành trình, vầng hào quang giả<br /> địa chủ ở Giaisevo “chiếm đoạt toàn bộ tạo từng bao trùm lên ngai vàng chuyên chế<br /> đất đai, gia súc của nông dân trong vùng, từ hàng chục thế kỉ nay đã bị xé toạc. Giấc<br /> buộc nông dân làm việc quần quật cho mơ của người lữ hành về một Nga hoàng<br /> mình suốt cả tuần lễ, và để họ không chết “hồi tâm phục thiện, ăn năn khiếp sợ vì tội<br /> đói ngay, hắn hào phóng ban cho họ ăn lỗi của mình” (chương Spaskaia polest) thực<br /> mỗi ngày một bữa”. Tên địa chủ ở sự là tiếng cười châm biếm cay độc, cảnh<br /> Mednoe nhẫn tâm bán cả người lão bộc tỉnh mọi người. Sau giấc mơ, người lữ hành<br /> trung thành trước đây từng cứu hắn khỏi thấy rằng: “trên ngai vàng, tất cả những sa<br /> chết đuối, cả bà vú nuôi từng chăm bẵm hoàng, giáo chủ, lãnh chúa, xuntan hay một<br /> hắn suốt thời ấu thơ, bán luôn cả cô gái danh vị gì đó đều chẳng là gì hết”.<br /> nông dân mà hắn đã cướp đoạt trinh Dưới ngòi bút phê phán sắc sảo của<br /> tiết… Còn tên địa chủ ở Liuban, tác giả Radisev, nền chuyên chế trở thành thể chế<br /> đã phải căm uất thốt lên khi chứng kiến nguy hiểm cho xã hội không chỉ vì tất cả đều<br /> sự lộng hành, tàn bạo của hắn: “Thật phụ thuộc vào quyền tối thượng của hoàng<br /> khủng khiếp, hỡi kẻ mất nhân tính, trên đế trên ngai mà còn vì đó là một bộ máy nhà<br /> thân thể mỗi nông nô của mi, ta đều thấy nước độc đoán, bóp nghẹt mọi tư tưởng tự<br /> dấu roi trừng phạt” v.v. do dân chủ, vì các đại diện lớn nhỏ của nó<br /> Không chỉ có vậy, ở mức độ khái đều là những hoàng đế không ngai, quan<br /> quát hơn, Radisev còn nhận rõ: chế độ liêu, say sưa quyền lực và mặc sức hành hạ<br /> nông nô chính là kẻ thù của tinh thần dân lành. Đó là viên quan thản nhiên nhìn<br /> sáng tạo dân tộc, là nguyên nhân dẫn đến những người dân sắp chết đuối mà không<br /> sự tổn thương đạo đức xã hội hết sức thèm động tay cứu giúp vì “điều đó không<br /> nặng nề. Bằng thực tiễn sinh động, ông ghi trong chức danh của mình”, là viên chủ<br /> chứng minh rằng, người nông dân trên sự bưu điện phung phí tiền nhà nước trả<br /> thửa ruộng của mình sẽ làm lụng với tất lương cho vô số nhân viên để gửi đi khắp nơi<br /> cả “sự cần mẫn và siêng năng, tích cực và những công văn lỗi thời, là viên tổng đốc cao<br /> sáng tạo”, khác hẳn với người nông nô hứng thưởng huân chương cho một gã lái<br /> khốn khổ, bị hành hạ tối tăm mặt mũi, buôn chỉ vì gã này hối lộ hắn một rổ sò<br /> <br /> 101<br /> huyết, là viên quan toà đã bênh vực cho chính trị của người nông dân đã được tiên<br /> tên địa chủ một cách vô liêm sỉ vì chúng đoán một cách vẻ vang và quyết liệt như thế.<br /> cùng hội cùng thuyền, là lũ hoàng thân xu Tuy nhiên, trong Hành trình, ý tưởng về<br /> nịnh, sẵn sàng vì một nụ cười vô thưởng một cuộc cách mạng giải phóng nông dân<br /> vô phạt của Nga hoàng mà tâng bốc ông như biện pháp đấu tranh duy nhất để cải tạo<br /> ta thành một quân vương vĩ đại v.v. Với xã hội không phải xuất hiện và được định<br /> những đại biểu như thế, hệ thống quan hình ngay lập tức. Để đi tới kết luận này,<br /> liêu của chính quyền chuyên chế rõ ràng Radisev muốn bản thân người đọc cũng phải<br /> là “chốn hùm beo” đối với nhân dân. Tất trải qua một hành trình gian nan trong nhận<br /> cả những người thấp cổ bé miệng, một thức, tự mình đánh giá, lựa chọn đúng – sai.<br /> khi đã rơi vào ma trận quái gở của hệ Từ “Khochilov” – nơi tác giả đưa ra phương<br /> thống này, đều bị “ăn thịt”, “bị hành hạ án cải tạo xã hội một cách hoà bình, “từ trên<br /> đến sống dở, chết dở”… Chính vì vậy, xuống” đến “Tver” – nơi tư tưởng đấu tranh<br /> “hiện nay – Radisev kết luận – chúng ta cách mạng “từ dưới lên” của Radisev được<br /> phải quyết tâm xoá bỏ hoàn toàn những thể hiện triệt để với bài thơ Tự do ở dạng rút<br /> thể chế man rợ đó”. gọn, và cuối cùng là “Grodno” – nơi người lữ<br /> Khác hẳn với những bộ dạng quái dị, hành công khai kêu gọi nông dân khởi nghĩa,<br /> ghê tởm của lũ quý tộc địa chủ, hình ảnh đó là một quá trình nhận thức mà theo đó,<br /> người nông dân trong Hành trình được bằng những lập luận logic và dẫn chứng tiêu<br /> Radisev trìu mến miêu tả như hiện thân biểu, Radisev đã thuyết phục mọi người dứt<br /> vẻ đẹp và ngọn nguồn sức mạnh của Tổ khoát từ bỏ mọi ảo tưởng cải lương, chuẩn bị<br /> quốc Nga. Họ là những tráng đinh kéo tinh thần dấn thân vào bão táp cách mạng.<br /> thuyền trên sông, là những người “cày Mặc dù chỉ được in vỏn vẹn 650 bản<br /> ruộng với lòng nhiệt tình vĩ đại”, thương nhưng ngay sau khi ra mắt, Hành trình của<br /> yêu ngựa kéo hơn cả bản thân mình, là cô Radisev đã làm chấn động cả đời sống xã hội<br /> gái Anhiuta hồn nhiên, trong trắng, là Nga. Đích thân Nữ hoàng Ekaterina II đã<br /> những phụ nữ thôn quê chất phác, dầm đọc cuốn sách này và không ngần ngại kết<br /> chân trong nước lạnh giặt giũ cho gia tội tác giả là “kẻ phản loạn nguy hiểm hơn cả<br /> đình. Họ cũng là những Lomonosov Pugasov”. Lệnh trừng phạt đưa xuống! Ngày<br /> thông minh, hiếu học, những Khlopusa, 30/6/1790, Radisev bị chính quyền bắt giam<br /> Beloborodov và muôn ngàn chiến sĩ vô vào nhà ngục pháo đài Petropavlovsk và bị<br /> danh khác đã dũng cảm đi tiên phong kết án tử hình. Hơn 5 tuần trong xà lim cấm<br /> trong cuộc khởi nghĩa Pugaso v.v. cố, Radisev đã chuẩn bị tinh thần sẵn sàng<br /> Bằng cái nhìn tỉnh táo, khách quan, lên đoạn đầu đài, lấy cái chết của mình làm<br /> Radisev không lí tưởng hoá nhân vật trận chiến đấu cuối cùng với chính quyền<br /> nông dân của mình mà chủ yếu tập trung chuyên chế. Tuy nhiên, sau đó, để lừa phỉnh<br /> xác lập dứt khoát một quy luật phát triển: và xoa dịu phần nào dư luận, Ekaterina II đã<br /> những nông dân chân đất, tự phát hôm hạ lệnh “ân xá”, thay án tử hình Radisev<br /> nay chắc chắn sẽ trở thành những chiến sĩ bằng án lưu đày 10 năm ở đảo Ilimsk thuộc<br /> kiên trung, tự giác trong cuộc đấu tranh vì Sibir xa xôi.<br /> sự nghiệp giải phóng ngày mai. Lần đầu Trên con đường đến nơi đày ải, Radisev<br /> tiên trong lịch sử văn học Nga, sứ mệnh vẫn không chút ngã lòng:<br /> <br /> 102<br />  Anh muốn biết tôi là ai, cần gì và đi lỏng, luôn phải sống trong bầu không khí<br /> đâu căng thẳng và thù địch. Các thế lực phản<br /> Tôi không phải muông thú, cỏ cây động trong triều đã tìm đủ mọi cách cô lập,<br /> hay nô lệ đe doạ, chèn ép, đẩy ông đến chỗ suy sụp<br /> Trước đó, bây giờ và sau này vẫn thế tinh thần. Không thể chịu đựng hơn nữa,<br /> Tôi là tôi, chân chính một con người. ngày 12/9/1802, Radisev đã uống thuốc độc<br /> Trong cảnh lưu đày khắc nghiệt, tự sát, để lại cho mai sau lời trăng trối căm<br /> Radisev không sống an phận, thu mình. hờn: “Rồi hậu thế sẽ trả thù cho tôi!”.<br /> Ông bắt tay tìm hiểu nguồn tài nguyên Và hậu thế đã không quên ông, người lữ<br /> giàu có của Sibir, nghiên cứu y học, chữa hành gan góc một mình đi trước mở đường<br /> bệnh và mở lớp dạy học cho trẻ em địa cho phong trào đấu tranh cách mạng. A.X.<br /> phương… Chính nơi đây, trên quan điểm Puskin từng viết trong bản thảo bài thơ Đài kỉ<br /> một nhà triết học duy vật, Radisev đã viết niệm nổi tiếng: “Theo Radisev tôi ca ngợi tự<br /> bản luận văn xuất sắc Về con người, về do”. Những tác phẩm của Radisev từng bị<br /> cái chết và sự bất tử của con người để cấm đoán ở Nga đã được A.I.Ghertsen in lại<br /> đấu tranh chống lại những biểu hiện của đầy đủ ở Luân Đôn năm 1858. Trong bài báo<br /> chủ nghĩa duy tâm thần bí xung quanh Về lòng tự hào dân tộc của người Đại Nga,<br /> hai vấn đề thể xác và linh hồn. V.I.Lenin cũng dành cho Radisev những lời<br /> Năm 1797, sau cái chết của Ekaterina ngợi ca trang trọng: “Điều đau lòng nhất đối<br /> II, Radisev được Tân vương Paven I giảm với chúng ta là nhìn thấy và cảm thấy Tổ quốc<br /> nhẹ hình phạt, chuyển về làng Nemsov tươi đẹp của chúng ta phải chịu biết bao bạo<br /> tỉnh Kalutsk (gần Moskva) tiếp tục thụ án lực áp bức, lăng nhục của bọn đao phủ của<br /> dưới sự quản thúc chặt chẽ của chính Nga hoàng, của bọn quý tộc và bọn tư bản.<br /> quyền địa phương. Năm 1801, Paven I Chúng ta tự hào rằng những hành động bạo<br /> chết, Alechsandr I lên nối ngôi, cũng là lực đó đã gây ra sự phản kháng trong nhân<br /> lúc hạn lưu đày của Radisev kết thúc. dân chúng ta, trong nhân dân Đại Nga, rằng<br /> Ông trở về Peterburg và vào làm việc tại nhân dân đó đã sản sinh ra Rađisep, những<br /> Uỷ ban cải cách pháp luật quốc gia. Tại người phái Tháng Chạp, những người cách<br /> đây, với hi vọng “bóng tối ảm đạm đã lùi mạng – trí thức bình dân những năm 1870-<br /> về phía sau, trước mắt chúng ta là mặt 1880”.<br /> trời rạng rỡ”, Radisev tích cực đấu tranh Dù chính quyền Nga hoàng đã hèn hạ<br /> bảo vệ những quan điểm tiến bộ, hăng hái san phẳng mộ Radisev nhưng vào một ngày<br /> ủng hộ những dự án cải cách nhằm thay thu nắng đẹp năm 1918, chỉ mấy tháng sau<br /> đổi luật lệ hà khắc của chế độ hiện hành. thành công của Cách mạng Tháng Mười,<br /> Thế nhưng, như tất cả những gì ông đã chính quyền Xô viết non trẻ thành phố<br /> khẳng định trong các tác phẩm, nền Petrograt (tức Sant Peterburg ngày nay) đã<br /> chuyên chế bạo tàn không thể bị đánh đổ long trọng khánh thành tượng đài kỉ niệm<br /> chỉ vì những dự án cải cách rời rạc, phiến ông trên quảng trường Dvorsovoi lịch sử.<br /> diện, cải lương. Giữa kinh đô hoa lệ, Tinh thần Radisev bất tử trong sự nghiệp đấu<br /> Radisev vẫn là một người tù bị giam tranh cách mạng của giai cấp vô sản Nga.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 103<br />  TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> 1. A.N.Sokolov, Lịch sử văn học Nga nửa đầu thế kỉ XIX, M., 1976 (tiếng Nga).<br /> 2. P.A.Orlov, Lịch sử văn học Nga thế kỉ XVIII, M., 1991 (tiếng Nga).<br /> 3. L.D.Gromova (chủ biên), Lịch sử văn học Nga thế kỉ XI – XIX, t.1, M., 2000 (tiếng<br /> Nga).<br /> 4. M.G.Kachurin, Văn học Nga thế kỉ XIX lớp 10, t.1, M., 2002 (tiếng Nga).<br /> 5. Nhiều tác giả, Từ điển văn học (bộ mới), H., 2004.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 104<br />