Người Pháp và những dự án thương mại ở Đàng trong thế kỷ XVII - XVIII

Dƣơng Thị Huyền<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 118(04): 69 - 74<br /> <br /> NGƢỜI PHÁP VÀ NHỮNG DỰ ÁN THƢƠNG MẠI<br /> Ở ĐÀNG TRONG THẾ KỶ XVII- XVIII<br /> Dƣơng Thị Huyền*<br /> Trường Đại học Khoa học – ĐH Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Thế kỷ XVII- XVIII, trong số các nƣớc phƣơng Tây đến Đàng Trong, Pháp là ngƣời đến sau<br /> nhƣng chuẩn bị rất chu đáo. Nhiều lần, công ty Đông Ấn Pháp đã cử ngƣời tới Đàng Trong điều<br /> tra, dò xét tình hình mọi mặt để thiết lập các mối quan hệ giao thƣơng. Một loạt các dự án thƣơng<br /> mại đƣợc Pháp đặt ra mở đầu cho quá trình xâm nhập vào Đàng Trong. Bài viết tập trung làm rõ<br /> thêm một số dự án của các thƣơng nhân ngƣời Pháp ở Đàng Trong trong gần một thế kỷ, từ cuối<br /> thế kỷ XVII đến nửa cuối thế kỷ XVIII (1686 – 1769).<br /> Từ khóa: thương nhân Pháp, thương mại, Đàng Trong, Công ty Đông Ấn Pháp (CIO)<br /> <br /> MỞ ĐẦU*<br /> Trong các thế kỷ XVI – XVIII, tình hình khu<br /> vực và thế giới có nhiều chuyển biến quan<br /> trọng. Ở Đông Á, thời kỳ này chứng kiến<br /> những hoạt động thƣơng mại đƣờng biển sôi<br /> động của ngƣời Hoa (dƣới triều Minh,<br /> Thanh), của ngƣời Nhật Bản (dƣới thời<br /> Tokugawa) và của thƣơng nhân Đông Nam<br /> Á, góp phần tạo nên thời đại hoàng kim của<br /> thƣơng mại khu vực. Cùng thời gian đó, ở<br /> châu Âu, sau những cuộc phát kiến địa lý thế<br /> kỷ XV, một nền thƣơng mại quốc tế xuyên<br /> đại dƣơng đã hình thành. Bồ Đào Nha là nƣớc<br /> tiên phong, tiếp đến là các dân tộc Hà Lan,<br /> Anh, Pháp nối gót thâm nhập vào thế giới<br /> Đông Á để tìm kiếm thị trƣờng và nguồn<br /> nguyên liệu. Từ đây, các tàu thuyền phƣơng<br /> Tây qua eo Malacca, tới Indonesia, Xiêm, Đại<br /> Việt, Trung Quốc, Philippines và Nhật Bản.<br /> Hai trục giao thƣơng Bắc – Nam và Đông –<br /> Tây đã tạo nên nhiều tuyến thƣơng mại trên<br /> biển: con đƣờng tơ lụa, con đƣờng gốm sứ, con<br /> đƣờng truyền giáo… Đại Việt là một trong<br /> những giao điểm của các tuyến hàng hải đó.<br /> Ở Đại Việt, từ năm 1558, họ Nguyễn bắt đầu<br /> lập nghiệp trên vùng đất Thuận - Quảng. Trên<br /> vùng đất “Ô châu ác địa” có diện tích nhỏ hơn<br /> rất nhiều so với lãnh thổ của họ Trịnh, với<br /> những nhóm cƣ dân đa sắc tộc và đa văn hóa,<br /> họ Nguyễn không chỉ tồn tại đƣợc mà còn lớn<br /> *<br /> <br /> Tel: 0975 702362, Email: duonghuyen.sudhkh@gmail.com<br /> <br /> mạnh để đẩy lùi đƣợc những cuộc tấn công<br /> của họ Trịnh trong suốt gần nửa thế kỷ, mở<br /> rộng lãnh thổ xuống phía Nam, phát triển<br /> kinh tế, xã hội… Có đƣợc thành công đó là do<br /> chúa Nguyễn đã biết tận dụng và phát triển<br /> những tiềm năng của xứ Đàng Trong, thực<br /> hiện chính sách khuyến thƣơng mạnh mẽ.<br /> Một mặt, các chúa Nguyễn tạo điều kiện cho<br /> thƣơng nghiệp phát triển và có chính sách bảo<br /> hộ đối với một số mặt hàng do chính ngƣời<br /> Đàng Trong sản xuất. Mặt khác, các chúa<br /> Nguyễn không những khuyến khích thƣơng<br /> nhân nƣớc ngoài đến buôn bán mà còn có<br /> những ƣu đãi đối với họ. Đây chính là những<br /> điều kiện thuận lợi để thƣơng nhân ngoại<br /> quốc, đặc biệt là ngƣời phƣơng Tây đến tiến<br /> hành buôn bán với Đàng Trong.<br /> Do đó, tháng 8 năm 1664, Thƣợng thƣ<br /> Clobert thành lập Công ty Đông Ấn Pháp (La<br /> Companie Française de Indes Orientalets,<br /> CIO), theo mô hình của công ty Đông Ấn Hà<br /> Lan (VOC) và công ty Đông Ấn Anh (EIC).<br /> Để thu hút tài chính, công ty “khuyến khích<br /> tất cả mọi người với những điều kiện và năng<br /> lực vốn có” và giới quý tộc tham gia hùn vốn.<br /> Theo lời yêu cầu của giám mục F.Pallu, công<br /> ty này còn có mục đích giúp việc cho truyền<br /> giáo, nghĩa là đƣa các giáo sĩ đến truyền giáo<br /> ở Viễn Đông. Các thƣơng nhân Pháp phối<br /> hợp hành động rất chặt chẽ với các giáo sĩ của<br /> Hội thừa sai Pari (MEP) khi đến buôn bán ở<br /> phƣơng Đông và Đại Việt. MEP và CIO đƣợc<br /> coi nhƣ hai phƣơng diện mở rộng và bành<br /> 69<br /> <br /> Dƣơng Thị Huyền<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> trƣớng hiệu quả nhất cho quá trình xâm nhập<br /> về kinh tế và truyền giáo của Pháp vào Đại<br /> Việt. Đây không chỉ là sự hợp tác của hai tập<br /> đoàn theo đuổi mục đích khác nhau mà còn là<br /> hai mặt phân công liên hệ chặt chẽ với nhau<br /> để phục vụ lợi ích của một lực lƣợng duy nhất<br /> là chủ nghĩa tƣ bản đang lên.<br /> Nhƣ vậy, những lý do chính khiến ngƣời<br /> Pháp muốn xâm nhập và chiếm thị trƣờng<br /> Đàng Trong là:<br /> Thứ nhất, Đàng Trong theo nhƣ ghi chép của<br /> các giáo sĩ có nhiều nguồn tài nguyên và<br /> nhiều sản phẩm nông nghiệp, thủ công nghiệp<br /> đa dạng phong phú, mang lại lợi nhuận cao.<br /> Thứ hai, Pháp chú ý đến Đàng Trong để tranh<br /> giành thuộc địa với ngƣời Anh. Lúc bấy giờ<br /> ngƣời Anh cũng lấn lƣớt ngƣời Pháp từ Hồng<br /> Hải đến Mã Lai; còn xứ Đàng Trong là ngƣời<br /> Anh chƣa chú ý đến và các nhà cầm quyền<br /> Pháp nghĩ rằng “nếu ngƣời Anh đến đó trƣớc<br /> thì chúng ta sẽ bị trục xuất vĩnh viễn, chúng ta<br /> sẽ mất một căn cứ hệ trọng để khi có chiến<br /> tranh, cho chúng ta làm chủ mà chiếm lấy<br /> việc thƣơng mãi với Trung Quốc của ngƣời<br /> Anh và làm cho họ phải lo lắng không ngớt”<br /> [6; tr.445].<br /> Thứ ba, hoạt động thƣơng mại của pháp ở<br /> Quảng Châu (Trung Quốc) gặp nhiều khó<br /> khăn. Thƣơng nhân phƣơng Tây bị quan lại<br /> Trung Quốc bó buộc nhiều điều, phải tuân<br /> theo những quy tắc nghiêm ngặt, một phần lãi<br /> rơi vào tay những ngƣời Trung Quốc đứng ra<br /> làm trung gian. Thực tế này thôi thúc các<br /> thƣơng nhân ngoại quốc tìm một nơi khác dễ<br /> chịu hơn để buôn bán nhƣ Hạ Môn, Ninh<br /> Phố… còn ngƣời Pháp chủ yếu hƣớng tới<br /> Đàng Trong. Một số thƣơng gia Pháp ở<br /> Quảng Châu đã nhờ ngƣời tiến hành những<br /> cuộc vận động đối với chúa Nguyễn để xin<br /> quyền đƣợc buôn bán, những ngƣời khác chỉ<br /> thảo ra kế hoạch đặt chi điếm [8; tr. 88].<br /> NỘI DUNG<br /> Trong vòng 20 năm kể từ khi thành lập<br /> (1664- 1684), Công ty Đông Ấn Pháp (CIO)<br /> 70<br /> <br /> 118(04): 69 - 74<br /> <br /> chủ yếu hoạt động ở Đàng Ngoài nhƣng cũng<br /> không mấy có hiệu quả. Vì vậy, từ 1685 giới<br /> cầm quyền CIO chuyển trọng tâm thƣơng mại<br /> vào Đàng Trong. Kế hoạch của ngƣời Pháp là<br /> muốn xây dựng thƣơng điếm ở Đàng Trong<br /> và phá vỡ thế độc quyền buôn bán của ngƣời Hà<br /> Lan. Để thực hiện kế hoạch này, Pháp đã đƣa ra<br /> rất nhiều các dự án thƣơng mại khác nhau.<br /> Dự án thƣơng mại đầu tiên của Pháp là việc<br /> xâm chiếm Côn Đảo (Poulo Condore) – là địa<br /> điểm đầu tiên mà ngƣời Pháp chú ý tới trong<br /> kế hoạch tìm kiếm một vị trí đứng chân của<br /> CIO ở Đàng Trong. Năm 1686, đại diện<br /> thƣơng quán Pháp ở Xiêm là Véret đã đi tìm<br /> một nơi thuận tiện để lập một thƣơng quán ở<br /> Đàng Trong. Sau chuyến khảo sát, Véret đề<br /> nghị chiếm Poulo Condore vừa là nơi thuyền<br /> bè qua lại nhiều, vừa là nơi có thể buôn bán,<br /> mua hàng thổ sản của các nƣớc một cách dễ<br /> dàng. Theo Véret: “phải nói rằng, các thƣơng<br /> thuyền của Trung Quốc, Đàng Ngoài, Macao,<br /> Manila, Đàng Trong… muốn buôn bán ở Ấn<br /> Độ phải đi ngang qua đảo này, cũng nhƣ tàu<br /> thuyền ở Ấn Độ muốn sớm đi đến Trung<br /> Quốc phải đi ngang qua đó, lối qua ấy cũng<br /> thuận lợi nhƣ eo biển La Sunde hay<br /> Malacca… Vả lại, phải tính rằng việc buôn<br /> bán với Cao Miên và Ai Lao là quan trọng vì<br /> ngoài những hàng hóa nhƣ của Xiêm, hai<br /> nƣớc ấy còn có vàng, an tức hƣơng, xạ<br /> hƣơng, hồng ngọc, ngà voi, trầm hƣơng và<br /> nhiều món hàng quý khác” [9; tr.151].<br /> Nhƣng dự án thƣơng mại đầu tiên của Pháp ở<br /> Đàng Trong không thực hiện đƣợc vì sự ngăn<br /> cản ngƣời Anh. Năm 1702, ngƣời Anh đã<br /> chiếm Côn Đảo nhƣng chỉ ba năm sau đã thất<br /> bại do ngƣời Macassar đồn trú ở đó nổi dậy<br /> giết chết ngƣời Anh. Đến năm 1721, Công ty<br /> Đông Ấn Pháp phái một nhân viên là Renault<br /> đến nghiên cứu lại việc đặt một cơ sở ở Côn<br /> Đảo. Năm 1723, Renault báo cáo rằng Poulo<br /> Condore nghèo, không giàu tài nguyên, khí<br /> hậu không thuận lợi, khiến ngƣời châu Âu<br /> không làm việc đƣợc. Ông cho rằng sẽ phải<br /> cần đến rất nhiều thời gian, tiền bạc và nhân<br /> <br /> Dƣơng Thị Huyền<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> lực để đạt đƣợc kết quả mong manh, rằng địa<br /> điểm này “thuộc loại đáng bỏ hơn là đáng<br /> chiếm” [9; tr.153]. Công ty nên xem xét lợi<br /> ích rút ra đƣợc nhờ một chi điếm nhƣ thế có<br /> tƣơng xứng với những chi phí cần phải bỏ ra<br /> để thành lập nó, duy trì nó, giữ gìn nó hoặc<br /> trong thời bình hoặc trong thời chiến. Những<br /> báo cáo thiếu khả quan ấy khiến CIO từ bỏ kế<br /> hoạch đánh chiếm Côn Đảo.<br /> Dự án thƣơng mại thứ hai đƣợc thực hiện<br /> năm 1744, De Rothe- thƣơng gia Pháp ở<br /> thành phố Quảng Châu đã thuê một chiếc tàu<br /> Bồ Đào Nha, ủy thác cuộc lữ hành cho Friell<br /> đi Đàng Trong. Bản thân De Rothe cũng kiếm<br /> đƣợc một món tiền kha khá ở đây một phần<br /> nhờ vào thuyền Trung Hoa đi tới Đàng Trong.<br /> Friell đƣợc ủy nhiệm điều tra về những điều<br /> kiện kinh doanh, xin phép hàng năm đƣợc cử<br /> tàu sang; xin giảm bớt thuế cƣ trú cho một số<br /> nhân viên. Friell đƣợc chúa Nguyễn Thế<br /> Tông niềm nở đón tiếp, ban cho một giấy<br /> phép đƣợc đến giao dịch, buôn bán với ngƣời<br /> Đàng Trong, cho đất xây kho hàng; mặt hàng<br /> vàng đã đem lại 33,5% lãi, cau và vỏ sò gần<br /> 80% và đƣờng sẽ đem lại hơn 100%. Friell<br /> cho rằng ông sẽ đạt đƣợc nhiều kết quả hơn<br /> thế nếu có những thông ngôn và những ngƣời<br /> trung gian khôn khéo. Ngay lập tức, Friell đề<br /> nghị với Công ty tổ chức việc buôn bán ở<br /> Đàng Trong [8; tr.89]. Đúng lúc này cuộc<br /> chiến tranh về vấn đề thừa kế cƣơng vị ở Áo<br /> xảy ra, Anh, Pháp tham chiến nên việc buôn<br /> bán của Pháp từ Ấn Độ Dƣơng đến Trung<br /> Quốc bị đình đốn. Dự án thứ hai sang Đàng<br /> Trong vì thế phải gác lại. Năm 1748, chiến<br /> tranh chấm dứt, Duipleix mới sai một nhân<br /> viên là Dumont sang xứ Đàng Trong và đề<br /> nghị cần phải chiếm Cù Lao Chàm trƣớc cửa<br /> khẩu Hội An. Cùng lúc ấy ở Paris ngƣời ta<br /> cũng định kế hoạch sang buôn bán ở vƣơng<br /> quốc họ Nguyễn. Đó là những chuyến đi của<br /> Piere Poivre và những hoạt động trao đổi<br /> hàng hóa và thăm dò tình hình Đàng Trong.<br /> Đây là dự án thƣơng mại thứ ba của Pháp và<br /> là dự án lớn nhất, thu đƣợc nhiều thành tựu<br /> nhất trong quá trình buôn bán của ngƣời Pháp<br /> ở Đàng Trong.<br /> <br /> 118(04): 69 - 74<br /> <br /> Năm 1748, triều đình Pháp cử Piere Poivre<br /> (1719- 1786), một nhà truyền giáo, một<br /> thƣơng nhân có nhiều kinh nghiệm hoạt động<br /> trong vùng Viễn Đông- đến Đàng Trong để<br /> điều tra tình hình. Bề ngoài Poivre giữ nghi lễ<br /> ngoại giao, nhƣng ông đã thâm nhập thực tế<br /> và trình bày một bản báo cáo tỷ mỉ về vị trí,<br /> chính trị, thuế khóa, phong tục, tôn giáo, sản<br /> vật, việc thƣơng mại của Đàng Trong. Ngoài<br /> những mối lợi về thƣơng mại, hàng hóa bán<br /> đƣợc, sản vật mua đƣợc cũng giống nhƣ<br /> những nhà khảo sát khác, Poivre rất chú ý đến<br /> Hội An. Thƣơng cảng này sâu nên tàu thuyền<br /> cập bến dễ dàng và an toàn. Hội An - địa<br /> điểm thƣơng mại quan trọng nhất Đàng Trong<br /> - có gần 6.000 ngƣời Trung Hoa là những nhà<br /> buôn lớn nhất. Thƣơng nhân có thể dễ dàng<br /> thuê nhà làm thƣơng quán, nhà lớn nhất giá<br /> thuê độ 100 đồng cho suốt mấy tháng gió mùa<br /> [8; tr.91].<br /> Cũng theo Poivre, việc buôn bán hàng hóa<br /> châu Âu ở Đàng Trong khá thuận lợi “nhiều<br /> vật không ra gì ở Pháp lại rất quý ở xứ Đàng<br /> Trong (đồ sắt, pha lê, vải mỏng màu tươi); tất<br /> cả những thứ hột bóng, kim tuyến, ngân kim<br /> tuyến đều bán rất đắt nhưng không nên chở<br /> nhiều đến. Có thể lãi nhiều với đồng, diêm<br /> sinh, thuốc… Nhiều hàng hóa Pháp khác đối<br /> với người Đàng Trong thì đắt quá” [8; tr.92].<br /> Tuy vậy, “người ta có thể đem sang một số<br /> nhỏ bán sẽ chạy ví như một vài tấm vải Lyông<br /> hoa vàng và bạc người Đàng Trong dùng nó<br /> làm túi đựng trầu, đựng thuốc. Còn có thể<br /> mang đến một số vải đỏ tươi, một số thảm,<br /> một số vải Betagne… Trong những hàng sắt,<br /> chớ nên quên những vòng tay và hoa tai mạ”<br /> [1; tr.602].<br /> Giữa năm 1748, Poivre trở về Paris và tiếp<br /> xúc với công ty Đông Ấn Pháp. Ông viết một<br /> bản báo cáo lạc quan với những lời ca ngợi<br /> trình lên vua Louis XV. Ông nhấn mạnh đến<br /> lợi ích và tiềm năng to lớn của Đàng Trong và<br /> kết luận rằng “nƣớc Pháp nên mở ở đây một<br /> cơ sở thƣơng mại” [5; tr. 58]. Những ngƣời<br /> đứng đầu của Công ty nghiên cứu kỹ lƣỡng<br /> 71<br /> <br /> Dƣơng Thị Huyền<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> những lời trình bày của Poivre, rồi phái ông<br /> sang Viễn Đông với hai mục tiêu rõ ràng: 1)<br /> mở quan hệ thƣơng mại với xứ Đàng Trong<br /> và lập một thƣơng quán; 2) đoạt độc quyền<br /> mua bán hƣơng liệu làm gia vị nhƣ quế, tiêu,<br /> gừng, hồi hƣơng của ngƣời Hà Lan (việc<br /> buôn bán các món này rất lợi, ngƣời ta sai<br /> Poivre tìm những hạt giống và cây con để<br /> đem sang trồng ở đảo France, giống và cây<br /> con ấy ngƣời Hà Lan cấm xuất cảng, ai trái<br /> lệnh thì bị tội nặng).<br /> Trong tờ trình lên công ty, Poivre nói rằng:<br /> “Việc mua bán đôi thứ hàng hóa quý giá nhƣ<br /> vàng, trầm hƣơng, ngà voi, tơ lụa không đƣợc<br /> tự do, muốn mua đƣợc phải lập mƣu mẹo<br /> hoặc có quan quyền che chở, chính thể của<br /> nƣớc và cách cai trị xấu, chúa tham lam, dốt<br /> nát, đó là những trở ngại lớn cho sự mở mang<br /> thƣơng mại. Vả lại, dân chúng cũng không<br /> dựa vào việc này mà không có dân chúng thì<br /> không thể có những giao thiệp vững chãi lâu<br /> bền đƣợc. Vậy nếu muốn thu đƣợc ít nhiều<br /> kết quả thì ta cần phải có những đặc ân để cho<br /> mua bán đƣợc tự do và dễ dàng, tránh những<br /> nhũng nhiễu của giới quyền quý, phân biệt<br /> công ty Pháp với thƣơng nhân Tàu, Bồ, các<br /> điều ấy thì không thể trông mong ở Đàng<br /> Trong đƣợc…”. Đồng thời, ông kết luận:<br /> “một công ty muốn đứng đƣợc ở xứ Đàng<br /> Trong và có thiết bị chắc chắn để buôn bán có<br /> lợi thì phải có phƣơng tiện để khiến ngƣời ta<br /> phải kiêng nể và kính trọng. Những phƣơng<br /> tiện ấy có thể có đƣợc trong địa thế chung của<br /> xứ ấy và nhất là trong vịnh Đà Nẵng là nơi rất<br /> dễ thiết bị vũ trang. Một pháo đài rất nhỏ<br /> cũng có thể nắm đƣợc uy quyền bằng cách cắt<br /> đứt giao thông từ tỉnh này sang tỉnh khác” [6;<br /> tr.441-442]. Ý định dùng vũ lực chiếm đất để<br /> buôn bán của thƣơng nhân Pháp không phải<br /> là chuyện úp mở gì nữa. Những dự án xâm<br /> lƣợc của Pháp ngày càng đƣợc bổ sung và trở<br /> thành thực tế lịch sử vào thế kỷ sau đó, khi<br /> chúng cho bắn loạt đại bác đầu tiên vào Đà<br /> Nẵng mở đầu cho cuộc xâm lƣợc nƣớc ta.<br /> Năm 1749, Poivre lại đƣợc cử đem một chiếc<br /> tàu chở hàng hóa của Pháp sang buôn bán ở<br /> Đàng Trong. Chúa Nguyễn Phúc Khoát lúc<br /> 72<br /> <br /> 118(04): 69 - 74<br /> <br /> này muốn thúc đẩy ngoại thƣơng phát triển đã<br /> mời chào ngƣời Pháp mở thƣơng điếm “Tôi<br /> không cần hỏi xin phép chúa đặt một thƣơng<br /> điếm trong xứ, chính chúa thúc giục tôi đặt<br /> thƣơng điếm đó”. Kinh nghiệm của những<br /> chuyến buôn bán trƣớc cho Poivre biết rằng<br /> việc buôn bán với vua chúa và quan lại gặp<br /> nhiều khó khăn nên ông đã chủ động cho<br /> ngƣời về tận các địa phƣơng để mua hàng.<br /> Nhƣng công việc buôn bán của Poivre nhanh<br /> chóng gặp rất nhiều khó khăn vì những yêu<br /> sách của vua chúa và sự cạnh tranh của<br /> thƣơng nhân các nƣớc. Poivre trở về đảo<br /> France, đem 300 cây con của Đàng Trong mà<br /> ông cho là có ích. Ông viết báo cáo gửi lên<br /> Công ty, kèm theo bản dịch bức thƣ mà chúa<br /> Nguyễn gửi cho vua nƣớc Pháp. Tờ trình bi<br /> quan của Poivre khiến công ty Pháp bỏ ý định<br /> thông thƣơng với xứ Đàng Trong. Tuy nhiên,<br /> Dupleix vẫn ấp ủ kế hoạch buôn bán với vùng<br /> đất của chúa Nguyễn.<br /> Dupleix đã sai một ngƣời giúp việc tên là De<br /> Rabec đi Đàng Trong. De Rabec có xin chúa<br /> Nguyễn đƣợc mấy điều nhƣ đƣợc tự do buôn<br /> bán, đƣợc quyền sở hữu và xây dựng nhà ở,<br /> kho hàng. Nhƣng rồi Dupleix bị triệu hồi về<br /> Pháp khi cuộc chiến tranh bảy năm xảy ra. De<br /> Rabec phải rời Pondichéry, những thuận lợi<br /> mà ngƣời Pháp đạt đƣợc đã không tiếp tục<br /> đƣợc phát huy.<br /> Tuy nhiên, kế hoạch thƣơng mại của Pháp đối<br /> với Đàng Trong không vì thế mà dừng lại.<br /> Năm 1755, một thƣơng gia và mại biện Pháp<br /> ở Ấn Độ tên là Protais Leroux đƣa lên Tổng<br /> thanh tra Tài chính Pháp là Machault một đề<br /> án trình bày những lợi ích của sự thiết lập cơ<br /> sở ở Poulo Condore. Leroux đƣa ra 3 lý do đề<br /> nghị Công ty nên đến sớm ở Poulo Condore<br /> (Côn Đảo): 1) để buôn bán hoặc dùng đảo này<br /> làm nơi nghỉ ngơi cho tàu thuyền đi từ Âu<br /> châu sang Trung Quốc và trữ hàng hóa; 2)<br /> dân bản thổ ƣớc chừng 1.500 ngƣời Đàng<br /> Trong từ lục địa ra đã khai thác đất đai thành<br /> màu mỡ, họ bản tính hiền hòa, khéo léo, siêng<br /> năng, nếu đãi tử tế thì họ sẽ giúp chúng ta mở<br /> <br /> Dƣơng Thị Huyền<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> mang thƣơng mãi ở khắp biển Trung Quốc,<br /> nhƣ thế có lợi cho Công ty Pháp và thiệt hại<br /> cho Công ty Anh, Hà Lan; 3) Poulo Condore<br /> còn những lợi ích về chiến lƣợc nữa, nếu<br /> ngƣời Pháp thiết lập cơ sở ở đấy thì trong trận<br /> chiến tranh vừa rồi, công ty đã không mất<br /> những tàu ở Trung Quốc, ở Manila và việc<br /> thƣơng mãi của ngƣời Hà Lan, ngƣời Anh đã<br /> suy giảm và thƣơng mãi của Công ty Pháp đã<br /> thịnh vƣợng ở Âu Châu và Ấn Độ…” [6;<br /> tr.444]. Ông cũng viện dẫn những ý định của<br /> hầu tƣớc Dupleix về việc chiếm đóng Côn<br /> Đảo năm 1752 để minh chứng cho trình bày<br /> của mình. Tuy nhiên, những đệ trình trên của<br /> Protais Leroux đã không đƣợc ban lãnh đạo<br /> CIO thực hiện bởi nhiều lý do. Một trong<br /> những lý do cơ bản nhất là tình hình công ty<br /> đã không cho phép các vị giám đốc nghĩ tới<br /> những công cuộc nhƣ vậy. Ảnh hƣởng của<br /> cuộc chiến tranh với Anh ở châu Á đã khiến<br /> tình hình buôn bán của Pháp trong khu vực<br /> này hầu nhƣ bị ngƣng trệ và thiệt hại nghiêm<br /> trọng [8; tr.107].<br /> Bấy giờ Công ty Ấn Pháp đã suy yếu nên<br /> những đề xuất đó không thực hiện đƣợc. Ở<br /> Pháp, Thủ tƣớng Choiseul dƣới triều vua<br /> Louis XV nhận thấy ngƣời Anh thắng thế ở<br /> Ấn Độ và chiếm đƣợc nhiều mối lợi của<br /> ngƣời Pháp nên tìm cách bù đắp những tổn<br /> thất ấy bằng cách sai nghiên cứu lại hồ sơ các<br /> hành động của công ty Đông Ấn và các<br /> thƣơng gia tƣ nhân ở xứ Đàng Trong. Vì vấn<br /> đề quan trọng nên một ủy ban đƣợc thành lập,<br /> trong đó vấn đề đặt ra là nƣớc Pháp cần thiết<br /> lập cơ sở ở châu Á để đối trọng với ngƣời<br /> Anh. Ủy ban đã hỏi Poivre, ngƣời am hiểu<br /> việc này. Theo Poivre nếu dùng võ lực thì<br /> phải đánh úp cung điện chúa Nguyễn, chiếm<br /> lấy kho tàng còn không thì không nên đem<br /> quân lính đi. Dựa vào đó, chính phủ quyết<br /> định dùng võ lực can thiệp vào việc buôn bán<br /> ở Đàng Trong. Khi Thủ tƣớng Choiseul bị<br /> miễn chức, dự án ấy phải đình lại. Nhƣng vấn<br /> đề này vẫn đƣợc nhà cầm quyền Pháp lƣu tâm<br /> [8; tr.101].<br /> <br /> 118(04): 69 - 74<br /> <br /> Tháng 2 năm 1778, Chevalier, trấn thủ<br /> Chandernagor, viết tờ trình lên Bellecombe,<br /> Toàn quyền xứ Ấn Độ thuộc Pháp để trình<br /> bày tin tức vừa thu thập đƣợc. Giáo sĩ<br /> Loureiro theo tàu Rumbold về Ấn Độ cùng<br /> hai viên quan của chúa Nguyễn đã bàn với<br /> quan Trấn thủ về vấn đề này.<br /> Giáo sĩ Loureiro ở Đàng Trong hơn 25 năm,<br /> biết rõ xứ này, đã đƣa ra những lý lẽ mới,<br /> giúp cho dự tính của Chevalier đƣợc khả thi<br /> hơn. Mấy ngày sau khi Chapman đƣa hai viên<br /> quan của chúa Nguyễn về nƣớc, Chevalier lại<br /> viết cho Toàn quyền Bellecombe một bức thƣ<br /> nêu rõ những lợi ích nƣớc Pháp sẽ thu đƣợc<br /> nếu can thiệp gấp để giúp vị vua chánh thống<br /> nhà Nguyễn khôi phục đƣợc giang sơn. Ông<br /> nói nên lập tức bắt đầu gửi cho vua xứ ấy một<br /> sự cứu trợ gồm 200 lính Âu Châu, súng ống<br /> tốt và từ 200 đến 300 lính. Theo lời khuyên<br /> của giáo sĩ Loureiro, các sĩ quan chỉ huy phải<br /> là những ngƣời khôn ngoan, lúc nào cũng ôn<br /> hòa và có tinh thần thỏa hiệp, hiền lành và<br /> nhã nhặn. Giáo sĩ Loureiro đƣa toán quân này<br /> đến chúa Nguyễn và nói rõ ấy là vì đã thỉnh<br /> cầu thiết tha mới đƣợc sự quan tâm trợ giúp<br /> này để đánh dẹp quân thù và khôi phục ngôi<br /> vua cho nhà Nguyễn. Theo Chevalier một bản<br /> hiệp ƣớc ký kết giữa hai nƣớc với nội dung:<br /> Đàng Trong và nƣớc Pháp đồng minh, để<br /> công thủ đối với tất cả kẻ thù, phí tổn để duy<br /> trì quân đội Pháp sẽ do vua Đàng Trong chịu,<br /> Pháp lập một thƣơng quán ở Hội An và đƣợc<br /> quyền đồn binh ở đó; nhƣợng cho Pháp một<br /> tỉnh và Pháp đƣợc hoàn toàn tự do buôn bán.<br /> Nhƣ vậy, những dự án thƣơng mại của Pháp<br /> dần chấm dứt và thay vào đó là các dự án xâm<br /> lƣợc của Pháp đầu thế kỷ XIX.<br /> THAY CHO LỜI KẾT<br /> Trong thế kỷ XVII- XVIII, chính phủ Pháp<br /> rất lƣu tâm đến thƣơng mại với Đàng Trong,<br /> đã đặt ra kế hoạch đến đó buôn bán để bù lại<br /> những thua thiệt ở Ấn Độ. Nhƣng hầu hết các<br /> dự án thƣơng mại của CIO với Đàng Trong<br /> 73<br /> <br />