Nhân đọc múa thiêng...

Chia sẻ: Trần Bảo Quyên Quyên | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:116

Thêm vào BST

Báo xấu

172
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cuốn sách bé thôi, vừa đúng 140 trang, khổ đút túi, chữ in khá to...Sách được xuất bản thứ nhất vào giữa năm 1951, cách đây vừa đúng ba mươi lăm năm(1). Như vậy, Múa thiêng ... vừa không "lớn", vừa không "thời sự". Mà thông báo, vì đây chỉ là một thông báo tư liệu, bao giờ chả hàm ý chọn lọc và thời sự

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Nhân đọc múa thiêng...

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI nh©n ®äc móa thiªng... Cuèn s¸ch bÐ th«i, võa ®óng 140 trang, khæ ®ót tói, ch÷ in kh¸ to... S¸ch ®öîc xuÊt b¶n lÇn thø nhÊt vµo gi÷a n¨m 1951, c¸ch ®©y võa ®óng ba mö¬i l¨m n¨m(1). Nhö vËy, Móa thiªng(2)... võa kh«ng “lín”, võa kh«ng “thêi sù”. Mµ th«ng b¸o, v× ®©y chØ lµ mét th«ng b¸o tö liÖu, bao giê ch¶ hµm ý chän läc vµ thêi sù? Nhöng råi cã “chän läc” hay kh«ng, nhÊt lµ cã “thêi sù” hay kh«ng, ®iÒu ®ã mét phÇn cßn phô thuéc vµo t©m tr¹ng vµ nhu cÇu cña ngöêi ®äc. Vµ cø lËt tõng trang, tõng trang, ngöêi ®äc töëng thÊy phËp phång trªn mÆt giÊy mét suy nghÜ, mét t©m tÝnh, h¬n thÕ, mét lêi nh¾n cña bÇu b¹n, mµ trong c¸i héc tèc ra ®i gi÷a buæi hoa niªn chóng ta ®µnh g¹t l¹i mét bªn lÒ. * ** NÕu cã lµ “lêi nh¾n cña bÇu b¹n”, th× còng cÇn nãi ngay r»ng ®Êy chØ lµ lêi nh¾n “v« t×nh” cña mét ngöêi “b¹n xa”. Nhöng ®iÒu ®ã cã hÒ g×! Víi t×nh c¶m tinh nhËy vÒ møc ®é, c¶m n¨ng chung cho mäi ngöêi phô n÷, víi ®øc khiªm tèn tù nhiªn, ®øc ®é ph¶i cã cña mét nhµ khoa häc, J.Quydiniª (J.Cuisinier) kh«ng hÒ nu«i tham väng cÊp cho nh÷ng ngöêi ®· vµ ®ang tiÕp tôc cuéc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m mét bµi häc vÒ nguån gèc vµ ý nghÜa c¸c ®iÖu móa cña cha «ng hä. Cuèi nh÷ng n¨m 40, trªn bôc gi¶ng Tröêng Cao häc thùc hµnh (Ecole Pratique des Hautes Etudes), c« chØ lµm c«ng viÖc b×nh dÞ cña mét nhµ gi¸o: nãi l¹i víi thÝnh gi¶ lÞch sö t«n gi¸o 577
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI nh÷ng g× c« ®· t©m ®¾c vÒ tÝn ngöìng, lÔ tiÕt, vµ phÇn nµo c¶ nghÖ thuËt n÷a (trong chõng mùc cã thÓ liªn quan ®Õn tÝn ngöìng, vµ lÔ tiÕt) cña nh÷ng nhãm ngöêi mµ c« ®· tõng ®Ó c«ng quan s¸t. NÕu ®«i lêi c« gi¶ng sau in thµnh s¸ch - ®ã lµ tröêng hîp cña Móa thiªng... vµ mét cuèn s¸ch n÷a - v« t×nh hÐ ra vµi gãc nh×n khiÕn cã thÓ xÕp lµ nhµ d©n téc häc v÷ng tay nghÒ, bÊt ngê dÊy lªn niÒm xóc ®éng cña mét tÊm lßng phô n÷ tröíc nh÷ng con ngöêi “tiÒn c«ng nghiÖp” vµ truyÒn thèng v¨n hãa dµy dÆn cña hä, th× ®Êy l¹i lµ mét chuyÖn kh¸c, mµ cã lÏ ngöêi ®ö¬ng sù còng kh«ng dÌ tröíc. V× J.Quidiniª, dï muèn dï kh«ng, thuéc lo¹i t¸c gi¶ mµ tröíc §¹i chiÕn ngöêi ta quen gäi lµ “t¸c gi¶ §«ng Dö¬ng”. Tuy còng ®· ®Î ra cho v¨n häc Ph¸p mét hai tªn tuæi tÇm trung - ngöêi ta nªu Pie L«ti (Pierre Loti), vµ c¶ Clèt Fare (Claude FarrÌre) n÷a, lo¹i t¸c gi¶ trªn, kh«ng g¹t ra ngoµi c¸c nhµ nghiªn cøu, cßn löu l¹i ®Õn nay mét mét mïi vÞ khã t¶. Mïi vÞ bèc lªn tõ nh÷ng nh©n vËt tiÓu thuyÕt tñn mñn mµ qu¸i dÞ, nh÷ng «ng cß, «ng gi¸m, t©y ®oan, nh÷ng bµ ®Çm nhµn rçi võa ®é håi xu©n, nh÷ng c« T©y båi bÕp, chÞ hai, chÞ ba... Trong vöên viÕt x©m thùc Êy, gi÷a ®¸ nhän vµ cá èng, J.Quydiniª, cïng vµi c©y bót hiÕm hoi kh¸c, nÐp m×nh nhö nh÷ng khãm hoa mua. Qua §«ng Dö¬ng cã lÏ vµo ®Çu nh÷ng n¨m 30, c« tiÕn sÜ v¨n chö¬ng t©n khoa sím chän ngöêi Möêng lµm ®èi töîng th¨m hái d©n téc häc cña m×nh. Víi téc ngöêi nµy, c« ®· dµnh trªn döíi möêi l¨m n¨m - cho ®Õn khi c« vÒ Ph¸p h¼n, sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m - ®Ó t×m hiÓu, ®i s©u, th«ng c¶m. CÇn cø liÖu so s¸nh, c« tù t¹o lÊy nh÷ng hiÓu biÕt nhÊt ®Þnh, c¶ hiÓu biÕt s¸ch vë lÉn hiÓu biÕt ®iÒn d·, vÒ ngöêi Th¸i ë ViÖt Nam, ë Th¸i Lan, ë Lµo, vÒ ngöêi Kh¬me, vÒ ngöêi M· Lai trªn b¸n ®¶o M· Lai còng nhö ë In®«nªxia. Möêi l¨m n¨m... C¶ tuæi trÎ vµ tuæi trung niªn cña 578
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI mét con ngöêi, dï lµ con ngöêi lµm khoa häc. Möêi l¨m n¨m c« ®¬n cña mét ngöêi phô n÷, vß vâ “ë vËy” cho ®Õn lóc mÊt, míi c¸ch ®©y chöa l©u(3). Möêi l¨m n¨m ®i vµo mét nhãm ngöêi th«i, ®Ó råi thó nhËn, khi viÕt c©u chÊm hÕt cuèn chuyªn kh¶o ®å sé - vµ cho ®Õn nay lµ ®éc nhÊt - vÒ téc ngöêi Möêng: “Môc ®Ých cña chóng t«i... chØ lµ nãi lªn phÇn Ýt ái mµ chóng t«i biÕt ®öîc vÒ hä...”(4). Víi lêi ¨n tiÕng nãi nhá nhÑ Êy, trong möêi l¨m n¨m “®i thùc tÕ” ë §«ng Dö¬ng, J.Quydiniª ®· suy nghÜ g× vÒ chÕ ®é thùc d©n vµ nh÷ng biÕn ®æi mµ “sù kiÖn thuéc ®Þa” ¸p ®Æt lªn c¸c nÒn v¨n hãa “b¶n xø”? VÞ trÝ tö¬ng ®èi ®éc lËp víi Tröêng ViÔn §«ng B¸c Cæ(5) - trung t©m nghiªn cøu con ngöêi vµ x· héi cña chÝnh phñ toµn quyÒn lóc bÊy giê - chõng nµo ®· gióp c« mét gãc nh×n kh¸c víi tÇm m¾t cña sè lín c¸c nhµ d©n téc häc vèn lµ t©y ®ån, phã sø, hay ngöêi truyÒn gi¸o? Sù vïng dËy bÊt ngê cña c¶ mét d©n téc trong nh÷ng ngµy th¸ng T¸m, mµ c« h¼n chøng kiÕn qua hµng rµo biÖt thù thÊp tho¸ng bãng lÝnh NhËt(6), ®· ®¶o lén trong ®Çu c« nh÷ng gi¸ trÞ cè h÷u nµo? Ngöêi ngµy nay lµm tö liÖu - chØ “®äc” J.Quydiniª qua nh÷ng g× c« viÕt - kh«ng tr¶ lêi ®öîc. V× nh÷ng g× c« viÕt cã thÓ lµ nh÷ng tµi liÖu ®iÒn d·, nh÷ng ph©n tÝch l«gÝch, nh÷ng c¶m nghÜ chuyªn m«n... * ** Êy thÕ mµ gi÷a hai tö liÖu ®iÒn d·, gi÷a hai ph©n tÝch l«gÝch, thØnh tho¶ng vÉn ¸nh lªn mét nhËn xÐt bªn lÒ, ¸nh lªn trong gi©y phót, võa ®ñ ®Ó ngöêi ®äc öíc löîng ®öîc mét chiÒu thø ba trong th«ng b¸o cña ngöêi cÇm bót. Gi÷a cuèn d©n téc chÝ Möêng nãi trªn, kÕt thóc ®o¹n ph©n tÝch trªn tù xöng cña téc 579
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI ngöêi - Mol, nghÜa ®en: “ngöêi” -, t¸c gi¶ n©ng nhËn thøc lªn mét nÊc giµu hµm löîng xóc c¶m: “hä chØ muèn lµ nh÷ng con ngöêi”(7). Nãi lªn ý nghÜa céng c¶m khëi thñy cña nghi thøc tÕ Nam Giao, c« kh«ng thÓ kh«ng thªm mét dßng chua ch¸t, mét dßng ®Çy khinh giËn: “C¸c hoµng ®Õ cuèi cïng h¼n lµ nh÷ng ngöêi hµnh lÔ v« thøc cña lÔ tiÕt ngh×n ®êi Êy. Vua B¶o §¹i o¾t con kia biÕt häc ë ®©u ®Ó thÊm nhuÇn hÖ thÇn tho¹i phong phó lµm sèng dËy lÔ tiÕt? Cßn Kh¶i §Þnh, «ng hoµng ®Õ bÖnh ho¹n, cßm câi, run rÈy kia, lµm sao cã thÓ tin ë mÖnh trêi, khi «ng biÕt r»ng së dÜ «ng n¾m vµ gi÷ ngai vµng lµ do ý muèn cña uy quyÒn ngo¹i bang”(8). Móa thiªng..., xin nh¾c l¹i, ra m¾t ngöêi ®äc vµo ®Çu nh÷ng n¨m 50, thêi mµ c¸c cao ñy, nèi ch©n nhau xoµnh xo¹ch ë phñ Toµn quyÒn cò, thõa lÖnh bé Ph¸p quèc h¶i ngo¹i tiÕp tay cñng cè cho chÝnh quyÒn B¶o §¹i võa ®öîc t¸i lËp sau hµng rµo che chë cña ®¹o qu©n viÔn chinh. Xãt thö¬ng th©n phËn ngöêi diÔn viªn tuång döíi chÕ ®é cò, J.Quydiniª kh«ng thÓ quªn bæ sung: “Mét trong nh÷ng lo l¾ng cña chÝnh phñ c¸ch m¹ng lµm sao gi¸ trÞ hãa nghÒ nghiÖp diÔn viªn vÒ mÆt ®¹o ®øc vµ vÒ x· héi, ®Ó phô n÷ cã thÓ hµnh nghÒ mµ kh«ng sa ®äa”. Nhöng ®Êy chØ lµ mét mèi lo l¾ng... gi÷a bao lo l¾ng cÊp b¸ch h¬n(9). C« ®· biÕt g× vÒ ChÝnh phñ c¸ch m¹ng ®· mµ cã c¶m t×nh víi nã, dï chØ lµ th«ng c¶m qua mét chÝnh s¸ch v¨n hãa? Cã biÕt, ¾t còng ch¼ng bao nhiªu, vµ chØ cã thÓ lµ gi¸n tiÕp. §iÒu ch¾c ch¾n lµ nhµ nghiªn cøu l¹i mét lÇn n÷a xuÊt ph¸t tõ ®èi töîng nghiªn cøu sèng ®éng cña m×nh, tõ nh÷ng diÔn viªn “b»ng xö¬ng b»ng thÞt” mµ c« hiÓu ®öîc nçi ®äa ®µy: “Hä bÞ lo¹i ra ngoµi vßng x· héi, bÞ nh÷ng ngöêi thuª hä l¹nh lïng khinh miÖt vµ ®èi xö ®Õn lµ ng¹o m¹n, nhöng l¹i kh«ng chÞu tiÕp xóc víi hä, nÕu kh«ng ph¶i th«ng qua bän bÇu g¸nh, mµ bän nµy thöêng lµ nh÷ng tay chøa g¸i tham lam vµ v« 580
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI lö¬ng t©m”(10). XuÊt ph¸t tõ nh÷ng con ngöêi thùc mµ nghÒ nghiÖp buéc c« ph¶i quan s¸t, tõ nh÷ng vui buån vµ söíng khæ cô thÓ cña hä, ®Ó ®i ®Õn nh÷ng ®¸nh gi¸ tiÕn bé, ®öîm t×nh con ngöêi, cã thÓ nãi r»ng ®ã lµ böíc ®öêng tö töëng cña J.Quydiniª. Nhöng ®èi töîng d©n téc häc kh«ng chØ lµ con ngöêi trong sè phËn thô ®éng cña nã, mµ cßn lµ thµnh tùu chñ ®éng, lµ biÓu hiÖn v¨n hãa - x· héi cña ho¹t ®éng con ngöêi. ChÝnh v× ®· dµy c«ng theo dâi tÕ lÔ vµ thÊm ®öîm, trªn thùc ®Þa, ý nghÜa céng c¶m trµn trÒ chÊt sèng mµ tõ buæi b×nh minh cña ho¹t ®éng t«n gi¸o con ngöêi ®· g¸n cho tÕ lÔ, nhµ d©n téc häc míi vöît næi lªn trªn ngo¹i diªn ngé nghÜnh cña lÔ thøc vµ ®¸nh h¬i ®öîc ngay c¸i v« vÞ trong sù cã mÆt cña hai «ng vua cuèi cïng triÒu NguyÔn trªn ®µn tÕ Nam Giao. Thùc ra, kh«ng ph¶i chê ®Õn Móa thiªng... J.Quydiniª míi quan t©m ®Õn móa. Trong sè nh÷ng bµi nghiªn cøu Ýt ái mµ c« c«ng bè r¶i r¸c trªn möêi l¨m n¨m ë §«ng Dö¬ng, cã thÓ läc ra bèn tö liÖu ®éng ®Õn móa: vÒ vò kÞch Campuchia, vÒ ¶nh höëng cña vò ®¹o Ên §é, vÒ c¸c ®iÖu móa trªn bê biÓn §«ng b¸n ®¶o M· Lai, vÒ mét ®iÖu móa Th¸i Lan. Nhö vËy, cã thÓ xem Móa thiªng... trong ®Çu ®Ò hoµn chØnh cña nã:... ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia - lµ mét c«ng tr×nh s¬ kÕt. “§«ng Dö¬ng” nãi ®©y kh«ng chØ lµ “§«ng Dö¬ng thuéc ®Þa Ph¸p”, mµ lµ toµn bé miÒn §«ng Nam ¸ lôc ®Þa n»m gi÷a Ên §é vµ Trung Hoa, “Ên §é - Chi Na”. Quan s¸t móa b»ng con m¾t d©n téc häc, tÊt nhiªn, kh«ng chót ®¬n gi¶n. NÆng vÒ nghÖ thuËt mét tÞ, móa nh¶y sÏ tan ®i ®©u mÊt, chØ cßn ®Ó l¹i nh÷ng héi hÌ, tæ chøc x· héi, nghi thøc, lÔ tiÕt... Huèng chi móa nh¶y ®©u ph¶i thuéc lo¹i nh÷ng nghÖ 581
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI thuËt cßn “löu l¹i dÊu tÝch trªn ®¸ hay trong ký øc cña con ngöêi qua hµng thÕ kû...”(11). §Æc thï cña móa nh¶y, J.Quydiniª nhËn thøc kh«ng chót m¬ hå, nhËn thøc ngay tõ phÇn më ®Çu cña cuèn s¸ch, b»ng mét h¬i v¨n kh«ng thiÕu rung c¶m vµ h×nh ¶nh: “ChØ ra ®êi ®Ó tån t¹i trong kho¶nh kh¾c, chØ sinh thµnh ®Ó biÕn mÊt ngay, ®ã lµ ®Þnh mÖnh cña móa nh¶y. Kh«ng ®Ó l¹i tÞ g× cña b¶n th©n m×nh, dï lµ dÊu tÝch vËt chÊt hay ký øc kiÓm so¸t ®öîc, ®ã lµ phËn nghÌo cña móa nh¶y..., nhöng ®ã còng lµ vinh quang cña móa nh¶y”(12). * ** SÏ thÊt väng, b¹n ®äc nµo x¨m x¨m ®i t×m trong Móa thiªng... nh÷ng ghi chÐp s©u vµo kü thuËt, nh÷ng “chØ ®Þnh” vÒ vò ®¹o. Còng sÏ thÊt väng nèt, nh÷ng ai thÝch thó tö liÖu h¬n lµ móa nh¶y sinh ®éng, cø cè rót ra tõ Móa thiªng... mét b¶ng thèng kª hay ph©n lo¹i hoµn chØnh vÒ c¸c ®iÖu móa ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia. Kh«ng quªn m×nh lµ ngöêi lµm d©n téc häc, h¬n n÷a, lµ ngöêi d¹y lÞch sö t«n gi¸o, c« ®em nh÷ng hiÓu biÕt s½n cã vÒ phong tôc, tËp qu¸n, tÝn ngöìng, nghi lÔ, ®Ó soi s¸ng thªm c¸c ®iÖu móa, trong ý nghÜa t©m lý - x· héi cña chóng. J.Quydiniª ®· chän con ®öêng nhÈn nha cña ngöêi ®i bé tham quan, ch©n thñng thØnh böíc, m¾t nh×n tho¸ng qua c¸c ®iÖu móa, cã khi còng ng¾m l©u, ch©n böíc qua råi mµ ®Çu cßn ngo¸i l¹i, thËm chÝ dõng mét phót, mçi lÇn ®Òu kh«ng quªn ®Æt ®iÖu móa ®ang quan s¸t lªn bèi c¶nh x· héi hay t«n gi¸o cña nã, ®Ó cã mét nhËn xÐt, mét c¶m nghÜ... ChØ lµ “bao qu¸t” th«i, nhöng cuèi cïng råi còng läc ra ®öîc mét c¸i g× ®Êy mµ c« nghÜ lµ c¸i thÇn cña móa nh¶y. “C¸i g× ®Êy” lµ mét c¸i kh«ng c©n ®o ®öîc, mµ t¸c gi¶ - ®©y 582
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI cã lÏ lµ mét nhöîc ®iÓm cña J.Quydiniª vµ cña Móa thiªng... - chØ cã thÓ nãi ®Õn qua m«i giíi mét ng«n ng÷ cã phÇn trõu töîng. §Ó dâi theo t¸c gi¶ ®Õn tËn ®©y, “c¸i g× ®Êy” mµ c« quyÕt t©m tiÕp cËn, h·y liÕc mét liÕc m¾t vµo c¸i chö¬ng... Dï sao, nhiÖm vô cña chóng ta còng lµ ®iÓm qua Móa thiªng... Bèn chö¬ng ng¾n, bèn lo¹i móa: móa “d©n gian”, móa “cung ®×nh”, móa “t«n gi¸o”, móa “phö¬ng thuËt”(13). §õng hiÓu lÇm r»ng ®©y lµ mét hÖ thèng ph©n lo¹i míi, c¸ch ph©n lo¹i cña J.Quydiniª. Kh«ng, c« kh«ng cã tham väng ®Ò xuÊt mét c¸ch ph©n lo¹i t©n kú nµo c¶. Nãi cho cïng, c« kh«ng d¸m bµn vµo nh÷ng ngãc ng¸ch chuyªn m«n cña nghÒ móa. Khi nµo kh«ng thÓ kh«ng ®¶ ®éng ®Õn nghiÖp vô cña ngöêi móa, dï chØ trong mét c©u, c« l¹i khiªm tèn dùa vµo Cuèc D¾c (Kurt Sachs), mét tay “nhµ nghÒ”, mét chuyªn gia lÞch sö ©m nh¹c vµ vò ®¹o. Bèn chö¬ng, bèn lo¹i móa, ®©y chØ lµ bèn c¸nh cöa mµ nhµ d©n téc häc lÇn löît nhÑ tay më ®Ó nh×n vµo bªn trong ng«i ®Òn “thiªng” cña móa nh¶y. Qua c¸c c¸nh cöa thø hai, thø ba, thø tö, c« cßn thÊy ®öîc Ýt nhiÒu nh÷ng g× ®· thÊy qua c¸ch cöa thø nhÊt. V×, ®èi víi J.Quydiniª, móa gäi lµ “d©n gian” ®· chøa ®ùng mét phÇn cña móa t«n gi¸o trong lßng nã, ®· b¸o hiÖu móa cung ®×nh, ®· mang mÇm mèng cña móa phö¬ng thuËt... Trong ng«i ®Òn Êy cña nh¶y móa, nhµ d©n téc häc kh«ng ph¶i lµ ngöêi hµnh lÔ. C« chØ lµ mét ngöêi hµnh hö¬ng thµnh tÝn, qua dù lÔ mµ quan s¸t nh÷ng con ngöêi ®· dùng nªn ng«i ®Òn vµ ®ang ho¹t ®éng trong ®ã. Nh×n nh÷ng g× na n¸ nhau qua bèn c¸nh cöa kh¸c nhau, nhËn dÇn ra c¸i g× lµ c¸i chung döíi nh÷ng sù kiÖn riªng biÖt, J.Quydiniª, ®· lÇn ®Õn “NhÞp ®iÖu toµn uy”(14), mµ ngöêi ®äc hiÓu lµ nhÞp ®iÖu bªn trong cña ngöêi móa, c¸i søc m¹nh kh«ng cöìng ®öîc d©ng lªn tõ chç s©u kÝn nhÊt, tröíc khi chuyÓn ra ch©n, ra tay, ra tõng thí thÞt, tËn “®Çu 583
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI mµy cuèi m¾t”, thµnh nhÞp ®iÖu bªn ngoµi, thµnh chuyÓn ®éng, böíc ®i, ®éng t¸c, ®iÖu bé, s¾c diÖn, h×nh töîng, ®éi h×nh... Döíi con m¾t d©n téc häc, móa nh¶y kh«ng hÒ lµ ho¹t ®éng c¸ thÓ. Mét ®iÖu móa cã thÓ chØ do mét ngöêi biÓu diÔn, thËm chÝ biÓu diÔn ë chç kh«ng ngöêi, nhö bµ “MÑ lóa” X¸ Dãn mét m×nh ®èi diÖn mÆt trêi ®ang mäc mµ vung gËy chäc lç trªn nö¬ng s¾p tra h¹t(15). Nhöng mét ®iÖu móa cô thÓ bao giê ch¼ng lµ cña chung cña mét téc ngöêi, do téc ngöêi ®iÒu chÕ ra, hay tiÕp thu ®öîc, vµ truyÒn tay qua nhiÒu ®êi. H¬n n÷a, bao giê nã còng ®¸p øng mét nhu cÇu céng ®ång cña téc ngöêi: vui ch¬i, ©n ¸i, tÕ lÔ... Nã lµ mét nÐt v¨n hãa cña téc ngöêi. Nã lµ truyÒn thèng tËp thÓ. Vµ, nhö vËy, c¸i “nhÞp ®iÖu bªn trong” cña móa nh¶y kh«ng chØ sinh ra tõ søc nãng lªn bÊt thÇn cña b¶n n¨ng mét c¸ nh©n, mµ lµ nh÷ng hoµi väng chung tÝch tô trong tõng ngöêi móa, vµ ®öîc b¶n n¨ng cña tõng ngöêi b¾n lªn thµnh nhÞp ®iÖu, vµo nh÷ng “giê cao ®iÓm” cña sinh ho¹t céng ®ång. ChÝnh v× thÕ mµ mçi ®iÖu móa ®Òu cã kû cö¬ng cña nã, kû cö¬ng do tËp thÓ cöìng lËp” “... Móa sÏ kh«ng ph¶i lµ móa nÕu kh«ng bÞ kiÓm so¸t. NÕu kh«ng thÓ nghÜ ®Õn móa nh¶y mµ kh«ng nghÜ ®Õn nhÞp ®iÖu, th× còng kh«ng thÓ nghÜ ®Õn móa nh¶y mµ kh«ng nghÜ ®Õn kû cö¬ng”(16). * ** §Õn ®©y, ta cµng hiÓu thªm trªn c¬ së nµo J.Quydiniª, ®· d¸m nghÜ ®Õn viÖc dïng chuyªn m«n riªng cña ngµnh m×nh (d©n téc häc) ®Ó b¾t m¹ch ®èi töîng cña mét ngµnh chuyªn m«n kh¸c (nghÖ thuËt häc). V× nh÷ng quan s¸t d©n téc häc - vÒ c¸c quan hÖ x· héi lµm nÒn cho lÔ tiÕt vµ móa nh¶y, vÒ khung lÔ thøc trong ®ã mçi ®iÖu móa ®öîc tÝch hîp, vÒ yªu cÇu cña céng ®ång ®èi víi viÖc thÓ hiÖn tõng ®iÖu móa, vÒ nh÷ng ho¹t ®éng cã nhÞp 584
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI ®iÖu b¸o hiÖu móa nh¶y, vÒ th©n phËn x· héi cña ngöêi móa..., nh÷ng tö liÖu “phi nghÖ thuËt” ®ã, hoÆc nhiÒu hoÆc Ýt, ®Òu cã thÓ lµ nh÷ng triÖu chøng bªn ngoµi, ®Ó ngöêi thÇy thuèc d©n téc häc dùa vµo mµ chuÈn ®o¸n nhÞp ®Ëp thÇm kÝn trong néi t¹ng cña móa nh¶y. Ngay tõ lóc nhËp ®Ò, c« ®· kh«ng quªn gi¸n tiÕp ph©n bua vÒ phö¬ng ph¸p cña m×nh, böíc ®öêng m×nh ®i, vµ v« h×nh chung c¶ nh÷ng h¹n chÕ cña c«ng tr×nh m×nh viÕt: “TÊt nhiªn, ch÷ nghÜa kh«ng thÓ lµm sèng l¹i móa nh¶y. Nh÷ng ch÷ nghÜa cã thÓ ®Þnh vÞ móa nh¶y trong c¸c khu«n khæ biÕn ®éng vµ kh¸c nhau cña nã. Ch÷ nghÜa cã thÓ giíi thiÖu c¸c diÔn viªn móa v« danh. Cuèi cïng, ch÷ nghÜa cã thÓ tõ c¸ch móa nh¶y läc ra c¸i vò trô nh÷ng m¬ méng, nh÷ng hoµi väng, nh÷ng huyÒn tho¹i ©m thÇm mµ móa nh¶y dÊy lªn(17). C« chØ chän móa nh¶y ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia lµm m¶nh “vöên tröêng”, lµm v¹t ®Êt thÝ nghiÖm, lµm thùc ®Þa quan s¸t, ®Ó råi tõ ®Êy ngöîc nguån, trë vÒ víi c¸i g× ®ã mµ c« ®¸nh gi¸ lµ thÇn th¸i cña móa nh¶y. Trë vÒ, sau khi ®· giµu thªm h¬i thë sèng sÝt cña kinh nghiÖm ®iÒn d·. TÊt nhiªn, chän höíng ngöîc xu«i lµ quyÒn cña t¸c gi¶. H¬n n÷a, lÊy móa nh¶y ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia ®Ó soi s¸ng móa nh¶y nãi chung, g¹n tinh hoa cña mét vïng, mét miÒn, tr©n träng cÊt vµo kho chung cña mäi ngöêi, ®ã còng lµ mét hµnh ®éng rÊt h÷u Ých, mét th¸i ®é rÊt “nh©n v¨n” mµ chóng ta kh«ng lÊy lµm l¹ ë mét ngöêi nhö J.Quydiniª. Nhöng lµ nh÷ng con ngöêi thùc sèng trªn ®Þa bµn mµ t¸c phÈm bao trïm §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia, chóng ta kh«ng khái tiªng tiÕc. Ph¶i chi nhµ d©n téc häc ®¶o ngöîc höíng hµnh tr×nh l¹i, mµ vÉn mang theo hµnh lý tÊt c¶ tµi hoa, hiÓu biÕt, kh¶ n¨ng rung ®éng, vµ c¶m quan tinh tÕ cña m×nh, th× Móa thiªng... cßn cã thÓ “viÖn trî” cho chóng ta gÊp bao nhiªu lÇn! 585
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI Thùc ra, qua tõng chö¬ng, tõng môc, tõng ®iÖu móa, cã thÓ nhÆt lªn nh÷ng “nhËn xÐt ®iÒn d·”, ng¾n gän th«i, nhiÒu khi ®Æt döíi h×nh thøc tù vÊn, nhöng hÇu hÕt b¾t chóng ta ph¶i suy nghÜ. Mét vÝ dô. Cïng trªn ®Þa bµn §«ng Nam ¸ c¶, t¹i sao c¸c ®iÖu móa cã liªn quan ®Õn thÇn tho¹i cña nh÷ng nhãm ngöêi ®· tiÕp thu v¨n hãa Ên §é vÉn cßn gi÷ ®öîc mét ®Æc tÝnh “nguyªn thñy”, tÝnh m« pháng, m« pháng ®Ó trùc tiÕp diÔn l¹i tÊn kÞch tao thiªn lËp ®Þa hay c¸c kú tÝch cña tæ tiªn thÇn tho¹i, trong khi nh÷ng ®iÖu móa cïng lo¹i cña c¸c nhãm ngöêi tõng tiÕp thu v¨n hãa Trung Hoa - ë nöíc ta, ch¼ng h¹n - l¹i lo¹i trõ m« pháng, ®· ®i vµo ®éng t¸c töîng tröng? Nh÷ng c©u hái ®Æt ra theo kiÓu Êy lµ nh÷ng gîi ý quÝ b¸u, Ýt nhÊt còng cã t¸c dông thóc giôc chóng ta ®i kiÓm tra l¹i trªn thùc ®Þa. Nhöng råi ®Êy còng chØ lµ nh÷ng nhËn xÐt lÎ tÎ, kh«ng cã hÖ thèng mÊy, chØ lµ “lêi nh¾n v« t×nh cña mét ngöêi b¹n xa”. Bëi v× c¸i ta ®ßi hái l¹i kh«ng lµ ®Ých ng¾m cña t¸c gi¶. Víi J.Quydiniª, c¸c nhËn xÐt lý thó kia chØ lµ nh÷ng nÊc tét cïng n¬i c« mong thÊy ®öîc c¸i mµ c« ®Þnh tröíc lµ mÉu sè chung cho mäi ®iÖu móa. Döíi ngßi bót cña c«, mÉu sè Êy ®· hiÖn th©n thµnh hai ch÷ më ®Çu tªn t¸c phÈm: Móa thiªng... H¬n mäi nhËn xÐt, ®èi víi t¸c gi¶ ®©y míi lµ vÊn ®Ò. §èi víi chóng ta, ®©y còng cã vÊn ®Ò. Bëi v× ch÷ “thiªng”, dïng ®Ó ®Þnh tÝnh mét c¸ch kh¸i qu¸t cho hiÖn töîng “móa”, vµ ngay c©u më ®Çu phÇn nhËp ®Ò - “Móa nh¶y bao giê ch¼ng linh thiªng”(18) - kh«ng khái gîi l¹i mét häc thuyÕt, nãi cho võa ph¶i lµ mét quan niÖm, ch¼ng míi mÎ l¾m, nhöng ®Õn nay vÉn lµ “tÝn ®iÒu” cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu: quan niÖm qui t«n gi¸o vµo nguån cña mäi h×nh th¸i nghÖ thuËt. * ** 586
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI Cã ngöêi cho r»ng nghÖ thuËt tho¸t thai tõ t«n gi¸o. B»ng chøng kh¶o cæ häc kh«ng thiÕu. H·y nãi ®Õn mü thuËt, ch¼ng h¹n mµ s¶n phÈm kh«ng tiªu tan ngay víi thêi ®iÓm sinh thµnh, mét nghÖ thuËt kh«ng ®Õn nçi “phï du” nhö móa nh¶y. Tõ tranh v¸ch hang ®éng tiÒn sö, ngöêi ta ®· thÊy héi häa phôc vô ®¾c lùc cho phö¬ng thuËt vµ lÔ nhËp m«n. Ch¼ng nh÷ng thÕ, mü thuËt hang ®éng cßn vÜnh ®Þnh ®öîc trªn mÆt ®¸ c¸i ph«i pha quyÕn rò cña nh÷ng c¶nh móa nh¶y thùc ra ®· t¾t ngÊm trong ®ªm tèi c¸ch ta hµng v¹n n¨m. §iÒu ®¸ng löu ý h¬n, ®èi víi chóng ta, lµ bÝch häa tiÒn sö g¸n kh¸ râ vµo t«n gi¸o nh÷ng ®éng t¸c ®öîc ph¸c lªn tõ buæi b×nh minh Êy cña móa nh¶y. B»ng minh gi¶i gÇn nhö thèng nhÊt cña giíi kh¶o cæ häc, hang Ba anh em cßn gi÷ ®öîc ®Õn nay, trªn bøc ch©n dung ThÇy phï thñy, h×nh ¶nh cã lÏ cña mét trong nh÷ng vÞ tæ ®Çu ®· kh¬i dßng nghÒ móa(19). Nãi ®©u qu¸ xa xöa, kÕt qu¶ th¨m dß d©n téc häc t¹i nhiÒu miÒn hÎo l¸nh chØ râ rµng c¸c ®iÖu móa cña nh÷ng nhãm chËm tiÕn nhÊt ngµy nay, nh÷ng céng ®ång hiÖn ®¹i tiÕp cËn nhÊt víi v¨n hãa nguyªn thñy, phÇn lín lµ nh÷ng ®iÖu móa nghi lÔ. Cã ®iÒu lµ “phÇn lín” kh«ng hÒ ®ång nghÜa víi “tÊt c¶”. NghÖ thuËt móa nh¶y trong mét x· héi “tiÒn c«ng nghiÖp”, dï cã thÊm chÊt “thiªng” ®Õn mÊy, vÉn kh«ng bÞt hÕt mäi ®ét ph¸ cña vui ch¬i thuÇn tóy. V×, bªn c¹nh nh÷ng mÆt n¹ lín næi tiÕng dµnh cho móa nh¶y nghi lÔ, c¸c téc ngöêi Da ®en ë ch©u Phi cßn cã nhiÒu kiÓu mÆt n¹ nhá h¬n, mµ hä ®eo vµo ®Ó móa nh¶y hay ®Ó diÔn nh÷ng vë kÞch ®¬n s¬ cã móa ®Öm theo, víi môc ®Ých mua vui chung bªn r×a c¸c héi lÔ t«n gi¸o. Gi÷a tiÖc röîu, hay ®Ó kÕt thóc tiÖc röîu, mét chµng trai Ba Na chÕnh cho¸ng ®øng lªn kÓ chuyÖn vui. MÆt anh ®á gay, giäng anh l¹c ®i v× h¬i röîu, hai tay anh chuyÓn ®éng ®Ó m« t¶ mét c¸ch hµi höíc bé ®iÖu cña nh©n vËt anh mang ra ch©m biÕm, hai ch©n anh xª dÞch, nhón 587
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI nh¶y theo mét nhÞp ®iÖu chØ riªng anh biÕt... Ph¶i ch¨ng, gi÷a thêi ®¹i chóng ta, ®©y còng lµ “buæi ®Çu” cña móa nh¶y phèi hîp víi s©n khÊu, “buæi ®Çu” cña vò kÞch? Dï sao, ngöêi Da ®en Phi ch©u vµ ngöêi Ba Na ®· lµ thµnh viªn cña nh÷ng x· héi n«ng nghiÖp. H·y t×m ®Õn víi ngöêi thæ d©n óc, ch¼ng h¹n, mµ cuéc sèng cæ truyÒn cßn gÇn víi v¨n hãa nguyªn thñy h¬n nhiÒu. C¸ch ®©y trªn döíi mét thÕ kû th«i, khi míi tiÕp xóc víi ngöêi ch©u ¢u, nhiÒu bé l¹c óc cßn ë mét møc sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn tö¬ng tù víi sinh ho¹t cña con ngöêi thêi §¸ Gi÷a. M·i ®Õn gÇn ®©y, nhiÒu nhãm cßn vÏ lªn v¸ch ®¸, vµ c¶ trªn mÆt c¸t n÷a. Nãi ®Õn móa nh¶y cña hä, s¸ch vë d©n téc häc thöêng nhÊn m¹nh c¸c ®iÖu c«r«bori g¾n liÒn víi nghi lÔ t« tem. Nhöng, bªn c¹nh c«r«bori vµ c¸c ®iÖu móa t«n gi¸o kh¸c, kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng lóc mµ ngöêi b¶n ®Þa móa nh¶y mét c¸ch bét ph¸t, hån nhiªn, gi÷a c¸c cuéc vui tr¨m phÇn thÕ tôc... ChÝnh v× thÕ mµ chóng ta ®ang cè t×m hiÓu J.Quydiniª, khi c« chän ch÷ “Thiªng” lµm “lÐtm«tÝp”, lµm ®å ¸n chñ ®¹o, lµm sîi chØ tr¾ng xuyªn tõ ®Çu chÝ cuèi cuèn s¸ch. Nhö chiÕc ch×a khãa “thiªng” ®Ó më mäi c¸nh cöa cho nhµ d©n téc häc böíc vµo lÜnh vùc móa nh¶y. PhÇn nhËp ®Ò còng lµ phÇn minh gi¶i tªn s¸ch: “Móa nh¶y bao giê ch¼ng linh thiªng. Móa nh¶y vÉn linh thiªng chõng nµo cßn sèng trong lßng ngöêi c¶m quan ®èi víi cao ®iÖu vµ lßng thµnh kÝnh tröíc bÝ Èn... Chõng nµo ngöêi ta chØ cã thÓ run rÈy khi ®Æt ch©n lªn m¶nh ®Êt cña bÝ Èn, chõng nµo m¶nh ®Êt Êy cßn cã nh÷ng kiªng kþ quen thuéc nhöng ®¸ng sî bao quanh, chõng nµo ngöêi ta cßn ®ßi hái nh÷ng ai phôc vô ë ®©y ph¶i th¬ ng©y vµ tinh khiÕt, th× móa nh¶y cßn diÔn dÞch bÝ Èn(20). Ngöêi ®äc muèn biÕt ngay: BÝ Èn lµ g×? T«n gi¸o ch¨ng? Vµ t¸c gi¶ gi¶i ®¸p: 588
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI “Cßn h¬n diÔn dÞch, móa nh¶y biÓu hiÖn ®µ phÊn khÝch thóc ®Èy con ngöêi hîp nhÊt ®ång lo¹i vµ thÇn linh cña m×nh, trong mét thÕ vÑn toµn l«i cuèn ®öîc con ngöêi tù vöît lªn b¶n th©n”? Vöît lªn råi ®i ®Õn ®©u? T¸c gi¶ nãi râ thªm: “Anh ta móa ®Ó tù vöît lªn b¶n th©n. MÆc dÇu kh«ng ý thøc ®öîc c¸i kú vÜ mµ anh t×m kiÕm, anh tho¸t khái c¸i tÇm thöêng cña th©n phËn con ngöêi, vµ chØ quay vÒ th©n phËn con ngöêi, vµ chØ quay vÒ th©n phËn Êy mét khi ®· giµu thªm cè g¾ng cña m×nh”(21). µ, ra thÕ! C¸i mµ ngöêi móa “t×m kiÕm” qua ®iÖu móa, tuy “kú vÜ”, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµ lý töëng t«n gi¸o. Cø móa, miÔn sao “tho¸t khái c¸i tÇm thöêng cña th©n phËn con ngöêi”, dï chØ “trong chèc l¸t”, råi “giµu thªm” qua “cè g¾ng” Êy(22). Nhö uèng mét cèc röîu m¹nh, cã lÏ. TiÕc r»ng t¸c gi¶ kh«ng cho ta biÕt bao nhiªu chua ch¸t cßn ®äng l¹i döíi ®¸y cèc, mét khi con ngöêi, tõ nh÷ng tÇng cao chãt vãt cña ¶o ¶nh, l¹i r¬i bÞch xuèng “c¸i tÇm thöêng cña th©n phËn con ngöêi”. Víi mäi cè g¾ng ®¸ng kh©m phôc ®Ó giao c¶m víi nh÷ng ngöêi móa kh«ng tªn trªn c¸c vïng ®Êt l¹ mµ c« t×m ®Õn kh¶o s¸t, J.Quydiniª, vÉn kh«ng tho¸t lèi mßn cña truyÒn thèng “nh©n häc” Ph¸p(23). To¸t ra tõ Móa thiªng... lµ mét thø chñ nghÜa nh©n v¨n tÝch hîp c¶ thµnh tùu ®¸ng kÓ nhÊt cña tröêng ph¸i x· héi häc Ph¸p, lÉn tinh thÇn c¬ b¶n cña C¬ §èc gi¸o (lßng ®au thiÕt ®èi víi th©n phËn con ngöêi, vµ con ®öêng gi¶i phãng cho c¸ nh©n qua thanh läc). Vµ lÈn quÊt ®©u ®©y lµ hö¬ng vÞ nhµn nh¹t, kh«ng khã nhËn l¾m, cña thø chñ nghÜa thÊt b¹i vèn tiÒm tµng trong c¸c tÇng líp trung gian. §óng nhö J.Quydiniª nghÜ, ngöêi xöa, dï d· man hay cßn nguyªn thñy, kh«ng khái ®Æt vÊn ®Ò th©n phËn con ngöêi vµo gi÷a dßng suy tö. ThÇn tho¹i chöa qu¸ biÕn chÊt cña c¸c x· héi n«ng nghiÖp s¬ ®¼ng còng lµ mét b»ng chøng. VÒ mÆt nµy, th¬ 589
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI méng nhÊt cã lÏ lµ sù tÝch chµng Maui cña mét sè nhãm ngöêi trªn quÇn ®¶o P«lynªdi. C¸i chÕt cña ngöêi anh hïng v¨n hãa nµy(24), gi÷a lóc anh v× ®ång lo¹i mµ chui s©u vµo lßng §Êt MÑ ®Ó ®o¹t lÊy BÊt Tö, lµ sù cè thÇn tho¹i ®· qui ®Þnh vÜnh viÔn th©n phËn con ngöêi. Tõ nay, con ngöêi kh«ng mong g× trë l¹i thµnh bÊt tö ngang víi thÇn linh, mµ chØ cßn cã kh¶ n¨ng tù biÕn c¶i cuéc sèng b»ng c¸ch noi gö¬ng Maui lËp kú tÝch hiÓn h¸ch ®Ó ph¸t triÓn x· héi vµ v¨n hãa theo mÉu mùc do ngöêi anh hïng ®Ó l¹i. Nhö vËy, bªn c¹nh mét d¹ng ®Þnh mÖnh th« s¬, kh«ng cã g× l¹ trong tröêng hîp nh÷ng cö d©n chØ biÕt xíi ®Êt b»ng cuèc, ngöêi h¶i ®¶o còng ®Æt vÊn ®Ò th©n phËn con ngöêi, nhöng döíi mét gãc ®é kh¸c h¼n gãc ®é cña J.Quydiniª. Hä lµ nh÷ng ngöêi trång cñ, vöît biÓn ®¸nh c¸. Thiªn nhiªn nhiÖt ®íi kh«ng khái chiªu ®·i hä, nhöng còng l¾m lóc lªn mÆt d× ghÎ, víi h¹n h¸n, sãng c¶, b·o t¸p bÊt thÇn. Dï cã ®öîc thÇn tho¹i siªu viÖt hãa lªn b»ng nh÷ng biÓu töîng ngo¹i khæ, th× th©n phËn con ngöêi chØ cã thÓ ®öîc hä ®Æt ra trªn mèi qui chiÕu vµo cuéc sèng thùc, nghÜa lµ trong phèi c¶nh cña cuéc ®Êu tranh hµng ngµy víi thiªn nhiªn vµ x· héi. NhËn ra th©n phËn h÷u h¹n cña con ngöêi hä rót tõ ®ã ra mét höíng øng xö nãi chung vµ tÝch cùc: sèng, ph¸t triÓn cuéc sèng dï chØ trong ranh giíi mét mÉu mùc cæ truyÒn. Quay vÒ víi móa nh¶y, sù sèng, søc sèng chÝnh lµ må h«i to¸t ra tõ vµi ®iÖu móa nguyªn thñy hiÕm hoi mµ mü thuËt hang ®éng cßn b¶o löu h×nh ¶nh. ThÇy phï thñy trong hang Ba anh em móa ®iÖu g×? C¸c chuyªn gia ®· tèn nhiÒu mùc ®Ó bµn c·i. Cã vÞ ®å chõng lµ mét ®iÖu móa t« tem trong khu«n khæ lÔ nhËp m«n(25) NhiÒu ngöêi ngì ®¸nh h¬i ®öîc mïi móa nh¶y phö¬ng thuËt, do ®ã míi cã tªn gäi ThÇy phï thñy. Nhöng ph©n ®Þnh ®iÖu móa lµ vÊn ®Ò cña c¸c nhµ chuyªn m«n. Thó vÞ h¬n nhiÒu, 590
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI ®èi víi chóng ta, lµ bËc danh häa v« danh thêi ®å ®¸ ®· thu ®öîc vµo m¾t nh×n vµ chuyÓn ®öîc ra ®Çu bót vÏ, ®Ó ph¶ lªn mÆt ®¸, c¸i thÇn cña sù sèng vµ ®iÖu móa cña ThÇy phï thñy ®ßi thÓ hiÖn. Dßng s«ng cao thÕ muèn vät khái ®«i m¾t trßn xoe, ®«i m¾t nöa nhö ®Þnh thÇn nöa nhö xoi mãi cña “ThÇy”, táa ra c¸c thí thÞt, c¶ tõ c¸i ®u«i còn cìn, ®óng vµo gi©y phót “thÇy” thu m×nh l¹i lÊy ®µ, chuÈn bÞ cho böíc nh¶y s¾p ®öîc ph¸c lªn ®Ó tiÕp nèi ®iÖu móa. §©y lµ søc sèng tÝch tô ë cöêng ®é cao, søc sèng tù nÐn ®Ó råi bïng næ thµnh chuyÓn ®éng. Lµ böíc chuyÓn tiÕp mong manh gi÷a tØnh vµ ®éng, ch©n dung ThÇy phï thñy g©y cho ngöêi xem mét c¶m gi¸c rên rîn, c¸i khã thë cña nh÷ng phót c¨ng th¼ng ®îi chê... * ** May thay, may c¶ cho t¸c gi¶ lÉn ®éc gi¶, tÇm nh×n kh¸c nhau tröíc th©n phËn con ngöêi gi÷a J.Quydiniª vµ nh÷ng ngöêi móa c« tõng quan s¸t, tuy cÇn ®öîc nªu lªn cho sßng ph¼ng ®Ó tr¸nh ngé nhËn, vÉn kh«ng lµm biÕn d¹ng cuèn s¸ch mµ ta chê ®îi. §µnh r»ng, khi ®iÒu chÕ c¸c ®iÖu móa, x· héi nµo ch¼ng «m ¶o väng “du nhËp l¹i sù sèng döíi mét d¹ng vÜnh cöu”. Nhöng, t¸c gi¶ nãi tiÕp, “muèn du nhËp sù sèng vµo ®iÖu móa cña m×nh, tröíc hÕt ngöêi nghÖ sÜ ph¶i tù du nhËp vµo chu kú trong ®ã ®iÖu móa cã mét vÞ trÝ”(26) Döíi ngßi bót cña J.Quydiniª, “chu kú” cã thÓ lµ chu kú móa nh¶y, lµ truyÒn thèng vò ®¹o cña tõng céng ®ång mµ tËp qu¸n ngh×n ®êi ®· s¾p xÕp thµnh hÖ thèng. V×, trong tõng ®iÖu móa cô thÓ, “sù sèng” chØ hiÖn h×nh ®öîc, sau khi ®· kho¸c mét h×nh thøc nghÖ thuËt nhÊt ®Þnh. “Chu kú” cßn cã thÓ lµ chu kú sinh ho¹t cña céng ®ång, sinh ho¹t s¶n xuÊt vµ sinh ho¹t tinh thÇn. V× søc sèng “v« diÖn m¹o”, vèn Èn nÊp ë tÇng s©u kÝn nhÊt 591
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI cña tõng c¸ thÓ, chØ cã thÓ kÕt tinh, ®Ó trë thµnh ®iÖu móa tËp thÓ, quanh nh÷ng kh¸i niÖm quen thuéc víi céng ®ång. VÒ mÆt nµy, Móa thiªng... còng cung cÊp ®öîc cho chóng ta mét sè ®Ò tµi suy nghÜ. Trong c¸c x· héi trång trät, ®èi töîng cña Móa thiªng..., nh÷ng kh¸i niÖm nãi trªn chØ cã thÓ b¾t nguån tõ nghÒ n«ng. §øng hµng ®Çu lµ kh¸i niÖm phån thùc rÊt quen thuéc víi nh÷ng ai quan t©m ®Õn t«n gi¸o n«ng nghiÖp. §õng hiÓu lÇm r»ng phån thùc chØ lµ mét ý niÖm t«n gi¸o. §©y tröíc tiªn lµ mét kh¸t väng x· héi. V× x· héi n«ng nghiÖp cã cã nhu cÇu nµo lín h¬n nhu cÇu sinh s«i n¶y në: ngò cèc sinh s«i n¶y në, gia sóc sinh s«i n¶y në, con ngöêi sinh s«i n¶y në. Vµ kh«ng cã g× ®¸ng cho chóng ta ng¹c nhiªn, nÕu, trong tröêng hîp mµ con ngöêi chöa lµm chñ ®öîc thiªn nhiªn, cßn ph¶i chê ®îi “löîng trêi”, th× kh¸t väng Êy ®öîc biÓu minh b»ng th¸i ®é khÈn nguyÖn. Ph¶i ch¨ng v× ®· t©m ®¾c ®iÒu ®ã mµ J.Quydiniª, kh«ng xÕp c¸c ®iÖu móa phôc vô cho nghi lÔ n«ng nghiÖp vµo lo¹i “móa t«n gi¸o”? Më ®Çu chö¬ng I, chö¬ng “Móa d©n gian”, c« ®Ò cËp ngay ®Õn nh÷ng ®iÖu móa kÌm theo “héi mïa mõng t¸i t¹o”. Nãi ®Õn móa nh¶y phôc vô nghi lÔ n«ng nghiÖp, t¸c gi¶ kh«ng chØ thªu dÖt quanh c¸c kh¸i niÖm. C« cßn dµnh th× giê ®Ó miªu t¶ - ng¾n gän th«i - mét vµi ®iÖu móa cô thÓ. Trong sè nµy, cã hai ®iÖu thiÕt töëng còng ®¸ng ®öîc nh¾c l¹i ë ®©y, trong chõng mùc cã liªn quan ®Õn móa nh¶y ë miÒn nói nöíc ta. VÒ ®iÖu móa gi¸o kÕt thóc héi mïa trªn ®¶o XªlÐp: “Trong mét h×nh n÷a, c¸c vò c«ng trÎ tuæi cÇm gi¸o nhá lµm bé ®iÖu ®µo ®Êt. Nhöng c¸c h×nh móa kh¸c kh«ng cßn lµ móa m« pháng n÷a: ë ®©y trë thµnh biÓu töîng, vµ quay vÒ gi¸ trÞ dö¬ng vËt mµ nhiÒu nhµ d©n téc häc g¸n cho ngän gi¸o”(27). 592
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI Vµ ®©y, mét chi tiÕt trong héi mïa Man«ra trªn b¸n ®¶o M· Lai(28); “... vµo lóc r¹ng ®«ng, anh (ý nãi: ngöêi qu¶n móa) l¹i dÉn ®Çu ®oµn móa. Nhöng lÇn nµy anh ®i vÒ höíng biÓn, vµ dõng l¹i bªn lîi nöíc, trong khi nh÷ng ngöêi kia, vèn kÐo hµng mét theo anh, véi xÕp hµng chen chóc sau löng anh. Lóc ai nÊy ®· xÕp hµng xong, anh mét m×nh léi xuèng nöíc. Anh d«ng th¼ng lªn phÝa tröíc, tay cÇm mét ngän gi¸o lín ®¸nh vµo c¸c ngän sãng, ®óng vµo lóc mÆt trêi chiÕu s¸ng ®Çu tiªn lªn sãng nöíc”(29). Nhö vËy, móa gi¸o kh«ng nhÊt thiÕt lµ móa chiÕn tranh. Gi¸o = gËy chäc lç = dö¬ng vËt = phån thùc. C«ng thøc Êy - t¹m rót ra nhö mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc tõ nh÷ng vÝ dô Ýt ái kÓ trªn - xøng ®¸ng víi sù löu ý cña nh÷ng ngöêi söu tÇm móa ë T©y B¾c, däc Tröêng S¬n, ë T©y Nguyªn, còng nhö bÊt cø n¬i nµo cßn cã nhiÒu nhãm ngöêi lµm nö¬ng vµ dïng gËy chäc lç. TÊt nhiªn, néi dung phån thùc trong ®iÖu móa kh«ng ph¶i bao giê còng ®Ëp ngay vµo con m¾t quan s¸t. “Mét ®«i khi... mèi kÕt hîp gi÷a lao ®éng ®Êt ®ai vµ hµnh ®éng tÝnh giao ®öîc gîi lªn mét c¸ch trõu töîng h¬n... HÇu nhö bao giê còng vËy, truyÒn thèng cña ®iÖu móa ®· mê nh¹t trong ý thøc biÓu hiÖn lao ®éng ®Êt ®ai vµ biÓu töîng cña hµnh ®éng tÝnh giao, mµ kh«ng cã d÷ kiÖn nµo kh¸c ngoµi nh÷ng øc ®o¸n thuÇn tóy”(30). Vai trß mÆt trêi trong ®iÖu móa cña lÔ héi n«ng nghiÖp M· Lai còng lµ mét ®iÓm gîi ý. §· qua l©u råi thêi mµ cã nhµ lÞch sö t«n gi¸o øc ®o¸n mét c¸ch nghiªm chØnh r»ng v¨n hãa s¬ sö phö¬ng Nam kh«ng cã “h×nh th¸i mÆt trêi”. Nh÷ng ®å ¸n trang trÝ næi tiÕng trªn trèng ®ång, th¹p ®ång, lµ lêi c¶i chÝnh ®· ®öîc dö luËn khoa häc réng r·i chÊp nhËn. TiÕc r»ng, ë nöíc ta, hÇu nhö ®Êy lµ b»ng chøng ®éc nhÊt, cho ®Õn nay. Tµi liÖu cña 593
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI J.Quydiniª, thóc giôc chóng ta t×m thªm b»ng chøng trong móa nh¶y. KÕt qu¶ th¨m hái d©n téc häc böíc ®Çu trªn c¸c vïng rÎo T©y B¾c cho phÐp tin r»ng “h×nh th¸i thê phông” Êy cßn löu l¹i vÕt tÝch kh«ng ®Õn nçi mê nh¹t l¾m trong nghi lÔ n«ng nghiÖp hay trong nghÖ thuËt móa nh¶y, Ýt nhÊt lµ cña mét sè téc nhá tröíc ®©y gäi lµ X¸(31). Nhöng sù cã mÆt cña biÓu töîng mÆt trêi còng kh«ng lät vµo vßng quay cña trôc phån thùc. Mµ phån thùc, dï lµ kh¸i niÖm trung t©m cña móa nh¶y trong nghi lÔ n«ng nghiÖp, dï Ýt nhiÒu cã l©y qua c¸c lo¹i móa kh¸c, kÓ c¶ móa cung ®×nh, vÉn kh«ng qu¸n xuyÕn ®öîc tinh thÇn cña móa nh¶y tõ ®Çu ®Õn cuèi. X©u l¹i víi nhau mäi lo¹i móa, mäi ®iÖu móa, theo J.Quydiniª, lµ nhu cÇu céng c¶m cña mäi tËp thÓ, mäi x· héi, nhÊt lµ c¸c x· héi “tiÒn c«ng nghiÖp”, nh÷ng céng ®ång cßn ®ßi hái nhiÒu chÊt kÕt dÝnh ®Ó cã thÓ tån t¹i. Kh¸i niÖm x· héi häc nµy ®· gi¸n tiÕp ®öîc ®Ò cËp ®Õn trong mét ®o¹n trªn, khi chóng ta bµn vÒ “nhÞp ®iÖu bªn trong” cña ngöêi móa. Thùc ra, céng c¶m kh«ng ph¶i lµ ®Æc thï cña móa nh¶y nãi riªng. Nã lµ môc ®Ých cña mäi h×nh th¸i sinh ho¹t céng ®ång. Vµ tröíc tiªn lµ cña sinh ho¹t t«n gi¸o khi mµ c¸c x· héi chËm ph¸t triÓn c¶m thÊy cÇn ph¶i cÇu xin nh÷ng lùc löîng ngoµi con ngöêi. Nhöng trong thùc tiÔn tÕ lÔ, móa nh¶y chÝnh lµ mét c¸ch - ph¶i ch¨ng lµ c¸ch cã “ma lùc” cao nhÊt? - ®Ó thùc hiÖn céng c¶m. Nh©n ®©y, cã thÓ nh¾c l¹i mét ®o¹n c©u trÝch dÉn: “Móa nh¶y biÓu hiÖn ®µ phÊn khÝch thóc ®Èy con ngöêi hîp nhÊt víi ®ång lo¹i vµ thÇn linh cña m×nh...”. ThÇn linh lµ t«n gi¸o. §ång lo¹i lµ x· héi. Hîp nhÊt lµ céng c¶m. Céng c¶m víi thÇn linh - nÕu kh«ng chª tr¸ch c¸ch nh×n Êy cña J.Quydiniª(32) - lµ ®Ó céng c¶m víi ®ång lo¹i, ®Ó biÕn m×nh lµm mét víi tËp thÓ, trªn c¬ së mét tÝn ®iÒu ®öîc mäi ngöêi chÊp nhËn, v× kÕt tinh ®öîc öíc 594
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI väng chung cña mäi ngöêi. * ** Qua móa nh¶y, kÓ c¶ móa nh¶y t«n gi¸o, c¸ nh©n “chØ cßn lµ mét ®¬n vÞ kh«ng ®¸ng kÓ, trong mét ®¬n vÞ phøc hîp ®öîc g¾n chÆt b»ng søc céng c¶m cña mäi ngöêi, vµ tõ trong ®ã mäi ngöêi ®Òu rót ra c¶m gi¸c vÒ c¸i kú vÜ tho¸ng qua cña m×nh”(33). “Kh«ng ®¸ng kÓ”, nhöng vÉn lµ mét ®¬n vÞ, vÉn kh«ng mÊt diÖn m¹o, tr¸i l¹i lµ ®»ng kh¸c. Ng¹t thë trong ¸o nÞt “tiÒn c«ng nghiÖp”, c¸ nh©n chØ cã thÓ tù kh¼ng ®Þnh, tù thÊy m×nh “kú vÜ”, dï lµ “tho¸ng qua”, trong c¸i “kú vÜ” dµi h¬n cña tËp thÓ. Böíc ra khái vßng móa, c¸ nh©n töëng m×nh ®· lín lªn sau phót say söa chung, cßn tËp thÓ th× cµng t¨ng thªm g¾n bã. Céng c¶m, nãi cho cïng, kh«ng ph¶i lµ ph¸t kiÕn cña J.Quydiniª. Còng vËy, sù sèng, phån thùc... Lµ ngöêi ®i sau khiªm tèn, c« ®· tiÕp thu vµ cè vËn dông “trªn luèng cµy cña m×nh” mét sè kh¸i niÖm khoa häc do nh÷ng thÕ hÖ ®µn anh g¹n läc ra tõ tiÕng nãi hµng ngµy. LÊy thµnh tùu kh¸i qu¸t cña c¸c bËc thÇy - tröíc tiªn lµ nh÷ng bµi häc ®Õn nay vÉn chöa giµ cçi cña M¸cxen Mètx (Marxeel Mauss) - ®Ó “khu«n” l¹i mét tröêng hîp riªng biÖt, tröêng hîp móa nh¶y ë §«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia, c« ®· thµnh c«ng ®Õn møc nµo? Thùc lµ khã nãi. Muèn tr¶ lêi c©u hái ®ã, tröíc hÕt ph¶i n¾m v÷ng thùc tiÔn móa nh¶y trªn ®Þa bµn mµ Móa thiªng... bao trïm. §iÒu kiÖn tiªn quyÕt Êy, chóng ta chöa cã s½n trong tay. Ngay trªn ®Êt nöíc ta, mét bé phËn cña khu vùc “§«ng Dö¬ng vµ In®«nªxia”, c«ng t¸c ph¸t hiÖn vµ söu tÇm c¸c ®iÖu móa cæ truyÒn cßn ®i nh÷ng böíc ®Çu. Còng chÝnh v× thÕ mµ ®èi víi chóng ta ngµy nay Móa thiªng... vÉn “thêi sù”, thêi sù nhö mét “lêi nh¾n cña bÇu b¹n”. HiÖn nay chóng ta ®ßi hái nhiÒu, th¾c m¾c nhiÒu. Th¾c 595
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI m¾c vÒ d©n téc tÝnh, ch¼ng h¹n, d©n téc tÝnh trong v¨n nghÖ, trong phong c¸ch, trong suy nghÜ, c¶ trong lèi sèng... Mµ th¾c m¾c lµ ph¶i, v× d©n téc tÝnh lµ g×, nÕu kh«ng ph¶i lµ mét biÓu hiÖn v¨n hãa - v¨n hãa hiÓu theo nghÜa d©n téc häc: vËt chÊt + x· héi + tinh thÇn - cña ®éc lËp tÝnh. VÒ mÆt nµy, vµ còng lµ “v« t×nh” th«i, J.Quydiniª l¹i gióp chóng ta mét “tµi liÖu tham kh¶o”, khi Móa thiªng... ®Æt c« vµo t×nh thÕ ph¶i gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò cùc h¹n: tÕ Nam Giao vµ ngöêi ViÖt Nam ®· bª nguyªn xi, hay gÇn nguyªn xi, vµo lÔ thøc cung ®×nh nöíc ta. Th«ng thöêng, tröíc nh÷ng c©u chuyÖn o¸i o¨m thuéc lo¹i nµy, c¸ch gi¶i ®¸p cña chóng ta lµ cè lÊy ra c¸c chi tiÕt cæ truyÒn cña d©n téc vÉn tån t¹i ®öîc bªn c¹nh sù kiÖn v¨n hãa ngo¹i lai mµ lÞch sö nhËp c¶ng vµo nöíc ta. J.Quydiniª nh×n theo höíng kh¸c. C« kh«ng nãi r»ng hai nghi thøc tÕ Nam Giao kh¸c nhau ë nh÷ng lÔ tiÕt nµo. C« chØ nhËn xÐt vÒ “th¸i ®é tiÕp thu”: “C¸ch ®©y chöa ph¶i l©u la g×, c¸c héi lÔ ë HuÕ cßn ph¶n ¸nh tö töëng cæ ®¹i Trung Hoa do mét d©n téc nhá tiªu hãa. D©n téc Êy ®· tho¸t ly khu«n mÉu, nhöng vÉn gi÷ ®öîc, ®èi víi khu«n mÉu, lßng thµnh kÝnh ©u yÕm mµ xöa nay hä vÉn dµnh cho c¸c bËc thÇy tinh thÇn”(34). Nhö vËy, vÉn theo J.Quydiniª, c¸i ®éc ®¸o, trong tröêng hîp nµy, kh«ng ph¶i lµ møc tiªu hãa hµng ngo¹i, mµ lµ lßng t«n träng - ®öîc xem nhö mét ®Æc tÝnh d©n téc ®èi víi mäi tö töëng cao ®Ñp. * ** Thùc ra, lÉn gi÷a c¸c trang s¸ch, c¸c ®iÖu móa, c¸c chö¬ng môc, cßn bao nhËn xÐt cô thÓ, bao ý kiÕn ®¸ng tham kh¶o, mµ mét bµi giíi thiÖu kh«ng thÓ nãi lªn hÕt. NhÊn m¹nh mét sè tuyÕn lùc vµ, khi cÇn, thö tranh c·i víi ngöêi ®i tröíc, chóng t«i chØ mong soi s¸ng ®öîc Ýt nhiÒu phèi c¶nh chung cña Móa thiªng..., ®Ó b¹n ®äc tù ®i vµo t¸c phÈm. 596