Những thách thức và cơ hội mới của ngành nông nghiệp Việt Nam

NHỮNG THÁCH THỨC VÀ CƠ HỘI MỚI CỦA<br /> NGÀNH NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM<br /> TS. Đặng Kim Sơn<br /> <br /> Thời gian qua, nông nghiệp Việt Nam đạt nhiều thành tựu to lớn,<br /> đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo an ninh lương thực quốc<br /> gia, phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo, cân đối cán cân thương mại,<br /> giảm lạm phát, bảo vệ lãnh thổ và góp phần ổn định chính trị - xã hội.<br /> Mặc dù Việt Nam đã có những thay đổi lớn về cơ cấu kinh tế, lao<br /> động, nhưng đến nay vẫn còn trên 70% dân số Việt Nam sống ở nông<br /> thôn. Kinh nghiệm phát triển 25 năm đổi mới cho thấy nếu được quan<br /> tâm, đầu tư đúng mức, nông nghiệp sẽ là động lực nâng cao năng lực<br /> cạnh tranh quốc gia và thúc đẩy tăng trưởng bền vững. Những thách<br /> thức của thế giới như dân số tăng nhanh, biến đổi khí hậu và thiên tai,<br /> dịch bệnh,v.v… càng cho thấy nông nghiệp sẽ tiếp tục đóng vai trò quan<br /> trọngtrong tương lai.<br /> 1. Những thành tựu nổi bật trong nông nghiệp Việt Nam thời<br /> gian qua<br /> Sau 27 năm đổi mới, nông nghiệp Việt Nam đã có những thành tựu<br /> đáng kể và đóng vai trò quan trọng trong quá trình phát triển kinh tế - xã<br /> hội của đất nước, trở thành lĩnh vực phát triển thành công nhất của nền<br /> kinh tế. Bất chấp những khó khăn về thị trường, thiên tai và dịch bệnh,<br /> nông nghiệp duy trì tăng trưởng ở mức tương đối khá. Sản xuất nông<br /> nghiệp đã tạo ra nguồn cung lương thực thực phẩm dồi dào, đảm bảo an<br /> ninh lương thực quốc gia. Nhờ vậy, giá nông sản tại Việt Nam, đặc biệt<br /> là giá lương thực được duy trì ở mức thấp, tạo chi phí lao động thấp, thu<br /> hút mạnh đầu tư nước ngoài và đóng góp quan trọng cho tăng trưởng<br /> kinh tế và ổn định xã hội.<br /> 125<br /> <br /> Bên cạnh đó, xuất khẩu nông sản tăng liên tục. Việt Nam đã trở<br /> thành một trong những nước xuất khẩu hàng đầu thế giới về các mặt<br /> hàng như: gạo, cao su, cà phê, hạt tiêu, hạt điều, sản phẩm gỗ và các sản<br /> phẩm thủy sản. Trong khi Việt Nam liên tục thâm hụt thương mại, nông<br /> nghiệp là ngành duy nhất có thặng dư xuất khẩu ròng tăng đều đặn,<br /> ngay cả trong thời điểm tăng trưởng kinh tế suy giảm. Thặng dư xuất<br /> khẩu nông nghiệp đã góp phần quan trọng cân bằng cán cân thương mại<br /> quốc gia.<br /> Tăng trưởng nông nghiệp và đảm bảo an ninh lương thực đã đóng<br /> vai trò quan trọng nhất trong việc thực hiện thành công xóa đói giảm<br /> nghèo trong bối cảnh phần lớn dân số vẫn sống ở khu vực nông thôn và<br /> nông nghiệp là nguồn sinh kế chính của người dân ở những địa bàn khó<br /> khăn. Tỷ lệ giảm nghèo ở Việt Nam liên tục cải thiện trong suốt thời<br /> gian dài với mức giảm ấn tượng khoảng 2%/năm. Đây là nền tảng quan<br /> trọng của ổn định xã hội, an ninh chính trị, đồng thời cũng là đóng góp<br /> quan trọng cho công tác bảo vệ môi trường.<br /> Kể từ năm 2008 đến nay, Việt Nam chứng kiến tình trạng suy thoái<br /> của nền kinh tế do những yếu kém trong quản lý chính sách vĩ mô trong<br /> nước và ảnh hưởng tiêu cực của khủng hoảng kinh tế thế giới. Trong<br /> khó khăn, sản xuất nông nghiệp nổi lên như một mảng sáng đáng khích<br /> lệ nhất của nền kinh tế. Trước những ảnh hưởng bất lợi tới sản xuất kinh<br /> doanh, ngànhnôngnghiệp (bao gồm cả trồng trọt, chăn nuôi, lâm nghiệp<br /> và thủy sản) vẫn duy trì mức tăng trưởng GDP bình quân giai đoạn<br /> 2011-2012 là 3,4%/năm, vượt chỉ tiêu kế hoạch 5 năm Đại hội Đảng XI<br /> đề ra cho ngành là 2,6-3,0%.<br /> Cũng như các đợt suy thoái kinh tế cuối thập kỷ 1980 và cuối thập<br /> kỷ 1990, lần này nông nghiệp tiếp tục đóng vai trò “phao cứu sinh”<br /> cho đất nước vượt qua khó khăn, nhờ sản xuất cung ứng đủ lương thực<br /> thực phẩm, giúp duy trì ổn định kinh tế - xã hội. Năm 2011, khi giá<br /> lương thực tăng cao (22,82%), thực phẩm tăng (29,34%,) thì CPI bình<br /> quân chung tăng đến 18,58%. Năm 2012, mức tăng CPI của nhóm hàng<br /> lương thực, thực phẩm chậm lại còn 3,26% và 8,14%, kéo mức tăng<br /> 126<br /> <br /> CPI bình quân chung xuống 9,21%. Những tháng đầu năm 2013, chỉ số<br /> giá lương thực giảm 24,5% và thực phẩm giảm 35,8%, góp phần kéo<br /> CPI tiêu dùng chung giảm 5,6% so với tháng 12/2012 góp phần quan<br /> trọng kiềm chế lạm phát.<br /> Xuất khẩu đóng góp quan trọng trong sản xuất nông nghiệp Việt<br /> Nam. Trung bình trong giai đoạn 2011-2012, tăng trưởng kim ngạch<br /> xuất khẩu NLTS đạt 18,8%/năm, vượt xa so với chỉ tiêu 6-7% theo kế<br /> hoạch phát triển giai đoạn 2011-2015 của Bộ NN&PTNT. Trong khi<br /> thương mại Việt Nam thường xuyên nhập siêu thì nông nghiệp là ngành<br /> duy nhất luôn luôn xuất siêu, góp phần đáng kể cải thiện cán cân thương<br /> mại. Năm 2012 là năm đầu tiên sau 20 năm Việt Nam có thặng dư cán<br /> cân thương mại (284 triệu USD)46 chủ yếu nhờ xuất khẩu nông sản và<br /> xuất khẩu của các doanh nghiệp đầu tư trực tiếp nước ngoài.Xuất khẩu<br /> nông sản đạt mức kỷ lục 27,5 tỷ USD và đạt thặng dư xuất khẩu ròng<br /> 10,6 tỷ USD trong năm 2012.<br /> 2. Những thách thức đặt ra trong khu vực nông nghiệp<br /> Mặc dù đạt được những thành tựu đáng kể và có đóng góp tích<br /> cực cho việc duy trì ổn định kinh tế - xã hội trong giai đoạn 2010-2012,<br /> nhưng tăng trưởng nông nghiệp vẫn chủ yếu dựa trên việc khai thác tài<br /> nguyên thiên nhiên (tăng diện tích đất, thâm dụng nước tưới để tăng<br /> vụ,v.v…) cùng mức sử dụng vật tư đầu vào cao nhưng hàm lượng đổi<br /> mới công nghệ và thể chế thấp. Chất lượng tăng trưởng thấp được biểu<br /> hiện ở mức tổn thất sau thu hoạch cao, chất lượng sản phẩm không đồng<br /> đều, vệ sinh an toàn thực phẩm không đảm bảo, khả năng tạo giá trị mới<br /> thấp. Vì vậy, sau một thời gian dài khởi sắc, tăng trưởng nông nghiệp<br /> đã bắt đầu chững trong thời gian gần đây, giảm từ 4,5% năm 1995-2000<br /> xuống còn 3,8% giai đoạn 2000-2005; rồi 3,4% giai đoạn 2006-2011 và<br /> chỉ còn 2,7% trong năm 2012.<br /> Chuyển đổi cơ cấu sản phẩm nông nghiệp diễn ra chậm, chưa thực<br /> sự phản ánh lợi thế so sánh và chưa đáp ứng triển vọng nhu cầu trong<br /> tương lai.Trồng trọt vẫn chiếm trên 50% cơ cấu nội ngành nông nghiệp,<br /> 46Báo<br /> <br /> cáo tình hình kinh tế xã hội năm 2012 - Tổng cục Thống kê.<br /> <br /> 127<br /> <br /> trong đó lúa gạo vẫn chiếm tỷ trọng chính.Tuy chiếm phần lớn diện tích<br /> cây hàng năm nhưng hiệu quả kinh tế của cây lúa đem lại không cao, vì<br /> vậy đã xuất hiện tình trạng nông dân không thiết tha với đất lúa, không<br /> thâm canh tăng vụ, nhất là ở đồng bằng sông Hồng. Ngành thủy sản và<br /> ngành chăn nuôi phát triển nhanh, song thiếu bền vững.Năng suất vật<br /> nuôi còn thấp, giá thành chăn nuôi cao, thức ăn chăn nuôi phụ thuộc chủ<br /> yếu vào nhập khẩu, mô hình chăn nuôi công nghiệp chưa phát triển, khả<br /> năng kiểm soát dịch bệnh còn yếu, kiểm soát thị trường và tổ chức kinh<br /> doanh kém….làm nhiều hộ nuôi thủy sản ở đồng bằng sông Cửu Long<br /> treo ao, nhiều hộ chăn nuôi bỏ chuồng.<br /> Sản xuất nông nghiệp Việt Nam đang xuất hiện những khó khăn<br /> ngày càng trầm trọng do nhiều thách thức mới xuất hiện. Một số thách<br /> thức mà ngành nông nghiệp Việt Nam đang phải đối mặt có thể kể đến<br /> như:<br /> • Khả năng tái sản xuất mở rộng của nôngdân giảm sút.<br /> Nông nghiệp đang tiếp tục phải đối mặt với nhiều khó khăn. Kinh<br /> tế thế giới và trong nước chưa thể nhanh chóng hồi phục trong năm nay<br /> và năm tới. Các ngân hàng khó khăn vì nợ xấu, doanh nghiệp chậm tiếp<br /> cận nguồn vốn khiến lợi nhuận giảm phải cắt giảm sản xuất. Kinh tế<br /> tăng trưởng chậm, nhu cầu tiêu dùng trên thị trường giảm làm giá nông<br /> sản giảm trong khi giá vật tư, nhiên liệu vẫn tăng. Giá thành sản xuất<br /> tăng làm giảm khả năng cạnh tranh của nông sản. Sản xuất nông nghiệp<br /> tăng trưởng chậm, kinh tế nông thôn đình trệ, việc làm và thu nhập<br /> trong nền kinh tế khó khăn ảnh hưởng xấu đến thu nhập của nông dân.<br /> Nông dân sinh hoạt khó khăn, không có tiền đầu tư phát triển sản xuất,<br /> áp dụng khoa học công nghệ hay mở mang đất đai. Trong hoàn cảnh<br /> đầu tư cho nông nghiệp không cải thiện, khả năng tái sản xuất mở rộng<br /> kém đi.Năng suất lao động trong nông nghiệp Việt Nam vào loại thấp<br /> nhất trong khu vực. Những vấn đề suy thoái, bất ổn có khả năng lan từ<br /> lĩnh vực kinh tế sang xã hội và môi trường làm bất ổn chính trị và xã hội<br /> từ nông thôn lan ra thành thị.<br /> 128<br /> <br /> • Rủi ro trong sản xuất nông nghiệp tăng.<br /> Trong năm 2013, Trung Quốc đã đối mặt với chủng virus cúm gà<br /> H7N9 là loại virus cúm gia cầm mới vừa được phát hiện có khả năng lây<br /> từ gia cầm sang người và có tỷ lệ tử vong cao, trong khi chủng H5N1<br /> vẫn xuất hiện và gây tử vong ở Việt Nam. Với sự biến đổi của các chủng<br /> virus mới và khả năng lây nhiễm từ các nước xung quanh, nguy cơ phát<br /> sinh các đợt dịch khác cho gia súc, gia cầm rất lớn và không loại trừ<br /> khả năng lây lan sang người. Tương tự như vậy, bệnh dịch đối với thủy<br /> sản bùng phát trên tôm vừa qua gây tổn thất lớn cho người nuôi. Mặc<br /> dù từ đầu năm 2012, các cơ quan chức năng của Bộ Nông nghiệp và các<br /> địa phương đã quyết liệt nghiên cứu, làm rõ nguyên nhân của dịch bệnh<br /> trên tôm (bênh teo gan tôm) nhưng đến nay chưa được giải quyết triệt<br /> để, người nuôi vẫn chịu thiệt hại lớn. Ngoài ra, các bệnh dịch khác trên<br /> thủy sản, cây trồng thời gian tớisẽ có nhiều diễn biến phức tạp.An ninh<br /> sinh học đang trở thành vấn đề quan trọng.<br /> Rủi ro về biến động giá cả thị trường là mối lo lớn của nông dân.<br /> Thời gian qua, giá các vật tư đầu vào chính của sản xuất nông nghiệp<br /> như phân bón, thuốc bảo vệ thực vật và thú y, thức ăn gia súc và thủy<br /> sản, nhiên liệu, điện,…liên tục tăng. Trong quý II năm 2013, giá xăng<br /> đã tăng 10% so với cùng kỳ; giá điện tăng 5% từ ngày 1/8/2013. Giá<br /> thức ăn chăn nuôi tăng mạnh làm giảm thu nhập của cả người chăn nuôi<br /> và người nuôi trồng thủy sản.<br /> Trong khi đó, do kinh tế tăng trưởng chậm, nhu cầu tiêu dùng trên<br /> thị trường thế giới giảm làm giá nông sản xuất khẩu của Việt Nam giảm.<br /> Từ giữa năm 2012 cho đến tháng 6/2013, hầu hết các mặt hàng xuất khẩu<br /> chính đều giảm giá. Kim ngạch xuất khẩu các nông sản chính trong 6<br /> tháng đầu năm 2013 giảm 10,5% so với cùng kỳ năm 2012. Trong tháng<br /> 6 năm 2013, giá cao su giảm 19,3%; giá hạt điều giảm 14,8%; giá gạo<br /> giảm 12,8%; giá hạt tiêu giảm 10,2%; giá thủy sản giảm 2,9% so với<br /> cùng kỳ năm trước47,giá cá tra xuất khẩu giảm xuống dưới giá thành sản<br /> xuất, nhu cầu nhập khẩu của thị trường chính (EU và Mỹ) bị sụt giảm<br /> mạnh, sản lượng tồn kho lớn, người dân giảm đầu tư sản xuất.<br /> 47Tính<br /> <br /> toán từ số liệu xuất nhập khẩu 6 tháng năm 2013 của Tổng cục Thống kê.<br /> <br /> 129<br /> <br />