NỘI DUNG CỦA KHÁI NIỆM "VĂN HÓA"
TRONG VĂN CHƯƠNG MÁC-XÍT HIỆN ĐẠI
Minh Chi
Viện Văn Hóa
Nói chung, các khái niệm về văn hóa đều nhằm giải quyết bằng cách này hay bằng
cách khác ba vấn đề cơ bản sau đây:
Thứ nhất: là vấn đề quan hệ giữa con người và thiên nhiên.
Thứ hai: là vấn đề quan hệ giữa văn hóa và xã hội.
Thứ ba: là vấn đề quan hệ giữa văn hóa và con người.
Điểm xuất phát hầu như nhất trí của các học giả Mác-xít là sự đối lập giữa thiên
nhiên, tồn tại trước khi có con người xuất hiện, và thiên nhiên sau khi có con
người xuất hiện và tác động của con người. Văn hóa chính là đã chịu sự tác động
của con người, là loại thiên nhiên thứ hai. Sự phân biệt giữa thiên nhiên thuần túy
và thiên nhiên thứ hai đã xuất hiện khá sớm từ thế kỷ 18, trong văn chương khoa
học của phương Tây, nói chính xác hơn tức là của Tây Âu.
Dựa vào sự phân biệt cơ bản đó, các nhà khoa học Xô Viết như N. N.
Cheboksarov và I. A. Cheboksarova định nghĩa văn hóa như là "tất cả những gì do
con người tạo ra, trong quá trình lao động chân tay và trí óc để thỏa mãn những
nhu cầu vật chất và tinh thần khác nhau của nó."
(N. N. Cheboksarov và I. A. Cheboksarova –Dân tộc, chủng tộc, văn hóa. Mátxcơ
va 1979, trang 171. Nga Văn).
Sự đối lập giữa thiên nhiên và văn hóa, từng được triết học cổ điển xác nhận, là có
cơ sở khoa học của nó, và được nhiều học giả Mác-xít hiện đại đồng tình. Thí dụ,
học giả Xô Viết nổi tiếng, M. S. Kagan trong cuốn "Hoạt động của con người" .
Đúng như vậy, văn hóa chỉ trở thành một hiện tượng thực với sự xuất hiện của con
người và cùng phát triển với sự phát triển của xã hội loài người. Tuy nhiên, từ sự
đối lập đó giữa văn hóa và thiên nhiên, nổi bật hai vấn đề, cũng không kém phần
quan trọng, thứ nhất là có nên chăng, bao gồm trong khái niệm "văn hóa" tất cả
mọi thứ do con người tạo ra, kể cả những hậu quả "tiêu cực" của hoạt động đó. Và
như vậy hai khái niệm "văn hóa" và "xã hội" là đồng nghĩa hay khác nghĩa. Thứ
hai, sự đối lập giữa thiên nhiên và văn hóa, có thật sự là đúng đắn hay không, về
mặt lý thuyết cũng như phương pháp luận?
Ở đây, cần nhớ lại nhận xét hoàn toàn đúng đắn của Ăng-ghen trong tác phẩm
"Biện chứng pháp của tự nhiên": " Chúng ta không phải ngự trị thiên nhiên theo
kiểu một kẻ chiến thắng ngự trị một dân tộc xa lạ, mà hoàn toàn trái ngược lại,
chúng ta, với thịt máu và bộ óc của chúng ta, đều thuộc về thiên nhiên, sự khác
nhau với thiên nhiên chỉ là ở chỗ, trái ngược với các loài sinh vật khác, chúng ta
có khả năng biết được những quy luật của thiên nhiên, và áp dụng chúng một cách
thích đáng."
(Mác-Angen toàn tập. Cuốn 20, trang 469).
Nói một cách khác, hoạt động cải tạo thiên nhiên của con người chỉ có hiệu quả,
khi hoạt động cải tạo ấy phù hợp với quy luật khách quan của thiên nhiên.
Hơn nữa, không được quan niệm thiên nhiên như là một mớ hiện tượng hỗn độn,
phi đạo lý, và hoạt động của người, như là một sinh vật có lý trí, sẽ đem trật tự và
yếu tố lý trí vào cái mớ hỗn độn đó. Ngay từ thế kỷ 19, qua những phát hiện khoa
học, nhiều học giả vào thời kỳ đó đã sớm nhận định rằng thiên nhiên, vũ trụ không
phải là sự tập hợp hỗn độn của những hiện tượng và vật thể, mà là cả một hệ thống
động, đặc biệt, được chi phối bởi những quy luật khách quan chặt chẽ.
Vì vậy mà Ang ghen, trong cuốn "Biện chứng pháp của tự nhiên" viết: "Toàn bộ
thiên nhiên mà chúng ta biết được, tạo thành một loại hệ thống, một khối những
chuỗi vật thể, và chúng tôi hiểu từ vật thể ở đây bao gồm tất cả mọi thực thể vật
chất, từ các vì sao cho đến các nguyên tử."
Đúng như vậy, chúng ta không thể nói tất cả mọi sự tác động của con người vào
thiên nhiên đều biểu hiện văn hóa, là văn hóa. Không thể gọi là văn hóa được,
những sa mạc do hoạt động vô ý thức của con người tạo ra, khi khai thác thiên
nhiên bừa bãi, cũng không thể gọi là văn hóa hay biểu hiện của văn hóa được, khi
dưới chiêu bài công nghiệp hóa, người ta đầu độc, làm ô nhiễm nghiêm trọng
không khí, nước và đất, khiến cho bao nhiêu giống và loài hữu ích khác phải diệt
chủng. Con người gọi là văn minh của phương Tây, thực ra đã có một thái độ
không văn minh, không văn hóa đối với thiên nhiên, khi họ đối đãi với thiên nhiên
chỉ như là địa bàn, là môi trường hoạt động và sản xuất của họ, từ đó, họ có thể và
mặc sức bòn rút khai thác tối đa tất cả những gì họ muốn, để thỏa mãn lòng tham
không đáy của họ. Nhưng để đối phó, để trả thù lại những hoạt động vô ý thức của
con người, thiên nhiên đã dội lên đầu con người bão táp của sức mạnh vũ trụ, nào
là đất màu mỡ trở thành sa mạc, nguồn nước ăn, nước sinh hoạt bị khô kiệt, thiên
nhiên hạn hán, lụt lội liên tục và ngày càng nghiêm trọng, giông tố, động đất v.v…
mưa gió không thuận hòa.
Các Mác, với thiên tài viễn kiến của mình đã sớm khuyên chúng ta nên đối đãi với
thiên nhiên như là cái "thân thể vô cơ" (corps non organique) của mình, mà con
người cũng phải săn sóc như cái thân thể hữu cơ của mình vậy. Nhưng cái thân thể
vô cơ ấy lại không phải là sở hữu riêng của cá nhân ai, mà là của toàn thể loài
người, kể cả của các thế hệ tương lai nữa. Do đó, thái độ của người đối với thiên
nhiên, gián tiếp chính là thái độ đối với đồng loại, đối với những người khác,
nghĩa là một thái độ xã hội, thái độ đầy nhân tính. Chỉ với một thái độ như vậy,
nhân loại mới có hy vọng thiết lập mối quan hệ hài hòa giữa con người và thiên
nhiên. Đó là thái độ của con người thật sự văn minh, thật sự có văn hóa đối với
thiên nhiên. Về mặt này, theo tôi, người phương Tây có thể học được nơi người
phương Đông, đặc biệt là người Ấn Độ và người Nhật, thái độ tôn trọng, có thể
nói là "trữ tình" nữa đối với thiên nhiên, thái độ đó xuất phát từ nhận thức trực
quan của người phương Đông từ lâu đời vốn xem mình như là một bộ phận không
thể tách rời của thiên nhiên, người con đẻ lọt lòng trong thiên nhiên, lớn lên trong
thiên nhiên, như trong lòng của bà mẹ hiền vậy.
Quan hệ giữa văn hóa và xã hội
Văn hóa đã là "thiên nhiên thứ hai" do con người tạo ra, thì xã hội, cũng do con
người tạo thành, phải chăng cũng đồng nghĩa với văn hóa. Đó là hai từ ngữ nhưng
cùng một nội dung chăng? Như vậy quan hệ giữa văn hóa và xã hội sẽ không còn
thành vấn đề nữa. Đó là quan điểm của học giả Xô Viết N. A. Maizel, trong cuốn
"Văn hóa, văn minh, khoa học", tập các vấn đề phương pháp luận nghiên cứu văn
hóa (Leningrad, 1978, trang 69). Maizel cho rằng "văn hóa thể hiện sự đối lập giữa
xã hội và thiên nhiên, và khác hẳn với thiên nhiên, đặc điểm của nó là màu sắc
không phải là "tự nhiên" mà là "nhân tạo". Học giả Bungari, A. Soikov, trong bài
"Chủ nghĩa xã hội như là một loại hình văn hóa và văn minh mới" (tạp chí
Novovren (Thời mới) số 5 tập 2 trang 78 Sofia), cũng cùng một quan điểm như
vậy. Thế nhưng, nếu như các quan điểm của các tác giả trên là đúng đắn, thì vấn
đề về quan hệ giữa văn hóa và xã hội sẽ không còn đặt ra nữa, và thậm chí, văn
hóa học (culturelogie) như là một bộ môn khoa học cũng mất quyền tồn tại, bởi vì
lý thuyết về văn hóa tức là lý thuyết về xã hội, lịch sử văn hóa cũng tức là lịch sử
xã hội.
Thế nhưng, trong vòng 15-20 năm trở lại đây, quan điểm văn hóa như là một thực
thể riêng biệt, một hệ thống hoàn chỉnh gồm có những yếu tố có liên quan với
nhau và tác động lẫn nhau, ngày càng chiếm ưu thế trong các giới đông đảo các
nhà xã hội học, triết học, văn hóa học, lịch sử văn hóa. Và đến nay, quan điểm đó
hầu như đã hoàn toàn thắng thế, và không còn ai lên tiếng ở Liên Xô cũng như ở
các nước xã hội chủ nghĩa khác, bênh vực quan điểm đối lập, tức là quan điểm
đem văn hóa đồng nhất với xã hội. Thế nhưng, một khi đã nói văn hóa là một hệ
thống riêng biệt, thì hệ thống đó được cấu thành như thế nào và chức năng của nó
là gì? Và quan hệ giữa văn hóa như là một hệ thống, với xã hội như thế nào? Các
vấn đề này lại gây ra tranh luận sôi nổi trong giới học thuật, đặc biệt là vấn đề nền
văn hóa xã hội chủ nghĩa là một hệ thống như thế nào, kết cấu và chức năng của
nó là gì, và nó khác với các hệ thống văn hóa tư bản chủ nghĩa, phong kiến, và tiền
phong kiến như thế nào.
Có thể khái quát hóa các quan điểm khác nhau về vấn đề này như sau:
1/ Quan điểm văn hóa là một tổng thể giá trị vật chất và tinh thần. Học giả Xô Viết
A. A. Zvorkin có thể nói là đại biểu cho quan điểm này. Trong cuốn sách "Xác
định văn hóa và vị trí của nền văn hóa vật chất trong nền văn hóa nói chung"
(Mátxcơva, 1964, trang 3), tác giả định nghĩa văn hóa "là tất cả những gì do người
tạo ra, khác với những gì do thiên nhiên cung cấp." Nhiều tác giả khác cũng đồng
một quan điểm định nghĩa văn hóa như là một hệ thống giá trị. (Xem định nghĩa
văn hóa trong cuốn "Từ Điể Triết Học" Mátxcơva 1968). Trong nội bộ trường phái
này, có một số học giả hiểu văn hóa theo nghĩa hẹp, chỉ bao gồm những giá trị tinh
thần và đạo đức mà thôi, từ đó, sinh ra hai khái niệm văn hóa vật chất và văn hóa
tinh thần, như là hai hiện tượng tồn tại song song và có quan hệ với nhau. Một số
học giả cho rằng văn hóa bao gồm toàn bộ những giá trị tinh thần do người sáng
tạo ra, không kể của cải vật chất và các loại của cải khác. Họ cũng theo quan điểm
đối lập văn hóa với thiên nhiên, nhưng họ không đồng nhất văn hóa với thiên