Nước sạch và chiến lược giảm nghèo tại các vùng sâu - Bùi Minh

52 X· héi häc sè 3 (83), 2003<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> N−íc s¹ch vµ chiÕn l−îc gi¶m nghÌo<br /> t¹i c¸c vïng s©u<br /> Bïi Minh<br /> <br /> <br /> Tõ n¨m 1999, Phßng N−íc, M«i tr−êng vµ VÖ sinh (WES) (UNICEF) vµ Trung<br /> t©m N−íc sinh ho¹t vµ VÖ sinh M«i tr−êng N«ng th«n (CERWASS) (Bé N«ng nghiÖp<br /> vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n) ®· tËp trung ®i s©u vµo hç trî c¸c khu vùc nghÌo, vïng s©u<br /> vïng xa ë miÒn nói phÝa B¾c, duyªn h¶i miÒn Trung vµ T©y Nguyªn. ViÖc thùc hiÖn<br /> c¸c ho¹t ®éng cña Dù ¸n ®· gióp cho chÝnh phñ tiÕn hµnh ChiÕn l−îc Quèc gia vÒ<br /> CÊp n−íc vµ VÖ sinh N«ng th«n, vµ dù kiÕn ®Õn cuèi n¨m 2005 sÏ t¨ng diÖn bao phñ<br /> vÒ cung cÊp n−íc s¹ch cho 60% sè d©n n«ng th«n.<br /> Mét phÇn trong c¸c ho¹t ®éng cña Dù ¸n WES lµ x©y dùng nh÷ng ®iÒu kiÖn<br /> cung cÊp n−íc s¹ch kh¸c nhau ë c¸c x· nghÌo vµ c¸c huyÖn träng ®iÓm. §iÒu nµy ®·<br /> gióp cho viÖc c¶i thiÖn t×nh tr¹ng søc kháe cña phô n÷ vµ trÎ em vµ c¸c ®iÒu kiÖn<br /> sèng ë nh÷ng khu vùc nµy. §Ó −u tiªn vµ duy tr× sù tËp trung vµo c¸c x· nghÌo thuéc<br /> Ch−¬ng tr×nh 135 vµ c¸c huyÖn träng ®iÓm trong nh÷ng n¨m qua, WES vµ<br /> CERWASS ®· x©y dùng mét sè tiªu chuÈn cho viÖc lËp kÕ ho¹ch vµ hç trî vÒ vËt<br /> chÊt. C¸c ho¹t ®éng cña Dù ¸n WES ®· ®−îc tiÕn hµnh ë c¸c x· nghÌo vµ c¸c huyÖn<br /> träng ®iÓm, vµ tõ ®ã më réng diÖn bao phñ cña n−íc s¹ch ®Õn nh÷ng vïng nµy.<br /> Bµi viÕt nµy lµ tãm l−îc kÕt qu¶ mét nghiªn cøu vÒ t×nh h×nh ho¹t ®éng cña<br /> c¸c dù ¸n cung cÊp n−íc s¹ch nãi trªn. T¸m x· ®−îc chän trong sè bèn tØnh (Lµo Cai,<br /> S¬n La, Gia Lai vµ Qu¶ng Nam) tiÕn hµnh kh¶o s¸t thùc ®Þa ®Òu thuéc nh÷ng vïng<br /> ®Æc biÖt khã kh¨n, ®−îc Nhµ n−íc hç trî th«ng qua ch−¬ng tr×nh 135. Nhãm nghiªn<br /> cøu ®· tiÕn hµnh mét cuéc ®iÒu tra 400 hé gia ®×nh b»ng b¶ng c©u hái vµ pháng vÊn<br /> s©u 24 tr−êng hîp gåm c¸n bé qu¶n lý vµ c¸n bé dù ¸n t¹i ®Þa ph−¬ng.1<br /> Ng−êi nghÌo<br /> Nguån thu nhËp chñ yÕu cña c¸c nhãm hé nghÌo lµ tõ n«ng nghiÖp víi<br /> ph−¬ng thøc canh t¸c ®¬n gi¶n, thñ c«ng, do ®ã møc sèng rÊt thÊp, ®êi sèng cña<br /> ng−êi d©n phô thuéc nhiÒu vµo n«ng nghiÖp víi ph−¬ng thøc canh t¸c l¹c hËu. C¬ së<br /> <br /> <br /> 1<br /> §©y lµ mét nghiªn cøu ®¸nh gi¸ ®−îc tiÕn hµnh trong khu«n khæ hîp t¸c gi÷a ViÖn X· héi häc vµ<br /> UNICEF. Nhãm nghiªn cøu gåm: Bïi Quang Dòng, Ph¹m Liªn KÕt, §oµn Kim Th¾ng, D−¬ng ChÝ ThiÖn,<br /> NguyÔn Hång Th¸i, BÕ V¨n HËu, §Æng ViÖt Ph−¬ng, Ph¹m ThÞ V©n, NguyÔn §øc ChiÖn. Nh©n dÞp nµy t¸c<br /> gi¶ xin cã lêi c¶m ¬n c¸c ®ång nghiÖp ®· ®ãng gãp vµ tham gia ®Ò tµi trªn.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Bïi Minh 53<br /> <br /> <br /> h¹ tÇng thÊp kÐm, d©n trÝ thÊp, c¬ së y tÕ, gi¸o dôc ch−a ®¶m b¶o møc tèi thiÓu, c¸c<br /> ph−¬ng tiÖn th«ng tin ch−a cã hoÆc cã rÊt Ýt.<br /> C¸c nhãm hé gia ®×nh nghÌo thuéc c¸c d©n téc thiÓu sè th−êng ë r¶i r¸c vµ<br /> sèng c¸ch biÖt víi c¸c nhãm d©n téc kh¸c, thãi quen sö dông n−íc cña hä lµ c¸c<br /> nguån n−íc tù nhiªn, chñ yÕu lµ c¸c khe n−íc, suèi n−íc vµ ao hå kh«ng qua xö lý.<br /> Theo b¸o c¸o cña l·nh ®¹o c¸c x· thuéc c¸c ®iÓm kh¶o s¸t th× tØ lÖ sè hé nghÌo vµ rÊt<br /> nghÌo vÉn ë møc cao:<br /> - X· Noong Lay, huyÖn ThuËn Ch©u, tØnh S¬n La cã 406 hé, trong ®ã sè hé<br /> nghÌo lµ 167 hé (41%), sè hé nghÌo nhÊt (hé ®ãi) 22%.<br /> - X· Pháng LËp, huyÖn ThuËn Ch©u, Son La cã 613 hé trong ®ã sè hé nghÌo lµ<br /> 252 hé (41%), hé nghÌo nhÊt lµ 2%.<br /> - X· Sa P¶, huyÖn Sa Pa, tØnh Lµo Cai cã 467 hé trong ®ã cã 269 (57,6%) hé<br /> nghÌo vµ sè rÊt nghÌo ( ®ãi ) lµ 31 hé (6,64%).<br /> -X· Tµ Ph×n huyÖn Sa Pa, tØnh Lµo Cai cã 305 hé trong ®ã cã 12,3% sè hé rÊt<br /> nghÌo.<br /> - X· S«ng K«n huyÖn Hiªn, tØnh Qu¶ng Nam cã 372 hé, sè hé nghÌo lµ 28%,<br /> sè hé rÊt nghÌo lµ 15%<br /> - X· A Ting, huyÖn Hiªn, Qu¶ng Nam cã 368 hé, trong ®ã sè hé nghÌo lµ 45%,<br /> sè hé rÊt nghÌo kho¶ng 20% .<br /> - X· Ch− §ang Yang, huyÖn Ch− Pah tØnh Gia Lai cã 330 hé trong ®ã sè hé<br /> nghÌo lµ 30%, sè hé rÊt nghÌo lµ 10%.<br /> - X· Yang B¾c, huyÖn An Khª tØnh Gia Lai cã 496 hé trong ®ã cã 50% sè hé<br /> nghÌo, sè hé rÊt nghÌo lµ 25%.<br /> Nh÷ng sè liÖu trªn khíp víi d÷ liÖu cña cuéc ®iÒu tra 400 hé gia ®×nh. Con sè<br /> nh÷ng hé nghÌo trong toµn bé mÉu nghiªn cøu lµ 222 hé (55%), trong ®ã sè hé ®ãi,<br /> nghÜa lµ nh÷ng hé nghÌo nhÊt lµ 46 hé (kho¶ng 1/5).<br /> N−íc s¹ch vµ c¸c nhãm nghÌo<br /> Trong thùc tÕ vÉn cã mét kho¶ng c¸ch nhÊt ®Þnh gi÷a môc tiªu nh»m vµo<br /> ng−êi nghÌo cña UNICEF (vµ c¸ch tiÕp cËn cña UNICEF) víi thùc tÕ ph©n bæ c¸c<br /> c«ng tr×nh cÊp n−íc. VÉn cã mét sè hé nghÌo nhÊt kh«ng tiÕp cËn ®−îc víi dù ¸n. Con<br /> sè mµ cuéc ®iÒu tra ®Þnh l−îng nªu ra vÒ sè l−îng c¸c hé cã nhu cÇu ®−îc cung cÊp<br /> n−íc mét mÆt cho thÊy n−íc s¹ch lµ nhu cÇu chung, cã tÝnh bøc xóc cña toµn bé c−<br /> d©n t¹i 8 ®iÓm nghiªn cøu. MÆt kh¸c, lµ vÊn ®Ò riªng cña nhãm nh÷ng hé nghÌo (bao<br /> gåm c¶ nhãm nghÌo nhÊt). PhÇn nµy cña nghiªn cøu cã nhiÖm vô nªu ra nh÷ng trë<br /> ng¹i, mÆc dï víi nh÷ng nç lùc rÊt lín tõ phÝa UNICEF vµ c¸c bªn h÷u quan (c¸n bé<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 54 N−íc s¹ch vµ chiÕn l−îc gi¶m nghÌo t¹i c¸c vïng s©u<br /> <br /> <br /> ®Þa ph−¬ng, nh÷ng ng−êi cung cÊp dÞch vô…), vÉn khiÕn cho mét bé ph©n d©n c−<br /> trong ®ã cã nhãm nghÌo nhÊt vÉn ch−a cã ®iÒu kiÖn sö dông n−íc cña dù ¸n.2<br /> Cïng víi sù trî gióp cña Nhµ n−íc, UNICEF ®· cã nh÷ng −u tiªn ®Õn c¸c<br /> vïng träng ®iÓm, c¸c x· khã kh¨n vÒ nguån n−íc. §èi t−îng h−ëng lîi chñ yÕu lµ<br /> vïng ®ång bµo d©n téc Ýt ng−êi, vïng s©u, vïng xa. Tiªu chuÈn lùa chän ®Ó x©y dùng<br /> c«ng tr×nh n−íc s¹ch chñ yÕu ®−îc tËp trung ë nh÷ng th«n, b¶n ®«ng d©n, ë t−¬ng<br /> ®èi tËp trung vµ ®ang cã nhiÒu khã kh¨n vÒ n−íc s¹ch sinh ho¹t. Trong thùc tÕ<br /> kh«ng ph¶i toµn bé nh÷ng ng−êi kh«ng h−ëng lîi r¬i vµo c¸c nhãm nghÌo vµ nghÌo<br /> nhÊt. Thèng kª tõ cuéc kh¶o s¸t cho thÊy nh÷ng ng−êi kh«ng h−ëng lîi bao gåm c¶<br /> nhãm trung b×nh vµ nhãm t−¬ng ®èi kh¸ cña d©n c− t¹i ®Þa bµn nghiªn cøu. Sè<br /> kh«ng h−ëng lîi tõ dù ¸n trong mÉu cuéc ®iÒu tra lµ 160 hé trong ®ã sè hé kh¸ gi¶ lµ<br /> 12 hé (7,5%), 55 hé thuéc lo¹i trung b×nh (34%) cßn l¹i 93 hé (58,1%) bao gåm c¶ hé<br /> nghÌo vµ hé rÊt nghÌo.<br /> Trong tæng sè 93 hé nghÌo thuéc diÖn kh«ng h−ëng lîi dù ¸n cã 25 tr−êng hîp<br /> r¬i vµo diÖn nghÌo nhÊt tr¶ lêi r»ng hä kh«ng sö dông nguån n−íc cña dù ¸n v× "xa<br /> n¬i ë". VÉn trong tæng sè 93 hé nghÌo kh«ng h−ëng lîi tõ dù ¸n nªu trªn cã 74 hé<br /> (trong ®ã 19 hé thuéc diÖn nghÌo nhÊt) nãi r»ng hä kh«ng sö dông nguån n−íc cña<br /> dù ¸n v× "kh«ng ®ùîc cung cÊp".<br /> Kh«ng cã tr−êng hîp nµo trong sè 93 hé nghÌo vµ nghÌo nhÊt nµy gi¶i thÝch<br /> viÖc hä kh«ng sö dông nguån n−íc cña dù ¸n lµ "v× thÊy kh«ng cÇn thiÕt". Còng<br /> <br /> 2<br /> Lµo Cai lµ tØnh miÒn nói biªn giíi, gåm nhiÒu d©n téc cïng sinh sèng, phong tôc tËp qu¸n cña<br /> c¸c d©n téc cßn nhiÒu l¹c hËu. Cuéc sèng cña nh©n d©n chñ yÕu dùa vµo s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, ë c¸c x·<br /> vïng cao, ®ång bµo sèng r¶i r¸c thµnh côm d©n c− tõ 10 - 30 hé. Hai x· ®−îc chän ®Ó tiÕn hµnh kh¶o s¸t<br /> ®¸nh gi¸ lµ hai x· Sa P¶ vµ Tµ Ph×n thuéc huyÖn Sa Pa.<br /> S¬n La lµ mét tØnh miÒn nói cao phÝa T©y b¾c ViÖt Nam, n«ng - l©m nghiÖp chiÕm tû träng trªn<br /> 90% trong c¬ cÊu kinh tÕ cña tØnh. D©n c− vïng nói cao th−êng ph©n bè theo tõng côm nhá vµ ph©n t¸n. Hai<br /> x· Pháng LËp vµ Noong Lay ®−îc chän ®Ó kh¶o s¸t ®¸nh gi¸ thuéc huyÖn ThuËn Ch©u, tØnh S¬n La còng lµ<br /> nh÷ng x· nghÌo cña tØnh.<br /> Gia Lai lµ tØnh n»m trong ®Þa bµn vïng nói cao cña khu vùc T©y Nguyªn, lµ mét trong nh÷ng tØnh<br /> nghÌo cña ViÖt Nam. Hai x· ®−îc chän kh¶o s¸t t¹i tØnh Gia Lai lµ x· Ch− §ang Yang (thuéc huyÖn Ch−<br /> Pah) vµ x· Yang B¾c (thuéc huyÖn An Khª). C¶ hai x· lµ x· miÒn nói nh−ng cã ®Þa h×nh t−¬ng ®èi b»ng<br /> ph¼ng, cã 100% sè hé gia ®×nh trong x· ®Òu lµm n«ng nghiÖp. Trong khi Ch− §ang Yang lµ mét trong 3 x·<br /> nghÌo nhÊt cña huyÖn Ch− Pah, sè hé nghÌo chiÕm kho¶ng 30% th× Yang B¾c còng ®−îc ®¸nh gi¸ lµ mét<br /> trong 4 x· nghÌo nhÊt cña huyÖn An Khª, víi tû lÖ hé nghÌo lµ chiÕm kho¶ng 50%.<br /> Qu¶ng Nam lµ mét tØnh thuéc vïng duyªn h¶i miÒn trung víi ®Þa h×nh b¸n s¬n ®Þa bao gåm c¶<br /> vïng ven biÓn, ®ång b»ng vµ miÒn nói, lµ mét trong nh÷ng tØnh nghÌo cña ViÖt Nam.<br /> S«ng K«n vµ A Ting lµ hai trong sè nh÷ng x· nghÌo nhÊt cña huyÖn Hiªn thuéc tØnh Qu¶ng Nam,<br /> thuéc dù ¸n 135 cña chÝnh phñ. Thu nhËp chñ yÕu cña c− d©n ë ®©y lµ tõ n«ng nghiÖp. S«ng K«n cã sè hé<br /> nghÌo lµ 27,69%, ë A Ting sè hé nghÌo vµ ®ãi vÉn cßn chiÕm tû lÖ kh¸ cao (kho¶ng 45%).<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Bïi Minh 55<br /> <br /> <br /> kh«ng cã tr−êng hîp nµo trong 93 hé nµy nãi r»ng hä kh«ng sö dông nguån n−íc cña<br /> dù ¸n v× "chÊt l−îng n−íc kh«ng s¹ch h¬n n−íc hä ®ang dïng". 157 hé trong sè 160<br /> hé kh«ng h−ëng lîi tõ dù ¸n cho biÕt nguyÖn väng cña hä muèn dïng nguån n−íc cña<br /> dù ¸n.<br /> Nh÷ng th«ng tin trªn phÇn nµo khiÕn ta Ýt nghÜ h¬n vÒ t¸c ®éng "v¨n ho¸"<br /> (tËp qu¸n dïng n−íc tù nhiªn) tíi t×nh tr¹ng ng−êi d©n nghÌo kh«ng sö dông nguån<br /> n−íc cña dù ¸n. Vµ nã cã thÓ còng x¸c nhËn thªm hiÖu qu¶ cña c«ng t¸c truyÒn<br /> th«ng tiÕn hµnh ë 8 ®iÓm nghiªn cøu; vÉn d÷ liÖu võa dÉn cho biÕt chØ cã 6 tr−êng<br /> hîp trong sè 93 hé nghÌo tr¶ lêi së dÜ hä kh«ng sö dông nguån n−íc cña dù ¸n lµ v×<br /> "kh«ng biÕt vÒ dù ¸n !".<br /> Lý do ®−a ra ®Ó gi¶i thÝch cho nh÷ng h¹n chÕ trªn lµ do nguån kinh phÝ cña<br /> dù ¸n cã h¹n, do ®ã chØ cã thÓ tËp trung vµo nh÷ng ®iÓm tËp trung d©n c− mµ kh«ng<br /> thÓ më réng kh¶ n¨ng cung cÊp c¸c dÞch vô n−íc s¹ch cho toµn ®Þa bµn. ViÖc triÓn<br /> khai c¸c dÞch vô n−íc s¹ch ë ®Þa bµn ®«ng d©n c− thuËn lîi h¬n vµ cã lîi h¬n vÒ mÆt<br /> kinh tÕ, trong khi ®Çu t− cho nh÷ng nhãm hé nghÌo nhÊt, ë r¶i r¸c t¹i c¸c ®Þa bµn<br /> hiÓm trë khã kh¨n vµ tèn kÐm h¬n nhiÒu.<br /> Tham gia cña ng−êi d©n vµo viÖc triÓn khai dù ¸n<br /> ViÖc thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh n−íc s¹ch vµ vÖ sinh m«i tr−êng t¹i c¸c ®Þa bµn<br /> kh¶o s¸t nh×n chung ®· ®−îc thùc hiÖn theo ®óng quy tr×nh mµ UNICEF yªu cÇu.<br /> Tr−íc khi triÓn khai viÖc l¾p ®Æt hÖ thèng n−íc s¹ch, c¸n bé dù ¸n cïng l·nh ®¹o ®Þa<br /> ph−¬ng ®· tæ chøc häp d©n t¹i c¸c th«n b¶n n»m trong diÖn h−ëng lîi tõ dù ¸n ®Ó<br /> th¶o luËn c¸c vÊn ®Ò vÒ ®Þa bµn, nguån n−íc vµ kh¶ n¨ng khai th¸c. C¸n bé dù ¸n ®·<br /> biÕt tranh thñ ý kiÕn ®ãng gãp cña ng−êi d©n t¹i ®Þa bµn c− tró ®Ó triÓn khai dù ¸n<br /> cho cã hiÖu qu¶ vµ tiÕt kiÖm. PhÇn lín d©n c− ë ®©y lµ nh÷ng ng−êi ®· tõng c− tró<br /> l©u ®êi cho nªn hä biÕt rÊt râ c¸c nguån n−íc còng nh− viÖc khai th¸c chóng nh− thÕ<br /> nµo cho tèt nhÊt. Theo ®¸nh gi¸ cña c¸n bé dù ¸n vµ l·nh ®¹o ®Þa ph−¬ng th× c¸c ý<br /> kiÕn ®ãng gãp cña ng−êi d©n cã ý nghÜa thùc tÕ vµ gãp phÇn n©ng cao hiÖu qu¶ tµi<br /> chÝnh cña dù ¸n.<br /> Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn dù ¸n, ng−êi d©n ®· ®−îc tËp huÊn vÒ viÖc sö<br /> dông c¸c thiÕt bÞ cung cÊp n−íc. Ng−êi ta cö ra mét ban qu¶n lý dù ¸n cña x· bao<br /> gåm ®¹i diÖn l·nh ®¹o x·, th«n vµ ng−êi d©n cïng phèi hîp víi ban qu¶n lý dù ¸n<br /> cña tØnh vµ c¸c nhµ chuyªn m«n thùc hiÖn viÖc gi¸m s¸t qu¸ tr×nh thi c«ng. Trong<br /> thêi gian thi c«ng t¹i ®Þa bµn x·, ban qu¶n lý dù ¸n thùc hiÖn nhiÖm vô huy ®éng<br /> sù ®ãng gãp ngµy c«ng cña c¸c hé d©n vµ qu¶n lý c¸c trang thiÕt bÞ, vËt t−, v.v…<br /> Nh− vËy, c¬ chÕ thùc hiÖn viÖc cung cÊp n−íc s¹ch t¹i ®Þa ph−¬ng lµ phèi hîp ®ång<br /> bé gi÷a Ban qu¶n lý dù ¸n, c¸n bé l·nh ®¹o ®Þa ph−¬ng vµ ng−êi d©n thuéc diÖn<br /> ®−îc h−ëng lîi tõ dù ¸n.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 56 N−íc s¹ch vµ chiÕn l−îc gi¶m nghÌo t¹i c¸c vïng s©u<br /> <br /> <br /> ViÖc ®−a ng−êi d©n tham gia vµo qu¸ tr×nh triÓn khai dù ¸n lµ mét phÇn<br /> trong chiÕn l−îc x©y dùng c¸c c«ng tr×nh n−íc s¹ch cña UNICEF. Sù tham gia cña<br /> ng−êi d©n trong viÖc th¶o luËn xem thiÕt bÞ cÊp n−íc nµo lµ phï hîp t¹i ®Þa bµn c−<br /> tró ®· lµm gi¶m bít chi phÝ x©y dùng, l¾p ®Æt c«ng tr×nh. H¬n thÕ, ®iÒu ®ã cßn lµm<br /> cho ng−êi d©n cã ý thøc gi÷ g×n vµ b¶o vÖ quyÒn lîi cña m×nh, cña céng ®ång. Trong<br /> mét chõng mùc nhÊt ®Þnh ng−êi d©n chñ ®éng t×m kiÕm vµ sö dông nguån n−íc s¹ch,<br /> kh«ng thô ®éng.<br /> ViÖc huy ®éng sù tham gia cña mäi ng−êi d©n ngay tõ ®Çu vµ trong suèt qu¸<br /> tr×nh thùc hiÖn dù ¸n lµ mét yªu cÇu b¾t buéc ®Ó dù ¸n thµnh c«ng vµ ®¹t hiÖu qu¶<br /> cao nhÊt. T¹i c¸c ®iÓm kh¶o s¸t, viÖc huy ®éng sù tham gia cña ng−êi d©n vµo qu¸<br /> tr×nh thùc thi dù ¸n ®· ®−îc tiÕn hµnh tèt. C¸c hé ®−îc h−ëng lîi ®· tÝch cùc tham<br /> gia vµo kh©u th¶o luËn, häp bµn vÒ c¸ch thøc x©y dùng c«ng tr×nh n−íc s¹ch t¹i ®Þa<br /> ph−¬ng m×nh.<br /> Sù tham gia kh«ng ph¶i chØ lµ biÓu hiÖn cña tÝnh d©n chñ trong quan hÖ gi÷a<br /> chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng, ban qu¶n lý dù ¸n vµ ng−êi d©n mµ ®iÒu quan träng lµ tÝnh<br /> thùc tÕ, tÝnh hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh kh¶o s¸t, thiÕt kÕ vµ thi c«ng. Bëi chÝnh nh÷ng<br /> ng−êi d©n biÕt râ nhÊt c¸c nguån n−íc mµ hä ®· tõng sö dông ë ®©u vµ b»ng c¸ch<br /> nµo ®Ó cã ®−îc n−íc sö dông còng nh− kh¶ n¨ng cung cÊp cña c¸c nguån n−íc ®ã. V×<br /> vËy sù tham kh¶o ý kiÕn cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng lµ hoµn toµn cÇn thiÕt tr−íc khi<br /> thùc hiÖn kh¶o s¸t, thiÕt kÕ vµ thi c«ng dù ¸n.<br /> Hai chØ b¸o dïng ®Ó x¸c ®Þnh sù tham gia cña c¸c nhãm d©n c− trong qu¸<br /> tr×nh thùc hiÖn dù ¸n lµ: häp bµn th¶o luËn; quyÕt ®Þnh ®Þa ®iÓm ®Çu t−. Trong sè<br /> 240 hé h−ëng lîi tõ cuéc ®iÒu tra ®Þnh l−îng ë 4 tØnh, 62,9% ng−êi tr¶ lêi (BiÓu ®å 1)<br /> x¸c nhËn r»ng hä ®· tham gia “th¶o luËn, häp bµn” khi tiÕn hµnh Dù ¸n l¾p ®Æt c¸c<br /> c«ng tr×nh cung cÊp n−íc t¹i ®Þa bµn.<br /> BiÓu ®å 1: Møc ®é tham gia cña ng−êi d©n<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 100.00% 96.20%<br /> <br /> 80.00%<br /> 62.90%<br /> 60.00%<br /> <br /> 40.00%<br /> <br /> 20.00% 11.00% 13.30%<br /> 3.80%<br /> 0.00%<br /> Häp bµn, QuyÕt ®Þnh §ãng tiÒn §ãng gãp KiÓm tra,<br /> th¶o luËn ngµy c«ng gi¸m s¸t<br /> <br /> <br /> <br /> 66 ng−êi trªn 222 ng−êi cña nhãm hé nghÌo vµ nghÌo nhÊt x¸c nhËn r»ng hä<br /> ®−îc tham gia ë kh©u "häp bµn, th¶o luËn" nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan tíi dù ¸n. Trong<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Bïi Minh 57<br /> <br /> <br /> kh©u "quyÕt ®Þnh” ®Þa ®iÓm ®Çu t− tû lÖ nµy cßn khiªm tèn h¬n: chØ cã 14 ng−êi cña<br /> nhãm hé nghÌo tr¶ lêi r»ng hä ®−îc tham gia .<br /> C¸c cuéc pháng vÊn s©u tiÕn hµnh t¹i 8 ®iÓm nghiªn cøu thuéc 4 tØnh cung<br /> cÊp nh÷ng th«ng tin ®Þnh tÝnh liªn quan tíi sù tham gia x· héi cña c¸c nhãm<br /> nghÌo. Cã mét sù hoµi nghi nhÊt ®Þnh vÒ kh¶ n¨ng tham gia x· héi thùc sù cña<br /> c¸c nhãm nghÌo. Ng−êi ta cho r»ng nh÷ng nhãm hé nghÌo, ®Æc biÖt lµ nh÷ng hé<br /> nghÌo nhÊt lµ nh÷ng ng−êi Ýt giao tiÕp vµ ®Êy lµ do hÇu hÕt trong sè hä sèng t¹i<br /> nh÷ng n¬i hÎo l¸nh xa c¸ch víi m¹ng l−íi c¸c quan hÖ x· héi. ViÖc dµnh hÇu hÕt<br /> thêi gian cho m−u sinh lµ lý do n÷a gi¶i thÝch sù kiÖn nhãm nµy Ýt tham gia vµo<br /> c¸c cuéc häp vµ c¸c giao tiÕp x· héi h¬n c¸c nhãm kh¸c. Sù thiÖt thßi cña nhãm<br /> nµy trong viÖc chia sÎ c¸c phóc lîi chung cña céng ®ång mét phÇn ®−îc quy cho<br /> tr¸ch nhiÖm cña c¸n bé ®Þa ph−¬ng.<br /> "Th× c¸c anh thÊy ®Êy th«i, th−êng lµ ng−êi nghÌo th× l¹i sèng qu¸ xa n¬i d©n<br /> c− ®«ng ®óc, ch¼ng ai ®Ó ý ®Õn hä" (Mét trung niªn, x· Ch− Dang Ang, huyÖn Ch−<br /> Pah, tØnh Gia Lai)<br /> "Hä ¨n cßn ch¶ ®ñ th× cßn ®Ó t©m ®Õn chuyÖn g× n÷a, thÕ cho nªn vËn ®éng hä<br /> ®i häp hµnh lµ khã kh¨n nhÊt" (Ng−êi cã tuæi, c¸n bé, x· Pháng lËp, huþÖn ThuËn<br /> Ch©u, tØnh S¬n La)<br /> "Còng cã chuyÖn c¸n bé c¶m t×nh ng−êi nµy, Ýt chó ý ®Õn ng−êi nä ®Êy. XÐt<br /> ®Õn cïng th× vÉn lµ mÊy hé nghÌo nhÊt bÞ thiÖt thßi" (Phô n÷ trung niªn, x· Sa P¶,<br /> huyÖn Sa Pa, TØnh Lµo Cai)<br /> H−íng h¬n n÷a tíi ng−êi nghÌo<br /> C¸c trao ®æi víi c¸n bé dù ¸n vµ c¸n bé chÝnh quyÒn cho thÊy møc ®é tham<br /> gia cña ng−êi d©n trong kh©u ®ãng gãp ngµy c«ng vÉn lµ chñ yÕu. Mçi hé gia ®×nh<br /> ®ãng gãp kho¶ng tõ 15 ®Õn 20 c«ng. H×nh thøc ®ãng gãp c«ng lao ®éng lµ tham gia<br /> vµo c¸c ho¹t ®éng vËn chuyÓn vËt liÖu x©y dùng, ®µo ®−êng èng vµ hç trî c¸c nh©n<br /> viªn thi c«ng l¾p ®Æt c¸c hÖ thèng n−íc t¹i céng ®ång. ViÖc ®ãng gãp ngµy c«ng cña<br /> ng−êi d©n lµ do céng ®ång quy ®Þnh th«ng qua cuéc häp toµn d©n tr−íc khi dù ¸n<br /> ®−îc triÓn khai ë ®Þa ph−¬ng. §¹i bé phËn ng−êi d©n rÊt h¨ng h¸i tham gia ®ãng gãp<br /> ngµy c«ng ®Ó x©y dùng c«ng tr×nh. Cã mét sè hé gia ®×nh thuéc diÖn ®−îc miÔn ®ãng<br /> gãp nh−ng hä vÉn tù gi¸c tham gia.<br /> 96,2% ng−êi d©n ®· ®−îc tham gia vµo kh©u “®ãng gãp ngµy c«ng” (BiÓu ®å1).<br /> Sù kiÖn nµy ®−îc x¸c nhËn thªm b»ng c¸c cuéc tiÕp xóc cña nhãm t− vÊn víi c¸n bé<br /> ®Þa ph−¬ng.<br /> BiÓu ®å 2 cho thÊy nhu cÇu vÒ x©y thªm c«ng tr×nh n−íc s¹ch vÉn lµ nhu cÇu<br /> cao nhÊt cña ng−êi d©n: 85,5% ng−êi ®−îc hái x¸c nhËn ®iÒu ®ã. Nhu cÇu lín thø hai<br /> lµ t¨ng c−êng trang thiÕt bÞ vÒ n−íc (48,3%), vµ nhu cÇu thø ba lµ vay vèn (33,8%).<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 58 N−íc s¹ch vµ chiÕn l−îc gi¶m nghÌo t¹i c¸c vïng s©u<br /> <br /> <br /> BiÓu ®å 2: Nh÷ng yÕu tè ®Ó Dù ¸n cã thÓ tiÕp cËn víi ng−êi nghÌo tèt h¬n<br /> <br /> <br /> <br /> 100% 85.5%<br /> 80%<br /> 60% 48.3%<br /> 40% 33.8%<br /> <br /> 20% 10.0%<br /> 0.8%<br /> 0%<br /> Gi¸ n−íc thÊp h¬n T¨ng c−êng trang X©y thªm c«ng Cho hé nghÌo vay Gi¶m ®ãng gãp<br /> thiÕt bÞ vÒ n−íc tr×nh n−íc s¹ch vèn khi XD CTNS<br /> <br /> <br /> <br /> Nh÷ng d÷ liÖu nµy rót tõ cuéc ®iÒu tra 400 hé gia ®×nh cho thÊy c¸i nh×n<br /> chung cña tÊt c¶ c¸c nhãm ®−îc ®−a vµo trong mÉu nghiªn cøu. VÊn ®Ò tiÕp theo lµ<br /> quan hÖ gi÷a nguån lùc cña c¸c nhãm nghÌo, ®Æc biÖt lµ nh÷ng hé nghÌo khæ nhÊt<br /> víi dù ¸n nh− thÕ nµo.<br /> Con sè nh÷ng hé nghÌo trong toµn bé mÉu nghiªn cøu lµ 222 hé (55%) trong<br /> ®ã sè hé ®ãi, nghÜa lµ nh÷ng hé nghÌo nhÊt lµ 46 hé (kho¶ng 1/5). Nh÷ng th«ng tin<br /> thu ®−îc tõ 222 hé nghÌo nµy rÊt ®¸ng chó ý. Nhãm nghiªn cøu ®· dïng mét sè tiªu<br /> chÝ ®Ó thu thËp ý kiÕn tõ nh÷ng ng−êi nghÌo vµ nghÌo nhÊt liªn quan tíi nh÷ng c«ng<br /> viÖc cÇn ph¶i lµm "®Ó dù ¸n tiÕp cËn tèt h¬n ®Õn ng−êi nghÌo". 109 ng−êi tr¶ lêi<br /> trong tæng sè 222 hé nghÌo nµy nhÊn m¹nh tíi viÖc t¨ng c−êng trang thiÕt bÞ vÒ<br /> n−íc. 184 ng−êi trong tæng sè 222 hé nghÌo cho r»ng ®Ó dù ¸n tiÕp cËn tèt h¬n ®Õn<br /> ng−êi nghÌo cÇn x©y dùng thªm c«ng tr×nh n−íc s¹ch. 73 ng−êi trong 222 ng−êi kÓ<br /> trªn cho r»ng cÇn cho ng−êi nghÌo vay vèn ®Ó hä cã kh¶ n¨ng sö dông c¸c nguån<br /> n−íc cña dù ¸n. CÇn nãi thªm r»ng trong c¶ 3 tr−êng hîp võa nªu trªn th× ®Òu gåm<br /> hÕt nh÷ng hé thuéc diÖn nghÌo nhÊt (46 hé).<br /> Nh÷ng gia ®×nh nghÌo kh«ng ®ñ tµi chÝnh ®Ó trang tr¶i cho chuyÖn m−u sinh<br /> chø ch−a nãi ®Õn viÖc ph¶i ®Çu t− ®Ó cã nguån n−íc s¹ch. Khi kh«ng cã tiÒn th× hä<br /> kh«ng thÓ chi tr¶ cho viÖc tù x©y dùng c«ng tr×nh n−íc s¹ch hay c¸c trang thiÕt bÞ vÒ<br /> n−íc. Mét vÝ dô kh¸c minh häa cho nh÷ng khã kh¨n vÒ tµi chÝnh lµ nh÷ng gia ®×nh<br /> ph¶i mua lu n−íc. Hä ph¶i tr¶ 110-116 ngµn ®ång cho viÖc x©y lu, nhiÒu ng−êi kh«ng<br /> cã tiÒn, hä ph¶i nh−îng lu l¹i cho gia ®×nh kh¸c. Thªm vµo ®ã, ®èi víi nh÷ng nguån<br /> n−íc dÉn tõ bÓ tËp trung vÒ, mÆc dï dù ¸n hç trî ®−êng èng nh−ng nh÷ng ®−êng èng<br /> nµy th−êng lµ nhá, l¹i lµm b»ng nhùa, dÔ bÞ vì.<br /> Thay lêi kÕt<br /> Cung cÊp n−íc s¹ch cho ng−êi d©n vïng s©u, vïng xa lµ mét trong nh÷ng<br /> ®iÓm then chèt cña chiÕn l−îc gi¶m nghÌo vµ huy ®éng ®−îc nguån lùc tõ phÝa nhµ<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Bïi Minh 59<br /> <br /> <br /> n−íc còng nh− c¸c tæ chøc quèc tÕ t¹i ViÖt Nam hiÖn nay. Trong thùc tÕ, nh− kÕt qu¶<br /> cña cuéc nghiªn cøu cho thÊy, vÉn cßn kh«ng Ýt khã kh¨n th¸ch thøc trong viÖc ®−a<br /> n−íc s¹ch ®Õn víi ng−êi d©n, ®Æc biÖt lµ ng−êi nghÌo. Nh÷ng khã kh¨n nµy bao gåm<br /> h¹n chÕ cña b¶n th©n nÒn kinh tÕ n«ng d©n vµ c¶ nh÷ng vÊn ®Ò thÓ chÕ: vai trß c¸n<br /> bé trong céng ®ång, sù tham gia cña ng−êi d©n, sù phèi hîp gi÷a c¸c ®¬n vÞ trong qu¸<br /> tr×nh x©y dùng dù ¸n cung cÊp n−íc v.v… Cã lÏ r»ng, chØ víi nh÷ng nç lùc bÒn bØ tõ<br /> nhiÒu phÝa: Nhµ n−íc vµ c¸c tæ chøc h÷u quan, gia ®×nh vµ céng ®ång, ta míi cã thÓ<br /> hy väng vÒ mét sù c¶i thiÖn c¨n b¶n viÖc cung cÊp n−íc s¹ch cho ng−êi d©n vïng s©u.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Trªn gi¸ s¸ch cña nhµ X· héi häc<br /> <br /> T¹p chÝ X· héi häc ®· nhËn ®−îc s¸ch cña c¸c nhµ xuÊt b¶n, c¸c t¸c gi¶ sau ®©y göi tÆng.<br /> C¸m ¬n c¸c nhµ xuÊt b¶n, c¸c t¸c gi¶ vµ tr©n träng giíi thiÖu cïng b¹n ®äc.<br /> T¹p chÝ x· héi häc<br /> <br /> <br /> • NguyÔn duy thiÖu: Céng ®ång ng− d©n ë ViÖt Nam. Nxb. Khoa häc x·<br /> héi. 2002, 418 tr.<br /> • Vâ thµnh vÞ: Nh÷ng quy ®Þnh vÒ kÕt h«n vµ ly h«n. Nxb Phô n÷. 2002, 314 tr.<br /> • TrÞnh duy lu©n: Ph¸t triÓn x· héi ë ViÖt Nam. Nxb Khoa häc x· héi 2000,<br /> 314 tr<br /> • NguyÔn V¨n TiÕn - Tèng ThÞ §ua: Ph©n tÝch kÕt qu¶ ®iÒu tra c¬ b¶n<br /> t×nh h×nh trÎ em, phô n÷ t¹i 10 huyÖn träng ®iÓm. Nxb Thèng Kª. 2002, 333 tr.<br /> • Hµ ThÞ KhiÕt - TrÇn ®×nh Nghiªm: Phô n÷ ViÖt Nam b−íc vµo thÕ kû<br /> 21. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia. 2002, 451 tr.<br /> • Ph¹m Xu©n Nam: TriÕt lý ph¸t triÓn ë ViÖt Nam - mÊy vÊn ®Ò cèt yÕu.<br /> Nxb. Khoa häc x· héi. 2002, 546 tr.<br /> • Vò Quang Hµ: X· héi häc ®¹i c−¬ng. Nxb Thèng Kª, 2002, 446 tr<br /> • L−¬ng xu©n quú: X©y dùng quan hÖ ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa vµ<br /> thùc hiÖn tiÕn bé c«ng b»ng x· héi ë ViÖt Nam. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia<br /> 2002, 297 tr<br /> • TrÇn thÞ thanh thanh: B¶o vÖ, ch¨m sãc vµ gi¸o dôc trÎ em trong<br /> thêi kú ®æi míi: Mét sè vÊn ®Ò vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn. ñy ban B¶o vÖ vµ Ch¨m<br /> sãc TrÎ em ViÖt Nam, 2002, 503 tr.<br /> • Phan huy lª: C¸c nhµ ViÖt Nam häc n−íc ngoµi viÕt vÒ ViÖt Nam (TËp<br /> 1), Nxb §¹i häc Quèc gia Hµ Néi 2002, 757 tr<br /> (Xem tiÕp trang 90)<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />