Ô nhiễm chất thải nhựa và đề xuất một số giải pháp giảm thiểu

TRAO ĐỔI - THẢO LUẬN<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Ô NHIỄM CHẤT THẢI NHỰA VÀ ĐỀ XUẤT MỘT SỐ<br /> GIẢI PHÁP GIẢM THIỂU<br /> GS.TS. Đặng Kim Chi 1<br /> <br /> <br /> Cuộc cách mạng hóa học những năm giữa của thế kỷ 20 đã mang tới cho nhân loại nhiều sản phẩm mới có<br /> giá trị, điển hình là phát minh ra một loại vật liệu có tính ưu việt, nhẹ, bền trong môi trường, dễ chế tạo thành<br /> các loại hàng hóa, chủng loại khác nhau theo nhu cầu cuộc sống với giá thành thấp so với các vật liệu khác,<br /> đó là nhựa hay các sản phẩm từ nhựa (hay còn gọi là các sản phẩm từ polyme hóa học hay plastic)... Hiện nay,<br /> khối lượng sản phẩm nhựa sản xuất trên thế giới hàng năm đã tăng gấp 20 lần trong 50 năm qua, dự kiến, sẽ<br /> tăng gấp đôi trong 20 năm tới. Dự báo đến 2050, toàn cầu có thể sản xuất tới gần 1.124 triệu tấn nhựa... Tuy<br /> nhiên, nếu lạm dụng quá mức và thu gom, tái chế, tái sử dụng không tương thích sẽ xuất hiện một loại chất<br /> thải nhựa tràn lan trong môi trường, gây nên “ô nhiễm trắng”.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 1. Nhựa và các nguy cơ gây ô nhiễm môi trường thải trên toàn cầu, một lượng lớn rác thải có nguồn<br /> từ chất thải nhựa gốc polyme (chất thải nhựa), khó và hầu như không<br /> Nhựa plastic được sử dụng nhiều, nhưng cho tới phân hủy được. Theo tính chất của từng loại có thể<br /> nay, phần lớn sản phẩm nhựa mà con người đang sử phân ra như sau: Nhựa LDPE: Bao bì đựng hàng tiêu<br /> dụng là nhựa dùng một lần sau đó thải bỏ (điển hình dùng, thực phẩm, tên gọi chung là túi ni lông, chai<br /> là trong các đồ dùng phục vụ sinh hoạt) và như vậy, truyền dịch, xi lanh tiêm; Nhựa HDPE : Vỏ chai nước<br /> số lượng rác thải nhựa cũng tăng lên không ngừng khoáng, nước giải khát, dầu ăn; Nhựa PVC: Ống<br /> cùng với nhu cầu sử dụng các sản phẩm nhựa. Những nước, tấm lợp nhựa, dây điện; Nhựa PP: Bao bì xác<br /> năm gần đây, chỉ có khoảng 14% chất thải nhựa được rắn, một số loại nhựa cứng; Nhựa PS: Hộp xốp bọc vỏ<br /> thu hồi để tái chế hoặc tái sử dụng so với 60% chất máy, bút bi, cốc đựng nước nhựa.<br /> thải giấy và 90% với chất thải thép. Trong các nước Chất thải nhựa có thể tồn tại lâu trong môi trường,<br /> châu Á phát sinh nhiều chất thải nhựa, Việt Nam gây ảnh hưởng nghiêm trọng tới đất và nước. Túi ni<br /> đứng thứ 4, sau Trung Quốc, Inđônêxia và Philippin. lông dùng làm bao bì, khi thải bỏ hay thu gom, chôn<br /> Đây là một thách thức lớn cho môi trường, với đặc lấp, túi ni lông lẫn vào đất, tồn tại hàng trăm năm<br /> tính bền trong môi trường tự nhiên, phải mất hàng sẽ làm thay đổi tính chất vật lý của đất gây xói mòn<br /> trăm năm, những rác thải nhựa này mới có thể phân đất, làm cho đất không giữ được nước, dinh dưỡng,<br /> hủy được. Chính do thời gian phân hủy quá chậm ngăn cản ôxy đi qua đất, ảnh hưởng đến sinh trưởng<br /> trong khi đó thời gian sử dụng lại ngắn, khả năng lưu của cây trồng. Nếu túi ni lông bị vứt xuống ao, hồ,<br /> giữ các thành phần độc hại nên rác thải nhựa có thể sông ngòi sẽ làm tắc nghẽn cống, rãnh, kênh, rạch,<br /> gây tác động xấu đối với môi trường và sức khỏe cộng gây ứ đọng nước thải và ngập úng dẫn đến sản sinh<br /> đồng, là nguyên nhân chủ yếu gây ô nhiễm đất, nước ra nhiều vi khuẩn gây bệnh. Nghiêm trọng hơn, môi<br /> và đại dương. trường đất và nước bị ô nhiễm bởi túi ni lông sẽ ảnh<br /> Cho tới đầu thế kỷ 21, dân số thế giới khoảng 6 hưởng trực tiếp và gián tiếp tới sức khỏe con người, vì<br /> tỷ người, dự báo trong vòng 50 năm tới con số đó sẽ chứa các kim loại nặng trong phụ gia tạo màu và các<br /> khoảng 10 tỷ người. Với số dân như vậy, không chỉ độc chất hóa học, như PCBs, thuốc bảo vệ thực vật…<br /> thức ăn, nước uống, năng lượng phải tăng lên một Một trong những vấn nạn về môi trường mà con<br /> cách đáng kể, đồng thời, rác thải cũng là một vấn người cần phải giải quyết chính là lượng rác thải<br /> nạn chưa có cách giải quyết. Trong hàng tỷ tấn rác khổng lồ được thải ra đại dương mỗi năm. Trong đó,<br /> 1<br /> Hội Bảo vệ thiên nhiên và Môi trường Việt Nam<br /> <br /> <br /> Chuyên đề II, tháng 6 năm 2018 9<br /> có tới hàng triệu tấn là rác thải nhựa. Theo ước tính, thải rắn (CTR), chủ yếu thực hiện công đoạn phân<br /> hiện tại, lượng rác thải nhựa trên biển vào khoảng loại tách nhựa khỏi CTR. Cơ sở tái chế nhựa hiện nay<br /> 140 triệu tấn, mỗi năm có thêm 10 triệu tấn. Rác thải chưa phát triển mạnh, bên cạnh một số nhà máy sản<br /> nhựa khi trôi ra biển có thể tồn tại hàng trăm năm. xuất quy mô trung bình rải rác ở một vài địa phương,<br /> Do bị cọ xát, dưới tác động của nước biển, tia cực tím, hầu hết các cơ sở đều nhỏ lẻ, công nghệ thô sơ lạc<br /> rác, nhựa sẽ rã thành những mảnh nhỏ, có thể bị các hậu, chủ yếu tập trung tại các làng nghề nên hiệu quả<br /> loài hải sản ăn, rồi có mặt trong chuỗi thức ăn của thấp, giá thành rẻ, chất lượng không cao… Hoạt động<br /> con người. Do đó, ngành thủy sản và du lịch bị ảnh tái chế nhựa tại các cơ sở này thường gây ô nhiễm<br /> hưởng lớn bởi lượng rác thải này, mất nhiều chi phí nghiêm trọng môi trường khí, nước và đất. Điển<br /> để khắc phục. hình như, làng nghề tái chế nhựa Minh Khai (Văn<br /> Nhằm BVMT trước tác hại của chất thải nhựa, cần Lâm - Hưng Yên), hiện có 725 hộ sản xuất tái chế<br /> có những biện pháp quản lý tổng hợp, hướng dẫn và nhựa, với 6.400 lao động (2/3 là lao động ngoài làng).<br /> khuyến khích thay thế, giảm thiểu và sử dụng hợp lý Hàng ngày, lượng nhựa sản xuất tái chế khoảng 600 -<br /> vật liệu nhựa, đặc biệt là các loại túi ni lông, áp dụng 650 tấn chất thải nhựa (tối đa 1.000 tấn/ngày), trong<br /> các biện pháp công nghệ , kỹ thuật, đẩy mạnh tái chế, đó 90% phế liệu có nguồn gốc từ nước ngoài, gây ô<br /> tái sử dụng sản phẩm nhựa, hướng tới một xã hội tiết nhiễm môi trường nghiêm trọng. Tại làng nghề, hiện<br /> kiệm nguồn tài nguyên và BVMT sinh thái. tại phát sinh 60 - 65 tấn CTR/ngày không thu gom xử<br /> 2. Hiện trạng hoạt động tái chế chất thải nhựa lý, tạo thành khối CTR ước tính khoảng 30.000 tấn<br /> ở Việt Nam tập trung 2 bên đường làng; 7.000 m3/ngày nước thải<br /> chưa xử lý, xả thải ra nguồn tiếp nhận. Khí thải và bụi<br /> Việc phát triển ngành nhựa ở Việt Nam vẫn chưa<br /> phát sinh do làm nóng chảy đùn ép nhựa, bụi do quá<br /> thật sự đồng bộ, chưa tương xứng là ngành công<br /> trình vận chuyển bốc dỡ tạo nên mùi khét độc hại…<br /> nghiệp phụ trợ thiết yếu trong quá trình phát triển<br /> kinh tế. Có tới 90% doanh nghiệp ngành nhựa không 3. Nghiên cứu của Việt Nam về vật liệu nhựa có<br /> chủ động được nguồn nguyên liệu vì nguồn nguyên khả năng phân hủy<br /> liệu trong nước chỉ đáp ứng được 15 - 20%, chủ yếu là Ở Việt Nam, việc nghiên cứu cũng như sử dụng<br /> tái sinh từ chất thải nhựa, còn hạt nhựa nguyên sinh các sản phẩm polyme có khả năng phân hủy được<br /> phải nhập khẩu hoàn toàn. bắt đầu triển khai từ những năm 2000, tuy nhiên, các<br /> Theo Quyết định số 1292/QĐ-TTg ngày 1/8/2014 sản phẩm này chỉ có khả năng phân hủy một phần<br /> về Kế hoạch hành động phát triển ngành công nghiệp do được chế tạo từ việc kết hợp các polyme dùng làm<br /> môi trường và tiết kiệm năng lượng đến 2020 và bao bì truyền thống như PE, hầu như không phân<br /> hướng tới 2030, mục tiêu sẽ xây dựng nhà máy tái hủy, với tinh bột và một số tác nhân phân hủy quang<br /> chế chất thải nhựa thành dầu nhiên liệu hoặc các sản (oxo-degradable). Tiêu biểu là đề tài khoa học cấp nhà<br /> phẩm khác. nước KC-02-09 /05-10 “Chế tạo và ứng dụng polyme<br /> Quyết định số 582/QĐ-TTg về “Tăng cường kiểm phân hủy sinh học”. Tuy nhiên, theo tác giả của đề tài,<br /> soát ô nhiễm môi trường do sử dụng túi ni lông khó quá trình phân hủy các sản phẩm này sau thời gian sử<br /> phân hủy trong sinh hoạt đến năm 2020”được Thủ dụng chỉ dừng ở mức độ đứt mạch hydrocacbon, sản<br /> tướng Chính phủ ban hành đã đề ra mục tiêu, phấn phẩm phân hủy thành dạng mảnh vụn (phân hủy thế<br /> đấu tới 2020, thu gom và tái sử dụng 50% túi ni lông hệ 1) hoặc dưới dạng bột mịn (phân hủy thế hệ 2),<br /> khó phân hủy trong sinh hoạt. nhưng xét về mặt hóa học thì chưa thể coi là phân<br /> Như vậy, vấn đề đặt ra cho hoạt động tái chế chát hủy hoàn toàn đến CO2, nước và các phân tử sinh<br /> thải nhựa là phải tìm được cách sử dụng thứ cấp cho khối tự nhiên.<br /> các loại nhựa được tái chế từ nhựa nguyên khai, như Ngoài ra, nhóm nghiên cứu thuộc ĐH Khoa học tự<br /> các thùng chứa, túi đựng đồ, đựng rác, cốt pha xây nhiên (ĐHQG TP. Hồ Chí Minh), cũng định hướng,<br /> dựng, bạt che mưa… đối với PET hoặc HDPE, sau sử dụng hỗn hợp tinh bột nhiệt dẻo và nhựa PVA có<br /> tái chế có thể làm nguyên liệu cho sản phẩm như ban sự hiện diện của khoáng sét nontmorillonite phân tán<br /> đầu. ở kích thước nano, cùng một số phụ gia biến tính để<br /> Tuy nhiên, hiện nay, lĩnh vực tái chế chất thải làm ra sản phẩm bao bì có khả năng phân hủy sinh<br /> nhựa ở Việt Nam vẫn chưa phát triển, tỷ lệ phân loại học hoàn toàn và nhanh chóng, không gây ô nhiễm<br /> chất thải nhựa tại nguồn rất thấp, chủ yếu dựa vào môi trường. PVA cũng là một trong số ít polyme có<br /> lực lượng thu mua phế liệu và một số cơ sở xử lý chất khả năng tự phân hủy sinh học thực sự trong môi<br /> <br /> <br /> 10 Chuyên đề II, tháng 6 năm 2018<br />  TRAO ĐỔI - THẢO LUẬN<br /> <br /> <br /> <br /> trường đất, tạo thành nước và CO2. Tuy nhiên, cả Thứ nhất, ban hành những chính sách giáo dục<br /> PVA và tinh bột đều là những polyme rất nhạy cảm tuyên truyền tác hại của chất thải nhựa đối với môi<br /> với sự thay đổi của môi trường xung quanh, bởi vậy, trường, áp dụng các chính sách kinh tế, tăng thuế,<br /> sản phẩm có độ ổn định chưa cao. không khuyến khích sản xuất các sản phẩm nhựa, đặc<br /> Hiện nay, trên thị trường Việt Nam, 100% túi ni biệt đối với các bao bì nhựa;<br /> lông gắn mác tự phân hủy được sản xuất theo công Thứ hai, tăng cường tái sử dụng sản phẩm nhựa<br /> nghệ sử dụng tác nhân phân hủy quang (degradable thông qua các giải pháp về thiết kế sản phẩm và chính<br /> plastics). Sau thời gian phân hủy, các loại màng, túi sách thu hồi sản phẩm;<br /> này thường chỉ bị vỡ vụn thành các mảnh nhỏ nhờ<br /> phần tinh bột bị phân hủy hoặc do tác nhân phân Thứ ba, từng bước hạn chế hay cấm sử dụng bao<br /> hủy quang, phần còn lại vẫn là các polyme khó phân bì nhựa, thay thế bằng các loại bao bì thân thiện môi<br /> hủy như PE, do vậy, các mảnh vật liệu này tuy có kích trường, có thể phân hủy nhanh trong điều kiện tự<br /> thước rất nhỏ nhưng vẫn có tác động xấu tới môi nhiên, dùng các túi đựng, bao bì nhiều lần để giảm<br /> trường đất và không khí. Việt Nam trong tương lai chất thải nhựa hàng ngày, dùng túi đựng có nguồn<br /> gần cũng sẽ không thể nằm ngoài xu thế chung của gốc thực vật như gỗ, mây, tre... Hiện nay ở Việt Nam,<br /> thế giới là cấm sử dụng và tiêu thụ túi ni lông có tác một số siêu thị lớn đã khuyến khích sử dụng các bao<br /> nhân phân hủy quang và chuyển sang sử dụng các bì túi vải, giấy thay thế bao bì nhựa, các loại chai lọ,<br /> loại túi ni lông chế tạo từ nhựa, có khả năng phân hủy bình nhựa đựng chất lỏng, kể cả đựng nước uống<br /> sinh học hoàn toàn. bằng các chai thủy tinh, gốm sứ, có thể tái sử dụng<br /> Hiện tại, trong nước vẫn chưa có công trình nhiều lần.<br /> nghiên cứu nào về nhựa có khả năng phân hủy hoàn Thứ tư, giảm thiểu tối đa hoặc cấm sử dụng các<br /> toàn trên cơ sở tinh bột, đồng thời, căn cứ vào định loại bao bì chỉ dùng 1 lần mà không tái sử dụng, như<br /> hướng phát triển khoa học công nghệ bền vững, giảm các loại túi ni lông mỏng, ống hút, cấm các loại bao bì<br /> thiểu tối đa các hoạt động gây hại tới môi trường sống<br /> chỉ sử dụng một lần từ HDPE, tăng thuế sản xuất và<br /> của nước ta cũng như toàn cầu. Mục tiêu là cần tập<br /> sử dụng bao bì dùng một lần.<br /> trung nghiên cứu chế tạo các loại vật liệu chất dẻo có<br /> khả năng phân hủy sinh học hoàn toàn từ blend của Thứ năm, phát triển giải pháp “3R’’ (Reduce-<br /> polyme poly (butyrate adipate terephthalatte) PBAT Recycle-Reuse) hoặc “5 R” (Refuse -Reduce - Recycle<br /> với một polyme thiên nhiên sẵn có trong nước là tinh - Reuse - Rot, đối với các sản phẩm nhựa nói chung,<br /> bột sắn, ứng dụng trong chế tạo các sản phẩm bao bì đặc biệt, chú ý tới các sản phẩm điện tử, bao bì dân<br /> dân dụng và phục vụ nông nghiệp. dụng…<br /> Phòng thí nghiệm trọng điểm vật liệu polyme và Thứ sáu, cải tiến, thay đổi các quá trình sản xuất<br /> compozit (ĐH Bách khoa Hà Nội) trong 15 năm trở công nghiệp nhằm giảm thiểu tối đa các chất thải<br /> lại đây cũng đã có các công trình nghiên cứu về chế nhựa, khuyến khích phát triển công nghệ thay thế các<br /> tạo polyme tự phân hủy trên cơ sở tinh bột sắn và thu sản phẩm nhựa bằng các sản phẩm mới thân thiện<br /> được một số kết quả khả quan, có khả năng ứng dụng môi trường, khắc phục nhược điểm chậm phân hủy<br /> trong chế tạo các blend cũng như compozit tự phân của nhựa thải;<br /> hủy. Nghiên cứu đã làm chủ được công nghệ chế tạo<br /> các thành phần chính của bao bì phân hủy: Tinh bột Thứ bảy, phát triển công nghệ thu hồi và tái chế<br /> nhiệt dẻo, blend một số loại nhựa phân hủy, chất tăng chất thải nhựa, sử dụng chất thải nhựa các loại thành<br /> liên kết. Các lĩnh vực compound có thể được ứng nguyên liệu sản xuất cho các sản phẩm khác;<br /> dụng như túi phân hủy sinh học, cốc chén dùng một Thứ tám, khuyến khích các công nghệ, kỹ thuật<br /> lần, màng bảo vệ cây trồng, bầu ươm cây; sản phẩm mới để có thể sử dụng lại chất thải nhựa hay một<br /> công nghệ cao có khả năng phân hủy, như vỏ điện phần của sản phẩm đã qua sử dụng cho một mục đích<br /> thoại, dụng cụ y tế. sử dụng khác, xử lý chất thải nhựa thu hồi năng lượng<br /> 4. Đề xuất các giải pháp giảm thiểu tác động xấu nhưng bảo đảm an toàn môi trường chất nhựa;<br /> do chất thải nhựa đối với môi trường Thứ chín, khuyến khích các công nghệ, kỹ thuật<br /> Trước thảm họa do chất thải nhựa gây ra đối với mới nhằm tăng cường khả năng phân hủy hóa học và<br /> toàn cầu, Việt Nam cần thực hiện những giải pháp sinh học các loại chất thải nhựa khi thải bỏ vào môi<br /> nhằm hạn chế phát sinh chất thải nhựa: trường■<br /> <br /> <br /> Chuyên đề II, tháng 6 năm 2018 11<br />