Phát triển tài chính vi mô - giải pháp hữu hiệu cho xóa đói giảm nghèo bền vững ở Việt Nam

Tạp chí Kinh tế - Kỹ thuật<br /> <br /> PHÁT TRIỂN TÀI CHÍNH VI MÔ - GIẢI PHÁP HỮU HIỆU<br /> CHO XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM<br /> Đỗ Linh Hiệp*, Lê Thị Tuyết Hoa**<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Để tiến tới mục tiêu xây dựng Việt Nam thành quốc gia theo tôn chỉ dân giàu, nước mạnh, xã<br /> hội công bằng văn minh, trước hết chúng ta phải hiện thực hóa được mục tiêu xóa đói, giảm nghèo<br /> bền vững, thu hẹp khoảng cách giàu - nghèo trong cộng đồng xã hội. Có thể tiến hành bằng nhiều<br /> giải pháp và một trong những giải pháp được coi là hữu hiệu nhất, đó chính là thông qua việc đẩy<br /> mạnh phát triển hoạt động Tài chính vi mô. Kinh nghiệm của các quốc gia trên thế giới, cũng như<br /> thực tiễn Việt Nam thời gian qua cho thấy, muốn xử lý tận gốc tình trạng đói nghèo, phải ngăn chặn<br /> được đói nghèo mới xuất hiện thêm cũng như tái đói nghèo trở lại.<br /> Trong những năm qua hoạt động tài chính vi mô của Việt Nam đã có những đóng góp đáng<br /> kể vào sự nghiệp xóa đói giảm nghèo. Tuy nhiên so với yêu cầu và tiềm năng phát triển, lĩnh vực tài<br /> chính vi mô cần có những giải pháp hữu hiệu, nhằm khắc phục những hạn chế về mọi mặt, để có thể<br /> phát triển mạnh mẽ hơn cả chiều rộng và chiều sâu, nhằm vươn lên góp phần hoàn thành tốt trọng<br /> trách xóa đói giảm nghèo bền vững tại Việt Nam.<br /> Thông qua nội dung bài viết này, người viết hy vọng cung cấp được một số thông tin hữu<br /> ích xoay quanh chủ đề tài chính vi mô gắn với hoạt động xóa đói giảm nghèo; đồng thời nhận được<br /> nhiều ý kiến trao đổi với mục tiêu xây dựng và phát triển hoạt động tài chính vi mô Việt Nam an<br /> toàn, bền vững, để có thể đóng góp nhiều hơn cho công cuộc xóa đói giảm nghèo tại Việt Nam.<br /> Từ khóa: Tài chính vi mô; xóa đói giảm nghèo, Việt Nam<br /> <br /> MICROFINANCE DEVELOPMENT - EFFECTIVE SOLUTIONS FOR<br /> SUSTAINABLE POVERTY REDUCTION IN VIETNAM<br /> ABSTRACT<br /> Towards the goal of building Vietnam into a country under the principles of a prosperous<br /> people, a strong country and an equitable and civilized society, first of all we must realize hunger<br /> eradication, sustainable poverty reduction, narrowing the rich-poor gap in the social community.<br /> Can proceed with multiple solutions, and one solution is considered the most effective, it is through<br /> the development of activities promoting microfinance. The experience of countries in the world,<br /> as well as practical Vietnam last time shows, want to handle the root of poverty, must prevent new<br /> poverty as well as re-appeared back poverty.<br /> *<br /> <br /> PGS,TS.Trường Đại học Kinh tế-Kỹ thuật Bình Dương. Email: dlhiep@ktkt.edu.vn<br /> PGS,TS.Trường ĐH Ngân hàng TP.Hồ Chí Minh. Email: hoa_letuyet@yahoo.com<br /> <br /> **<br /> <br /> 54<br /> <br /> Phát triển tài chính . . .<br /> <br /> In recent years the microfinance activities of Vietnam has made significant contributions to<br /> the cause of poverty reduction.<br /> In recent years the microfinance activities of Vietnam has made significant contributions to<br /> the cause of poverty reduction.However compared to the requirements and potential for development,<br /> micro-finance sector should have effective measures in order to overcome the limitations in all<br /> aspects, to be able to grow stronger both width and depth in order to strive to fulfill the responsibility<br /> for sustainable poverty reduction in Vietnam.<br /> Through the content of this article, the writer hopes to provide some useful information<br /> around microfinance topics associated with poverty reduction activities;and received many<br /> opinions exchanges with the aim of building and developing microfinance operation Vietnam safe,<br /> sustainable, to be able to contribute more to the work of poverty reduction in Vietnam.<br /> Key words: Microfinance; poverty reduction, Vietnam<br /> <br /> 1. TÀI CHÍNH VI MÔ - NGƯỜI BẠN<br /> ĐỒNG HÀNH VỚI XÓA ĐÓI GIẢM<br /> NGHÈO<br /> 1.1. Xóa đói, giảm nghèo: Thành tựu<br /> bước đầu và những khó khăn thách thức<br /> Đói nghèo là một hiện tượng xã hội khách<br /> quan. Xây dựng xã hội dân chủ công bằng văn<br /> minh phải đi đôi với việc giảm thiểu mức độ<br /> đói nghèo trên mọi phương diện.<br /> Đẩy mạnh xóa đói, giảm nghèo, hạn chế<br /> phân hóa giầu nghèo đã và đang được coi là<br /> một trong những nhiệm vụ quan trọng trong<br /> quá trình phát triển kinh tế-xã hội ở nước ta.<br /> Điều đó đã được xác nhận không chỉ thông<br /> qua nội dung các văn kiện đại hội Đảng, các<br /> chủ trương chính sách của cơ quan quản lý<br /> Nhà nước, điều hành Chính phủ mà nó cũng<br /> đã được ghi nhận thông qua những số liệu<br /> thống kê kết quả hoạt động này, bởi các tổ<br /> chức trong nước và quốc tế.<br /> Thật vậy, sau 10 năm nỗ lực thực hiện<br /> “chiến lược toàn diện về tăng trưởng và xóa<br /> đói, giảm nghèo (2002-2013) và 5 năm thực<br /> hiện Nghị quyết 30a/2008/NQ-CP của Chính<br /> phủ về “Chương trình hỗ trợ giảm nghèo<br /> nhanh và bền vững đối với 62 huyện nghèo<br /> <br /> nhất trong cả nước (2008-2013)”, đất nước ta<br /> đã đạt được những kết quả đáng khích lệ trong<br /> công tác xóa đói giảm nghèo.<br /> Chúng ta có thể thấy rõ điều này qua số<br /> liệu trong một Báo cáo đánh giá nghèo Việt<br /> Nam năm 2012, được công bố bởi tổ chức<br /> Ngân hàng Thế giới (World Bank), trong hai<br /> thập kỷ qua ở Việt Nam đã có hơn 30 triệu<br /> người thoát khỏi đói nghèo. Tình trạng nghèo<br /> đói ở Việt Nam đã giảm nhanh chóng từ 60%<br /> hồi đầu những năm 1990, xuống còn 20,7%<br /> vào năm 2010.<br /> Cũng theo đánh giá gần đây nhất của một<br /> tổ chức Quốc tế - Tổ chức Nông lương Liên<br /> Hợp Quốc (FAO), thì Việt Nam là một trong<br /> số các quốc gia đạt được thành tích nổi bật<br /> trong việc giảm số người bị đói từ 46,9%<br /> (tương đương 32,16 triệu người) ở giai đoạn<br /> 1990 – 1992 xuống chỉ còn 9% (tương đương<br /> 8,01 triệu người) trong giai đoạn 2010 – 2012<br /> và đã đạt được mục tiêu Phát triển Thiên niên<br /> kỷ 1, hướng tới mục tiêu giảm một nửa số<br /> người bị đói vào năm 2015.<br /> Theo báo cáo của Bộ Lao động, Thương<br /> binh và Xã hội, đến hết năm 2013, bình quân<br /> số hộ nghèo giảm 2% mỗi năm; các huyện<br /> 55<br /> <br /> Tạp chí Kinh tế - Kỹ thuật<br /> <br /> nghèo, xã nghèo giảm bình quân trên 5% một<br /> năm. Tuy nhiên, kết quả giảm nghèo chưa đồng<br /> đều và bền vững. Địa bàn các xã nghèo miền<br /> núi, vùng dân tộc thiểu số tỷ lệ hộ nghèo còn<br /> cao, chiếm 50% trong tổng số hộ nghèo cả nước.<br /> Những thành tựu bước đầu đạt được trong<br /> công tác xóa đói giảm nghèo trong thời gian<br /> qua cần được tiếp tục duy trì và đẩy mạnh hơn<br /> nữa, nếu không nguy cơ tái đói nghèo sẽ có<br /> thể lại diễn ra, phá hủy những thành quả đã<br /> đạt được từ những cố gắng nỗ lực của toàn xã<br /> hội trong thời gian qua.<br /> Có thể điểm qua một số khó khăn thách<br /> thức chủ yếu mà công tác xóa đói giảm nghèo<br /> hiện nay đang phải đối mặt:<br /> Thứ nhất: Nhìn chung tình trạng đói<br /> nghèo ở nước ta đã được giải quyết cơ bản,<br /> song phần lớn những đối tượng đói nghèo còn<br /> lại (khoảng 70% số người nghèo ở thời điểm<br /> 2010) hiện đang sinh sống ở những vùng sâu,<br /> vùng xa, người dân tộc thiểu số trong điều<br /> kiện môi trường tự nhiên và xã hội có nhiều<br /> khó khăn, với nhiều mặt hạn chế (trình độ học<br /> vấn, tình trạng sức khỏe, tài sản, môi trường<br /> kinh tế-xã hội…).<br /> Thứ hai: Tình trạng đói, nghèo quay trở<br /> lại diễn ra thường xuyên: Không ít người<br /> dân trước đây thuộc đối tượng xóa đói, giảm<br /> nghèo, sau thời gian nhận được sự hỗ trợ<br /> thiết thực từ các chương trình xóa đói, giảm<br /> nghèo đã vươn lên thoát cảnh đói nghèo. Tuy<br /> nhiên, do những tác động rủi ro khách quan<br /> bất thường như thiên tai, dịch bệnh, hỏa hoạn,<br /> biến đổi khí hậu, …làm nẩy sinh những khó<br /> khăn mới trong cuộc sống, có thể buộc họ<br /> lại trở về trạng thái nghèo đói ban đầu. Hay<br /> nói cách khác, họ lại trở về nhóm đối tượng<br /> tiềm tàng cần được xóa đói, giảm nghèo và<br /> từ đó góp phần tạo nguy cơ tiềm ẩn gia tăng<br /> đói, nghèo. Theo đánh giá của Bộ Lao động,<br /> <br /> Thương binh và Xã hội, “…Tỷ lệ hộ tái nghèo,<br /> phát sinh nghèo hàng năm còn cao. Bình quân<br /> cứ 3 hộ thoát nghèo thì có một hộ tái nghèo,<br /> phát sinh nghèo, bao gồm cả số hộ tái nghèo<br /> và phát sinh nghèo do hậu quả thiên tai, lũ lụt,<br /> dịch bệnh, do tách hộ”.<br /> Thứ ba: Trải qua một quá trình phấn đấu<br /> liên tục, Việt Nam được thế giới công nhận<br /> thuộc nhóm các quốc gia có thu nhập trung<br /> bình. Điều này có ý nghĩa chính trị-xã hội rất<br /> lớn, song cũng đặt ra những thách thức mới<br /> đối với Việt Nam, xuất phát từ lý do nguồn hỗ<br /> trợ của các tổ chức Quốc tế cho nước nghèo<br /> sẽ không còn được duy trì với mức độ cao và<br /> thường xuyên như trước đây. Vì vậy, nguồn<br /> lực để chi cho hoạt động xóa đói, giảm nghèo<br /> chủ yếu sẽ trông chờ vào nguồn nội lực, từ<br /> nhà nước, các tổ chức và cá nhân trong cộng<br /> đồng xã hội; trong đó nguồn lực tài chính từ<br /> nhà nước là chủ yếu. Tuy nhiên nguồn lực này<br /> vốn đã hạn hẹp, lại luôn trong tình trạng khó<br /> khăn: nợ công ngày càng cao, bội chi ngân<br /> sách lớn, tốc độ tăng trưởng kinh tế có xu<br /> hướng giảm,… do vậy sẽ ảnh hưởng nhiều tới<br /> việc thực hiện tài trợ cho hoạt động này.<br /> Thứ tư: Công cụ trực tiếp chủ yếu và cũng<br /> là người bạn đồng hành trong công cuộc xóa<br /> đói giảm nghèo chính là các tổ chức tài chính<br /> vi mô (TCVM). Trong quá trình hoạt động, hệ<br /> thống các tổ chức này (bao gồm cả chính thức<br /> và bán chính thức) đã có nhiều đóng góp tích<br /> cực vào những thành tựu chung của sự nghiệp<br /> xóa đói giảm nghèo. Bên cạnh đó hoạt động<br /> TCVM cũng còn bộc lộ những mặt hạn chế,<br /> yếu kém cả trên phương diện quản lý vĩ mô và<br /> vi mô cần sớm được nghiên cứu khắc phục,<br /> tạo điều kiện cần thiết để hệ thống này có thể<br /> tiếp tục phát huy tốt vai trò của mình, đóng<br /> góp tích cực trong sự nghiệp xóa đói giảm<br /> nghèo bền vững tại Việt Nam.<br /> 56<br /> <br /> Phát triển tài chính . . .<br /> <br /> 1.2. Phát triển tài chính vi mô - Giải pháp<br /> hữu hiệu cho xóa đói giảm nghèo bền vững<br /> Để tiến tới mục tiêu xây dựng Việt Nam<br /> thành quốc gia theo tôn chỉ dân giàu, nước<br /> mạnh, xã hội công bằng văn minh, trước<br /> hết chúng ta phải hiện thực hóa được mục<br /> tiêu xóa đói, giảm nghèo bền vững, thu hẹp<br /> khoảng cách giàu-nghèo trong cộng đồng xã<br /> hội. Muốn vậy, ngoài sự quan tâm lãnh đạo<br /> của Đảng, triển khai thực hiện các giải pháp<br /> đồng bộ của Nhà nước, sự đồng thuận hưởng<br /> ứng của cả cộng đồng xã hội, với những động<br /> thái khác nhau như: sự nỗ lực vươn lên của<br /> bản thân người nghèo, hộ nghèo; sự chia sẻ,<br /> đóng góp hỗ trợ tài lực của các tổ chức và<br /> cá nhân người giầu,… điều có ý nghĩa hết<br /> sức quan trọng, đó là cần có những giải pháp<br /> hữu hiệu để một mặt xử lý tận gốc tình trạng<br /> đói, nghèo đang tồn tại; hạn chế việc nẩy sinh<br /> những trường hợp đói nghèo mới xuất hiện<br /> trong cộng đồng và mặt khác ngăn chặn hiện<br /> tượng tái đói, nghèo có khả năng xuất hiện trở<br /> lại thường xuyên trên diện rộng.<br /> Để tìm hiểu vấn đề này ta hãy bắt đầu từ<br /> một câu chuyện đơn giản. Trong dân gian<br /> người ta thường hay nhắc tới một hình tượng<br /> khá lý thú, để nói về cách xử lý khôn khéo<br /> trong tình huống, khi muốn hỗ trợ người nào<br /> đó vượt qua đói nghèo một cách hiệu quả, bền<br /> vững. Đó là hành động mang tính từ thiện,<br /> thay vì đưa cho một người nghèo đói con cá<br /> để ăn, thì họ lại cho người này cái cần câu<br /> cá. Điều này chứa đựng ẩn ý là nếu người<br /> nghèo đói có được con cá, họ có thể no trước<br /> mắt, nhưng sau khi ăn hết cá, họ lại trở về<br /> tình trạng đói như trước. Còn với cái cần câu,<br /> cũng tức là họ có được một công cụ để tự tìm<br /> kiếm nhiều cá hơn, để tạo ra nguồn sống no<br /> đủ lâu dài, không chỉ cho bản thân mà cho cả<br /> gia đình…<br /> <br /> Vậy, cơ sở để bàn tới một trong những<br /> giải pháp hữu hiệu nhằm thiết thực góp phần<br /> xóa đói, giảm nghèo bền vững cũng chính là<br /> việc đi tìm câu trả lời cụ thể, chính xác cho<br /> một câu hỏi tương tự như: Làm thế nào để<br /> giúp người nghèo có thể sở hữu những “chiếc<br /> cần câu cá”?<br /> Người viết muốn dùng biểu tượng được<br /> lưu truyền trong dân gian “chiếc cần câu cá”<br /> như trên để hình tượng hóa công cụ lao động,<br /> công cụ sản xuất giản đơn mà người nghèo<br /> cần có, để có thể thoát nghèo bằng chính sức<br /> lao động của bản thân. Tuy nhiên trong thực<br /> tế, nhu cầu cuộc sống con người không chỉ<br /> đơn giản và luôn đơn giản như vậy! Giả sử<br /> ngư dân này cần có nhiều cần câu hơn, hoặc<br /> có những tấm lưới và thậm chí có thêm chiếc<br /> thuyền để đánh bắt được nhiều hải sản hơn,<br /> để họ có thể tự tin nói lời từ biệt với sự nghèo<br /> khó của bản thân, gia đình và thậm chí đóng<br /> góp một phần cho cộng đồng xã hội. Song<br /> năng lực tài chính của bản thân lại rất hạn hẹp,<br /> do vậy họ không thể tự đáp ứng được những<br /> điều mình mong muốn.<br /> Để giải quyết khó khăn này họ có thể tìm<br /> đến, để giao dịch với một ngân hàng thương<br /> mại được không? Về nguyên lý chung thì có,<br /> nhưng không chắc nhu cầu của họ sẽ được đáp<br /> ứng tại đây, bởi vì còn có quá nhiều điều kiện<br /> và lý do khác nhau mà họ, với tư cách người đi<br /> vay, không có khả năng đáp ứng được (nào là<br /> tư cách pháp nhân, uy tín, năng lực tài chính,<br /> nào là phương án đầu tư hiệu quả, khả năng<br /> hoàn trả,…). Những “rào cản” này không phải<br /> ai trong số họ cũng dễ dàng vượt qua.Vậy là<br /> để có thể tồn tại họ cần phải tìm phương án<br /> giải quyết khác. Một trong những cách khá<br /> phổ biến là có thể thông qua quan hệ với một<br /> hoạt động tài chính vi mô “ngầm”- đó là hoạt<br /> động cho vay nặng lãi (hay tín dụng “đen”)<br /> 57<br /> <br /> Tạp chí Kinh tế - Kỹ thuật<br /> <br /> chẳng hạn. Thực ra trong nhiều tình huống,<br /> những người nghèo biết rằng mình hành động<br /> như vậy rất mạo hiểm, nhưng cũng đành liều<br /> vì trước mắt họ chưa tìm ra con đường nào<br /> khác khả dĩ hơn!<br /> Có thể nói rằng, các hoạt động tài chính vi<br /> mô sơ khai đã hình thành và tồn tại ngay từ khi<br /> nền kinh tế hàng hóa –tiền tệ xuất hiện, dựa<br /> trên nguyên lý chung: nguyên lý Cung - Cầu.<br /> Thật vậy, trong cuộc sống hàng ngày, nếu các<br /> nhu cầu tài chính cá nhân vượt quá khả năng<br /> tự đáp ứng, chắc chắn sẽ ảnh hưởng trực tiếp<br /> tới sự tồn tại và phát triển của cá thể đó. Tuy<br /> nhiên cũng không quá lo lắng điều này, bởi<br /> lẽ chúng ta đang sống trong một cộng đồng<br /> xã hội, cũng có nghĩa là trong lúc người này<br /> đang trong tình trạng tạm thời “thiếu” thì lại<br /> có người khác đang tạm thời “thừa”. Vấn đề<br /> chỉ là ở chỗ, làm thế nào để tạo ra được cơ chế<br /> tài chính thích hợp trong quá trình giải quyết<br /> mâu thuẫn, sao cho “cầu” có thể gặp “cung”<br /> một cách thích hợp và hiệu quả nhất mà thôi.<br /> Ở giai đoạn sơ khai những hoạt động tài<br /> chính này có quy mô nhỏ, rất gần gũi với đời<br /> sống hàng ngày của các chủ thể trong cộng<br /> đồng xã hội, kể cả về lý do xuất hiện cũng<br /> như biện pháp xử lý chúng. Tuy nhiên, một<br /> đặc điểm phổ biến là các mô hình tổ chức để<br /> đáp ứng nhu cầu tài chính này, trong thời kỳ<br /> sơ khai còn mang tính tự phát, với cơ chế hoạt<br /> động và khả năng quản lý đơn giản, kém hiệu<br /> quả, nguồn tài chính hạn hẹp, cơ sở pháp lý<br /> chưa rõ ràng,…nên khó có khả năng tồn tại và<br /> phát triển bền lâu.<br /> Trên phương diện lý thuyết, tồn tại một<br /> số quan điểm cho rằng TCVM cũng chỉ mới<br /> được biết đến với quan niệm chính thống lần<br /> đầu tiên vào thập niên 70, gắn với sự kiện một<br /> nhà kinh doanh tài chính - Ông Muhammad<br /> Yunus đã đứng ra thành lập ngân hàng<br /> <br /> Grameen, tại một thị trấn nhỏ vùng ngoại ô<br /> Bangladesh. Sẽ không phải là sự kiện mang<br /> dấu ấn quan trọng, gắn với sự xuất hiện quan<br /> niệm về tài chính vi mô, nếu như ngân hàng<br /> của ông Muhammad, cũng như muôn vàn<br /> ngân hàng thương mại thời đó, chỉ quan tâm<br /> tới mục tiêu hàng đầu là lợi nhuận, chứ không<br /> quan tâm đặc biệt tới việc cung cấp những<br /> dịch vụ tài chính vì mục tiêu xã hội, nhằm hỗ<br /> trợ giúp đỡ đối tượng người nghèo trong cộng<br /> đồng xã hội.<br /> Đánh giá cao tính nhân văn, xã hội trong<br /> hoạt động kinh doanh ngân hàng; đồng thời<br /> với mong muốn mở rộng hoạt động tài chính<br /> này trên phạm vi toàn thế giới, năm 2006 Ủy<br /> ban Nobel đã trao cho Grameen Bank và nhà<br /> sáng lập Muhammad Yunus giải thưởng Nobel<br /> Hòa bình “Vì những nỗ lực của họ trong việc<br /> tạo ra sự phát triển kinh tế và xã hội”. Tiếp<br /> theo, các mô hình tổ chức tài chính vi mô<br /> tương tự cũng xuất hiện ngày càng nhiều tại<br /> các quốc gia trên thế giới như : mô hình SHG<br /> (The self – help group) tại Ấn Độ hoặc BRI<br /> (Bank Rakyat Indonesia) tại Indonesia,…<br /> Cũng từ đây, hoạt động TCVM có tổ chức tạo<br /> được điểm nhấn hết sức quan trọng, thu hút<br /> ngày càng nhiều sự quan tâm tham gia đông<br /> đảo, rộng khắp trên toàn cầu, tạo cơ sở cho<br /> niềm tin vào khả năng đẩy lùi đói nghèo trên<br /> thế giới một cách bền vững.<br /> Thực tiễn cho thấy TCVM được đánh giá<br /> như một công cụ tác động mạnh mẽ, có hiệu<br /> quả tới tình trạng đói nghèo ở nhiều quốc gia<br /> trên toàn cầu cũng như tại Việt Nam. Thông<br /> qua hoạt động cung cấp dịch vụ tài chính ngân<br /> hàng, các tổ chức TCVM đã giúp cho người<br /> nghèo, người có thu nhập thấp vượt qua khó<br /> khăn, cải thiện điều kiện cuộc sống của mình.<br /> Vào thời điểm năm 2011, qua theo dõi<br /> và nghiên cứu thực tế của mình về hoạt động<br /> 58<br /> <br />