phải trái đúng sai: phần 2

6. LÝ LẼ BÌNH ĐẲNG - JOHN<br /> RAWBS<br /> ĐA PHẦN NGƯỜI MỸ chưa bao giờ ký khế ước xã hội. Trên thực tế, công<br /> dân nhập tịch là những người duy nhất ở Mỹ (không kể công chức) thực sự<br /> đồng ý tuân thủ Hiến pháp -muốn nhập quốc tịch họ bắt buộc phải tuyên thệ<br /> trung thành. Những người còn lại chẳng bao giờ được yêu cầu, hay thậm chí<br /> đề nghị, đưa ra lời đồng ý. Vậy tại sao chúng ta có nghĩa vụ phải tuân thủ<br /> pháp luật? Và làm thế nào có thể nói chính quyền tồn tại trên cơ sở sự đồng<br /> ý của người dân nó quản lý?<br /> John Locke cho rằng chúng ta đã ngầm ưng thuận. Bất cứ ai hưởng lợi ích từ<br /> một chính quyền, ngay cả việc đi trên đường cao tốc, cũng ngầm chấp nhận<br /> pháp luật và bị pháp luật ràng buộc. Nhưng ưng thuận ngầm là hình thức<br /> đồng ý không rõ ràng. Thật khó hình dung về mặt đạo đức làm thế nào việc<br /> đi trên đường lại đồng nghĩa với việc phê chuẩn Hiến pháp.<br /> Immanuel Kant viện dẫn đến sự đồng ý giả thuyết. Luật pháp chỉ công bằng<br /> nếu được toàn thể cộng đồng chấp nhận. Nhưng điều này quả thật cũng là<br /> lựa chọn khó hiểu cho một khế ước xã hội thực sự. Làm thế nào thỏa thuận<br /> mang tính giả thuyết thực hiện giá trị đạo đức thay cho thỏa thuận thật?<br /> John Rawls (1921-2002), triết gia chính trị người Mỹ đưa ra câu trả lời xuất<br /> sắc cho câu hỏi này. Trong tác phẩm Học thuyết công lý (A Theory of<br /> Justice, 1971), ông lập luận rằng cách suy nghĩ về công lý là hãy hỏi xem<br /> chúng ta sẽ ưng thuận những nguyên tắc nào trong vị thế bình đẳng ban đầu.<br /> Rawls lý giải như sau: Giả sử chúng ta cùng tụ tập lại (cũng giống như<br /> chúng ta bây giờ) để lựa chọn các nguyên tắc quản lý cuộc sống chung cho<br /> tất cả mọi người: viết ra một khế ước xã hội. Chúng ta sẽ chọn những<br /> nguyên tắc gì? Có lẽ sẽ rất khó có được sự đồng thuận. Những người khác<br /> nhau tra thích các nguyên tắc khác nhau, phản ánh các lợi ích, giá trị đạo<br /> đức, niềm tin tôn giáo và vị thế xã hội rất khác nhau. Người giàu, kẻ nghèo;<br /> người có quyền thế và đông bạn bè, kẻ thấp cổ bé họng. Một số là thành viên<br /> các nhóm thiểu số về chủng tộc, sắc tộc, hoặc tôn giáo; những người khác thì<br /> không. Chúng ta có thể thương lượng bằng cách thỏa hiệp. Tuy nhiên, thỏa<br /> hiệp cũng có thể phản ánh ưu thế mặc cả của người này so với người khác.<br /> Không có lý do nào cho rằng một khế ước xã hội có được theo cách này sẽ<br /> công bằng.<br /> <br /> Bây giờ xét suy tưởng sau: Giả sử khi tụ tập để lựa chọn các nguyên tắc,<br /> chẳng ai biết tình trạng xã hội của ai. Hãy tưởng tượng chúng ta lựa chọn sau<br /> “bức màn vô minh” - tạm thời ngăn không cho chúng ta biết ai là ai. Chúng<br /> ta không biết tầng lớp, giới tính, chủng tộc, dân tộc, chính kiến hay tôn giáo<br /> của bất kỳ ai. Chúng ta cũng không biết lợi thế và bất lợi của bất kỳ ai -khỏe<br /> hay yếu, có học vấn cao hay ai bỏ học giữa chừng, sinh ra trong gia đình<br /> hạnh phúc hay gia đình tan vỡ. Nếu chẳng ai biết bất kỳ thông tin gì như thế,<br /> thực sự chúng ta sẽ lựa chọn từ một vị trí bình đẳng ban đầu. Vì không ai có<br /> vị thế thương lượng cao hơn nên các nguyên tắc chúng ta đồng ý sẽ là công<br /> bằng.<br /> Đây là ý tưởng của Rawls về khế ước xã hội - một thỏa thuận giả thuyết về<br /> vị thế bình đẳng ban đầu. Rawls kêu gọi chúng ta tự hỏi: chúng ta - những<br /> người có lý trí và tư lợi - sẽ lựa chọn như thế nào nếu ở trong hoàn cảnh đó.<br /> Ông không giả định tất cả chúng ta đều có động cơ tư lợi trong cuộc sống<br /> thực, chỉ là chúng ta đặt qua một bên niềm tin của mình về đạo đức và tôn<br /> giáo cho mục đích suy tưởng. Chúng ta sẽ chọn những nguyên tắc nào?<br /> Đầu tiên, ông lý giải chúng ta sẽ không chọn chủ nghĩa vị lợi. Phía sau bức<br /> màn vô minh, mỗi chúng ta có thể nghĩ, “Theo những gì tôi biết, cuối cùng<br /> tôi rất có thể trở thành thành viên của một nhóm thiểu số bị áp bức”. Và<br /> không ai muốn rủi ro trở thành tín đồ Cơ đốc bị ném cho sư tử nhằm mua vui<br /> cho đám đông. Chúng ta cũng sẽ không chọn chính sách kinh tế hoàn toàn tự<br /> do - nguyên tắc của chủ nghĩa tự do cá nhân cho phép người dân có quyền<br /> giữ lại tất cả số tiền họ kiếm được trong một nền kinh tế thị trường. Mỗi<br /> người có thể nghĩ: “Tôi có thể may mắn trở thành Bill Gates, nhưng cũng<br /> hoàn toàn có thể trở thành một người vô gia cư. Vì vậy, tốt hơn tôi nên tránh<br /> một hệ thống bỏ mặc cho tôi nghèo mà không giúp đỡ gì”.<br /> Rawls cho rằng hai nguyên tắc công lý sẽ xuất hiện từ khế ước mang tính giả<br /> thuyết này. Nguyên tắc thứ nhất đảm bảo quyền tự do cơ bản như nhau cho<br /> tất cả công dân, như quyền tự do ngôn luận và tự do tôn giáo. Nguyên tắc<br /> này đứng trên mọi cân nhắc về lợi ích và phúc lợi của toàn xã hội. Nguyên<br /> tắc thứ hai liên quan đến sự bình đẳng về xã hội và kinh tế. Mặc dù không<br /> đòi hỏi phải cào bằng thu nhập và của cải, nguyên tắc này chỉ cho phép tồn<br /> tại những bất bình đẳng về xã hội và kinh tế nếu những bất bình đẳng này<br /> phục vụ lợi ích của những thành viên yếu thế nhất trong xã hội.<br /> Các triết gia tranh cãi về việc liệu các bên tham gia khế ước xã hội mang tính<br /> giả thuyết của Rawls có lựa chọn những nguyên tắc mà ông nói họ sẽ chọn<br /> không. Dưới đây chúng ta sẽ thấy tại sao Rawls cho rằng hai nguyên tắc ấy<br /> <br /> sẽ được chọn. Nhưng trước khi chuyển sang các nguyên tắc này, chúng ta<br /> hãy xét một câu hỏi: Liệu sự thực nghiệm giả tưởng của Rawls có là cách<br /> đúng để suy nghĩ về công lý không? Làm thế nào mà nguyên tắc công lý lại<br /> có thể bắt nguồn từ một thỏa thuận không bao giờ thực sự diễn ra?<br /> <br /> Các hạn chế về mặt đạo đức của khế ước<br /> Để đánh giá ảnh hưởng đạo đức của khế ước giả thuyết của Rawls, cần phải<br /> biết giới hạn đạo đức của khế ước thực. Đôi lúc chúng ta cho rằng khi hai<br /> người có một thỏa thuận, các điều khoản của thỏa thuận này hẳn là công<br /> bằng. Nói cách khác, chúng ta giả định rằng hợp đồng biện minh cho những<br /> điều khoản mà nó tạo ra. Nhưng không phải như vậy, ít nhất tự nó không<br /> làm được vậy. Hợp đồng thực tế không phải công cụ đạo đức độc lập. Chỉ<br /> việc bạn và tôi đi đến thỏa thuận không đủ để khiến thỏa thuận đó công<br /> bằng. Với bất cứ hợp đồng thực tế nào, người ta luôn luôn có thể hỏi “Những<br /> gì họ ưng thuận có công bằng không?”. Để trả lời câu hỏi này, chúng ta<br /> không chỉ đơn giản hướng sự chú ý vào chính hợp đồng mà cần có một số<br /> tiêu chuẩn công bằng độc lập.<br /> Tiêu chuẩn như thế đến từ đâu? Có lẽ bạn nghĩ đến từ một khế ước lớn hơn,<br /> có từ trước - chẳng hạn như hiến pháp. Nhưng hiến pháp cũng gặp vấn đề<br /> tương tự như các thỏa thuận khác. Thực tế hiến pháp được toàn dân thông<br /> qua không chứng minh được các điều khoản của chúng công bằng. Hãy xét<br /> Hiến pháp Hoa Kỳ năm 1787. Mặc dù có rất nhiều ưu điểm, Hiến pháp này<br /> vẫn có tì vết như chấp nhận chế độ nô lệ, và điểm hạn chế này tồn tại cho<br /> đến cuộc Nội chiến. Việc được các đại biểu tại Philadelphia và sau đó là các<br /> tiểu bang phê chuẩn không đủ để làm cho hiến pháp này công bằng.<br /> Người ta có thể lập luận sai lầm này có thể bắt nguồn từ một thiếu sót trong<br /> sự ưng thuận. Nô lệ người Mỹ gốc Phi không nằm trong Hội nghị Lập hiến,<br /> phụ nữ cũng thế (nữ giới giành được quyền bỏ phiếu sau đó một thế kỷ).<br /> Chắc chắn một hội nghị mang tính đại diện hơn sẽ tạo ra một hiến pháp công<br /> bằng hơn. Nhưng đó là chỉ sự phỏng đoán. Không một khế ước xã hội thực<br /> tế hay hội nghị lập hiến nào, dù mức độ đại diện đến đâu, có thể đảm bảo tạo<br /> ra các điều khoản hợp tác công bằng cho xã hội.<br /> Với những người tin đạo đức bắt đầu và kết thúc với sự ưng thuận, điểu này<br /> có vẻ là một luận điểm khó nghe. Nhưng không phải toàn bộ luận điểm đều<br /> gây tranh cãi. Chúng ta thường hỏi các giao dịch mọi người thực hiện có<br /> công bằng không. Và chúng ta quá quen thuộc với tính ngẫu nhiên có thể<br /> <br /> dẫn đến những giao dịch xấu: một bên có thể là nhà đàm phán tốt hơn, hay<br /> có vị thế thương lượng cao hơn, hoặc biết nhiều thông tin hơn về những thứ<br /> được trao đổi. Câu nói nổi tiếng của Don Corleone trong tiểu thuyết Bố già,<br /> “Ta sẽ đưa ra một đề nghị mà hắn không thể từ chối” ám chỉ (theo hình thức<br /> cực đoan) rằng áp lực luôn lởn vởn, ở một mức độ nào đó, xung quanh hầu<br /> hết các cuộc đàm phán.<br /> Thừa nhận rằng hợp đồng không đảm bảo công bằng trong các điều khoản<br /> của nó không có nghĩa là chúng ta có thể vi phạm hợp đồng tùy thích. Chúng<br /> ta bắt buộc phải thực thi ngay cả một thỏa thuận bất công, ít nhất là tại một<br /> thời điểm nào đó. Sự ưng thuận là quan trọng, ngay cả khi nó không hoàn<br /> toàn công bằng. Tuy nhiên, sự ưng thuận mang ít tính quyết định hơn so với<br /> đôi khi ta nghĩ. Chúng ta thường nhầm lẫn giữa tính đạo đức của sự ưng<br /> thuận với các nguồn nghĩa vụ khác.<br /> Giả sử chúng ta có một thỏa thuận: bạn giao cho tôi 100 con tôm hùm và tôi<br /> sẽ trả bạn 1.000 đô la. Bạn đi bắt và đem tôm đến, tôi thưởng thức ngon<br /> lành, nhưng từ chối trả tiền. Bạn nói tôi nợ bạn tiền. Tôi hỏi tại sao? Bạn có<br /> thể viện dẫn đến thỏa thuận giữa hai người nhưng bạn cũng có thể viện dẫn<br /> đến lợi ích tôi vừa hưởng thụ. Bạn có thể nói tôi có nghĩa vụ hoàn trả lợi ích<br /> mà nhờ bạn tôi được hưởng.<br /> Bây giờ giả sử chúng ta có thỏa thuận tương tự, nhưng lần này khi bạn đã<br /> đánh bắt và mang tôm đến trước cửa nhà tôi, tôi đổi ý. Tôi không thích tôm<br /> hùm nữa. Bạn vẫn cố gắng lấy tiền. Tôi nói: “Tôi không nợ bạn bất cứ điều<br /> .gì. Bây giờ, tôi không được hưởng lợi”. Tại thời điểm này, bạn có thể viện<br /> dẫn đến thỏa thuận của chúng ta, nhưng bạn cũng có thể viện dẫn đến việc<br /> bạn làm việc chăm chỉ thế nào để bắt tôm hùm với kỳ vọng tôi sẽ mua. Bạn<br /> có thể nói tôi có nghĩa vụ phải trả vì những nỗ lực bạn đã thực hiện thay tôi.<br /> Bây giờ hãy xem liệu chúng ta có thể tưởng tượng được một trường hợp<br /> nghĩa vụ chỉ dựa trên sự ưng thuận, không có thêm sức nặng đạo đức của<br /> việc trả cho lợi ích hay trả công cho việc bạn đã làm cho tôi. Lần này chúng<br /> ta có thỏa thuận tương tự, nhưng ngay trước khi bạn bỏ thời gian bắt tôm<br /> hùm, tôi gọi cho bạn và nói, “Tôi đổi ý. Tôi không muốn tôm hùm nữa”. Tôi<br /> có còn nợ bạn 1.000 đô la không? Bạn vẫn nói “Thỏa thuận là thỏa thuận” và<br /> nhấn mạnh rằng hành động đồng ý của tôi đã tạo ra một nghĩa vụ cho dù<br /> không có bất kỳ lợi ích hay sự trả công nào ở đây?<br /> Các học giả ngành luật tranh luận vấn đề này trong một thời gian dài. Sự ưng<br /> thuận có thể tự tạo ra một nghĩa vụ hay cần có thêm một số yếu tố như<br /> <br /> hưởng lợi hay trả công? Cuộc tranh luận này hé lộ cho chúng ta điều gì đó về<br /> đạo đức của hợp đồng mà chúng ta thường bỏ qua: các hợp đồng thực có sức<br /> mạnh đạo đức chừng nào nó thực hiện hai lý tưởng: tự chủ và có đi có lại.<br /> Với tư cách là các giao kết tự nguyện, hợp đồng thể hiện quyền tự chủ của<br /> chúng ta, những nghĩa vụ chúng tạo ra có sức nặng vì chúng có tính tự áp đặt<br /> - chính chúng ta tự nguyện nhận các nghĩa vụ. Là công cụ để hai bên cùng có<br /> lợi, hợp đồng dựa trên lý tưởng có đi có lại; nghĩa vụ thực hiện chúng phát<br /> sinh từ nghĩa vụ trả công cho những lợi ích người khác mang đến cho chúng<br /> ta.<br /> Thực tế, hai lý tưởng tự chủ và có đi có lại không dễ thực hiện. Một số thỏa<br /> thuận, cho dù tự nguyện, không đem lại lợi ích cho cả hai phía. Và đôi khi<br /> chúng ta có nghĩa vụ trả công cho một lợi ích chỉ đơn giản trên cơ sở có đi<br /> có lại, ngay cả trong trường hợp không có hợp đồng. Điều này chỉ ra các giới<br /> hạn về mặt đạo đức của sự ưng thuận: Trong một vài trường hợp, ưng thuận<br /> không đủ để tạo ra một nghĩa vụ có tính ràng buộc về mặt đạo đức; trong<br /> một số trường hợp khác còn có thể không cần đến sự ưng thuận.<br /> <br /> Khi ưng thuận không đủ: Thẻ bóng chày<br /> và nhà vệ sinh bị rò rỉ<br /> Xét hai trường hợp chứng tỏ sự ưng thuận không thôi là chưa đủ: Khi còn<br /> nhỏ, hai đứa con trai của tôi sưu tầm thẻ bóng chày và trao đổi với nhau.<br /> Đứa lớn biết nhiều về các cầu thủ và giá trị của thẻ hơn. Nó đôi khi thực hiện<br /> các giao dịch không công bằng với đứa em, chẳng hạn đổi hai thẻ không giá<br /> trị lấy một thẻ quý hiếm. Vì thế tôi đưa ra quy định là không được thực hiện<br /> vụ trao đổi nào cho đến khi tôi phê chuẩn. Bạn có thể nghĩ đây là gia trưởng,<br /> mà đúng là thế. (Đó là mục đích của gia trưởng). Trong trường hợp này, trao<br /> đổi tự nguyện có thể không công bằng.<br /> Vài năm trước, tôi đọc bài báo về một trường hợp cực đoan hơn: nhà vệ sinh<br /> trong căn hộ một góa phụ cao niên ở Chicago bị rò rỉ. Cụ thuê một nhà thầu<br /> sửa chửa với giá 50.000 đô la. Cụ ký hợp đồng trả ngay 25.000 đô la và trả<br /> dần số tiền còn lại. Vụ việc bị khám phá khi cụ đến ngân hàng để rút 25.000<br /> đô la. Các nhân viên quầy giao dịch hỏi tại sao cụ cần rút nhiều tiền thế, và<br /> cụ trả lời mình phải trả thợ sửa chữa. Các nhân viên ngân hàng liên lạc với<br /> cảnh sát, bắt giữ nhà thầu vô lương tâm vì hành vi lừa đảo.<br /> Tất cả những người ủng hộ hợp đồng hăng hái nhất cũng thừa nhận việc đòi<br /> <br />