Phan tich tac pham- Do Kim Hoi(2)

Chia sẻ: Abcdef_37 Abcdef_37 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

102
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'phan tich tac pham- do kim hoi(2)', tài liệu phổ thông, ôn thi đh-cđ phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Phan tich tac pham- Do Kim Hoi(2)

Công ty C ổ phần Đầu tư Công ngh ệ Giáo d ục IDJ PHÂN TÍCH “NH ỮNG ĐỨA CON TRONG GIA Đ ÌNH” Đã có một lần nào, tôi th ử điểm lại trong trí nhớ của m ình tên nh ững tác phẩm chính của Nguyễn Thi: Người mẹ cầm súng, Mẹ vắng nh à, Những đứa con trong gia đ ình, Những sự tích ở đất thép, Ước m ơ của đất, Chuyện xóm tôi, Ở x ã Trung Ngh ĩa… Để rồi sực nghĩ ra rằng: h ình như làm nên m ột Nguyễn Thi trong nền văn học của chúng ta không phải l à cảm hứng về những g ì lạ lẫm, xa vời, bay bổng, m à là Mẹ, là Đất, là Quê hương, làng xóm, những cái gắn bó ruột r à, thân thi ết với đời sống thuần hậu v à còn rất nhiều cực khổ của con người. Đọc Nguyễn Thi, thấy tác phẩm của ông nồng n àn hơi th ở thô phác, ấm áp v à mạnh mẽ của đất đai, những nhân vật của ông cắm chắc v ào đời sống, luôn luôn lăn lộn trong gian nguy v ất vả, da dẻ cứ đỏ au l ên vì nắng gió, khẩu súng lúc n ào cũng ấm tay người và áo qu ần dường như vẫn đẫm chất mồ hôi mặn m òi, khét cháy. Có th ể bởi vậy m à khi ngh ĩ đến Nguyễn Thi, trong óc tôi th ường cứ hay hiện về một ý thơ của Nadim Hikmet: Làm đám mây r ất thích Làm con chim l ại càng thích hơn. Nhưng tôi vui sư ớng được làm con ng ười, Và cái yêu thích nh ất của tôi l à đất, … Hễ cứ rời xa mặt đất l à một nỗi buồn xâm chiếm lấy tôi … Nguyễn Thi hay viết về ng ười anh h ùng. Ph ẩm chất anh h ùng, có th ể nói, luôn có mặt ở các mức độ khác nhau trong hầu nh ư tất cả các nhân vật chính diện tro ng tác ph ẩm của ông. Nh ưng đó là ki ểu người anh h ùng – con đẻ của đất c ày và sông nư ớc; ở đó, cái anh hùng hòa l ẫn với cái b ình dị, sự cao cả hiện ra d ưới vẻ thân thuộc, gần gũi, chất phác tự nhiên, và rất lắm khi chất anh h ùng lại bộc lộ ra qua những biểu hiện đến l à thơ ngây, ngộ nghĩnh. Có cảm giác nh ư, khi t ìm cách lí gi ải, cắt nghĩa phẩm chất anh h ùng của con ng ười, Nguyễn Thi đã rất tâm đắc với ý t ưởng nghệ thuật n ày: người anh h ùng đó là s ản phẩm sinh ra từ thời đại. Nh ưng ngư ời anh h ùng lại không ch ỉ là sản phẩm của thời đại m à thôi. Đọc Nguyễn Thi, ta thấy r õ: phẩm chất anh h ùng của họ còn phải được hiểu nh ư sự tiếp nối một nguồn cội, một nếp nh à, còn ph ải được xem nh ư là truyền thống, l à di sản, một di sản thiêng liêng mà các th ế hệ cha anh đ ã truyền lại, đã bàn giao l ại cho lớp cháu con. Tôi thấy Nguyễn Thi h ình như không mu ốn chia sẻ với loại cảm hứng thi ên về khai thác những xung đột lí tưởng giữa những con ng ười trong một gia đ ình hay dòng h ọ. Hứng thú nghệ thuật 1 của ông dồn cả cho kiểu gia đ ình như gia đ ình ch ị Út trong Người mẹ cầm súng và nhất là trong Mẹ vắng nh à, ở đó, người mẹ đã đem lại cho đứa con không chỉ một h ình hài mà còn là một tấm gương về cách sống. Biên tập viên: Trần Hải Tú www.hoc360.vn
Công ty C ổ phần Đầu tư Công ngh ệ Giáo d ục IDJ Nhưng ở vị trí trung tâm của Mẹ vắng nh à đang là nh ững đứa trẻ c òn rất nhỏ và còn chưa rời khởi mái nh à của cha mẹ. Vấn đề sẽ có ý nghĩa nhiều h ơn trong m ột truyện ngắn khác, cái truy ện ngắn m à giờ đây ta b àn tới, truyện Những đứa con của gia đ ình. Nhân vật chính trong thi ên truyện là những thanh ni ên đã bước sang lứa tuổi m ười tám đôi mươi, đã trở thành nh ững chiến sĩ xông pha trận mạc, v à đã lập chiến công. Hai chị em Chiến, Việt – tên những thanh ni ên ấy – đã từng bắn giặc tr ên sông Đ ịnh Thủy. Ri êng Việt, cậu em trai, c òn “diệt được một xe đầy Mĩ với sáu thằng Mĩ lẻ” trong một trận đọ lê đẫm máu. Vậy m à trong tác ph ẩm, Nguyễn Thi vẫn thể hiện họ trong t ư cách nh ững đứa con. Họ quả có đ ược miêu tả trong quan hệ với anh em đồng đội: anh Tánh, anh Công… Thế nhưng h ọ vẫn đ ược miêu tả nhiều h ơn trong quan h ệ với gia đ ình. Còn m ột điểm khác nữa giữa truyện ngắn n ày với truyện Mẹ vắng nh à mà ta vừa nhắc đến: Ở đây, được nói tới nh ư những đứa con trong gia đ ình lại là Chiến, Việt, những người mà gia đ ình th ực đã không còn n ữa: cha mẹ đều đ ã hi sinh, ngôi nhà c ũ đã nhường để làm trường học, b àn thờ má phải gửi sang nh à khác, và b ản thân th ì đang chiến đấu ở nơi xa… Nhưng ngay c ả với những ng ười nh ư thế, hình ảnh của gia đ ình, nh ững kí ức về gia đình, nh ững tình cảm với gia đ ình và nh ững truyền thống m à họ là lớp người kế tục… tất cả vẫn sống nh ư là m ột thực thể, một nguồn sinh lực nuôi d ưỡng tinh thần, một nguồn s áng soi đường cho con ng ười cảm xúc, nghĩ suy, h ành động. * * * Những đứa con trong gia đ ình có m ột lối tự sự mang khá nhiều nét ri êng. Câu chuyện được thuật lại không ho àn toàn theo tr ật tự thời gian m à chủ yếu là nhịp theo d òng hồi tưởng miên man đ ứt nối của Việt, v ào lúc ngư ời chiến sĩ trẻ ấy bị th ương sau cu ộc đọ lê, cứ liên tục ngất đi rồi t ỉnh lại trong ho àn cảnh chỉ có m ình với mình giữa một chiến tr ường mênh mông đ ầy bóng tối – bóng t ối của m àn đêm và bóng t ối do mắt Việt bị th ương nên không th ể nhìn thấy gì ở bên ngoài. Khi ch ọn kiểu kể chuyện n ày không rõ tác gi ả có nghĩ đến v à có chịu ảnh hưởng gì của lối viết theo “d òng ý th ức” của tác giả bộ Đi tìm thời gian đ ã mất hay không. Nhưng l ối thuật chuyện m à Nguyễn Thi đã chọn quả có giúp tác giả dễ d àng cất bỏ những tấm vách ngăn gi ữa quá khứ v à hiện tại, giữa cái đang ở tr ước mặt v à cái đã thành k ỉ niệm xa x ưa, giữa những chi tiết thoáng đến thoáng đi, t ưởng chứng nh ư bâng quơ, như ng ẫu nhiên, với những tư tưởng tình cảm lớn lao, trọng đại. Hãy dõi theo m ột đoạn văn n ào đó, ch ẳng hạn nh ư cái đoạn bắt đầu từ câu: “Việt 2 tỉnh dậy lần thứ hai lú c trời lất phất m ưa”. Tiếng máy bay, tiếng động duy nhất m à Việt nghe thấy trên m ột bãi chiến trường đã trở nên vắng lặng từ lần tỉnh đầu ti ên, bây gi ờ đã tắt hẳn rồi. Chỉ c òn tiếng “ếch nhái k êu dậy lên”. Âm thanh ấy dẫn Việt trở lại những ng ày Biên tập viên: Trần Hải Tú www.hoc360.vn
Công ty C ổ phần Đầu tư Công ngh ệ Giáo d ục IDJ còn ch ưa đi bộ đội, những đ êm trời vừa dứt m ưa, hai ch ị em lóp ngóp ra đồng soi đ èn bắt ếch. “Cười từ lúc đi cho đến lúc về”. Mạch li ên tưởng miên man tràn đ ến chú Năm, v ì “khi để ếch vào thùng, chú Năm th ế nào cũng sang”. Rồi ý nghĩ lại đi từ “Việt th ương chú Năm…” lần lần chuyển qua cuốn sổ gia đ ình mà chú v ẫn ghi đều đặn, v à những gì cuốn sổ ấy gợi lên. Đến đây, d òng ý ngh ĩ chợt đứt, v ì Việt lại ngất đi. Đoạn văn tiếp liền sau cũng thế. Nó mở đầu đột ngột với câu: “Việt cho àng dậy”. Ta sẽ không c òn gặp ở đây tiếng ếch kêu đêm. Ch ỉ có, trong buổi ban ng ày, tiếng chim cu rừng g ù gù đâu đó. Ti ếng chim gợi nhớ chiếc ná thun. V à chiếc ná thun, đến l ượt nó, thật không ngờ m à cũng thật tất nhi ên, đưa Việt về với những kỉ niệm về ng ười mẹ, thoạt đầu l à khi mẹ mất, rồi mới ngược dần về những ngày mẹ còn sống với đ àn con, v ề đôi mắt mẹ “sắc ánh l ên nhìn b ọn lính, đôi mắt của người đã từng vượt sông, v ượt biển”. Đến đúng khúc thi êng liêng ấy, mạch văn đột nhiên b ị ngắt giữa chừng, v ì Việt lại bị ngất đi lần nữa. Cứ thế, d òng tâm tư trong truy ện chảy trôi, khi đến gần bờ hiện tại, khi lại l ượn xa tắp về quá v ãng, nh ịp trôi khi chậm khi nhanh, khi liền khi đứt. Tâm trạng con ng ười hiện lên chân th ật, tự nhi ên, bởi nó vốn dĩ vẫn nh ư thế trong đời sống. Nh ưng chính nh ờ qua cái tổ chức lại, cải tạo lại, những khoảng thời gian rất xa nhau bây giờ đồng hiện b ên nhau, những khối không gian rất cách biệt nhau bây giờ tồn tại cạnh nhau; đời sống nh ư được soi chiếu dưới một thứ ánh sáng khác, nó hiện l ên trong nhi ều màu vẻ phong phú, bất n gờ. Nhưng ưu đi ểm của lối thuật chuyện theo d òng kí ức vừa li ên tục vừa gián đoạn nh ư đã nói ở trên không ch ỉ thể hiện ở chỗ nó l àm cho k ết cấu của truyện ngắn th êm linh ho ạt, thêm sống động, th êm nh ững ngã rẽ, những khúc quanh ng ười đọc không dễ dự kiến r a. Không ch ỉ có thế. Bởi không n ên quên r ằng nhà văn đã để cho nhân vật Việt của m ình h ồi tưởng trong ho àn cảnh ho àn toàn đơn đ ộc giữa một trận địa vắng lặng đến gh ê sợ, và giữa sự rình rập của hiểm nguy v à của cái chết có thể ập đến bất cứ lúc n ào. Hãy đọc lại truyện để xem Nguyễn Thi đ ã viết hay đến thế n ào về “cái cảm giác một m ình bật lên” thật rõ ràng, gi ữa một cái m ênh mông đ ầy đe dọa trong một ch àng tân binh trơ tr ọi, hai mắt không còn nhìn th ấy gì, tay đau không th ể quẹo ra sau m à lấy bình n ước trong khi ngư ời đã khô khốc đi v ì đói khát, mư ời ngón tay không c òn ngón nào kéo n ổi cơ bẩm súng, lết ng ười đi được một đoạn cũng l à cả một k ì công. Và n ếu cái “bóng đ êm vắng lặng v à lạnh lẽo bao tròn lấy Việt” trong cánh rừng cao su vừa trải qua trận đọ l ê dữ dội kia thỉnh thoảng có bị phá vỡ thì cái phá v ỡ nó lại là “tiếng trực thăng ph àng phạch bay từng bầy tr ên đầu”, tiếng “pháo bầy nổ càng gần hơn”, “ti ếng xe bọc thép ào ào ch ạy qua h ướng trước mặt”. Vào m ột lúc nh ư thế, người ta có thể nghĩ g ì? Chắc chắn người ta sẽ nhớ lại, v à cũng sẽ chỉ nhớ lại những g ì gắn bó thân thiết nhất, những g ì đã thực sự làm nên đ ời sống của bản thân m ình. Vì th ế, với việc để nhân vật Việt trong thế đối mặt với cái chết v à đối diện 3 với bản thân, chỉ nghĩ nhiều nhất, lâu nhất đế n những ng ười trong gia đ ình (ch ị Chiến, má, chú Năm…), tác gi ả đã tìm được một cách thức nghệ thuật hữu hiệu để chứng tỏ rằng: gia Biên tập viên: Trần Hải Tú www.hoc360.vn
Công ty C ổ phần Đầu tư Công ngh ệ Giáo d ục IDJ đình, đó là ph ần nguồn cội thấm sâu nhất của con ng ười ấy, và truyền thống gia đ ình là thực sự thiêng liêng vì nó đã hiện lên trong m ột thời khắc thi êng liêng. Như thế, kiểu kết cấu theo d òng chảy của một quá tr ình hồi tưởng là một công phu sáng tạo về h ình thức. Nh ưng ý ngh ĩa nghệ thuật của sự sáng tạo h ình thức ấy lại ở chỗ nó góp phần đắc lực nhất trong việc biểu hiện những khám phá v ề mặt nội dung. * * * Nếu phải chọn trong truyện ngắn n ày của Nguyễn Thi một câu văn n ào cô đúc đư ợc tư tưởng cơ bản của to àn thiên truy ện thì tôi sẽ xin đ ược dẫn ra câu nói của chú Năm: “… Chuyện gia đ ình ta nó c ũng dài như sông, đ ể rồi chú sẽ chia cho mỗi ng ười một khúc m à ghi vào đó”. Tôi mu ốn hiểu câu nói n ày trên hai ý ngh ĩa. Thứ nhất, chỉ đ ược coi l à con của gia đình những ai đã ghi vào được, ai đã làm nên được khúc của m ình trong dòng sông truy ền thống. Con, đó l à sự tiếp nối, nh ưng không ch ỉ là sự tiếp nối một huyết thống, m à còn là s ự tiếp nối một truyền thống. Nh ưng còn m ột ý nghĩa thứ hai: không thể hiểu khúc sau của một dòng sông, n ếu không hiểu ngọn nguồn đ ã sinh ra nó. C ũng tương tự vậy, ta chỉ có thể hiểu về những đứa con của một truyền thống gia đ ình khi, và ch ỉ khi ta hiểu ít nhiều về chính cái truy ền thống gia đ ình đã sinh thành ra nh ững đứa con. Trong truy ện, cái truyền thống ấy không kết tinh ở n ơi đâu đấy đủ hơn là trong h ình tượng Chú Năm. Đọc truyện, tôi thấy thích ông gi à này trư ớc hết v ì thứ ngôn ngữ đầy cá tính của ông. Một thứ ngôn ngữ chỉ cần nghe thoáng qua đ ã nhận ra ngay cái chất Nam Bộ không th ể nào trộn lẫn. Nh ưng có lẽ phải đợi tới khi qua miệng của chú Năm th ì những từ Nam Bộ như trọng trọng, thỏn mỏn mới đ ược dịp trở nên cực thú. Truyện kể rằng chú Năm là người “đi đây đi đó nhiều” v à cũng “ham sông ham bến”. Nh ưng đọc Những đứa con trong gia đ ình, ta thấy nhân vật n ày không ch ỉ ham sông bến m à còn ham đạo nghĩa. Trong con ngư ời sống giữa thời chống Mĩ n ày, vẫn thấy phảng phất cái tinh thần Nguyễn Đ ình Chiểu thuở xa x ưa. Và điều đó được nhận ra vẫn chủ yếu l à qua l ời nói: “Chú Năm nói mầy với ta đi k ì nầy là ra chân tr ời mặt biển…” – đấy là Chiến nhắc lại lời của chú Năm. C òn đây là lời nói trực tiếp của ông gi à ấy: “Việc nh à nó thu đư ợc gọn th ì việc nước nó mở đ ược rộng, gọn bề gia thế, đặng bề n ước non”. Những câu nói nh ư thế này đặc sắc bởi đâu, nếu không ph ải bởi trong chúng ta nghe thấy âm vang của sóng n ước và của đạo lí ngh ìn xưa. Nguyễn Thi đã trao cho tín h cách thú v ị này vai trò c ủa một thứ gia phả sống. Đọc truyện, ta sẽ thấy r õ rằng nhân vật n ày luôn hư ớng về truyền thống, sống với truyền thống, đại diện cho truyền thống v à lưu gi ữ truyền thống trong câu h ò và cuốn sổ. Trong to àn truyện chỉ có chú Năm l à người duy nhất hay h ò. “Chú hay k ể sự tích của gia đ ình và cu ối 4 câu chuy ện thế n ào chú c ũng h ò lên m ấy câu… những câu nói về cuộc đời c ơ cực của chú và nh ững chiến công của đất n ày”. Nhưng nhà văn mu ốn loại trừ ngay trong ta mọi vấn Biên tập viên: Trần Hải Tú www.hoc360.vn
Công ty C ổ phần Đầu tư Công ngh ệ Giáo d ục IDJ vương, dù nh ỏ, của cá ch hiểu rằng cái ng ười hay h ò này ít nhi ều cũng là một tài năng ngh ệ thuật. Trong chú Năm, không hề có chút bóng dáng n ào của Trương Chi. “Chú già r ồi, giọng hò đã đục và tức như gà gáy”. Nhưng h ãy xem con ng ười có cái giọng “đục v à tức” nọ h ò mới thật hết mình, th ật trang nghi êm, tha thi ết làm sao! “Gân c ổ chú nổi đỏ l ên, tay chú đ ặt lên vai Việt, đôi mắt chú mở to, đọng n ước, nh ìn thẳng vào m ắt Việt, đầu chú lắc l ư, nh ắc nhủ, làm như Vi ệt chính l à nơi cụ thể chú gửi gắm những câu h ò…”. Thì ra, nh ững tấm á o vá quàng, con sông dài cá l ội, người nghĩa quân Tr ương Đ ịnh, ngọn đ èn biển Gò Công… Không ch ỉ đơn thuần là những câu ca réo rắt m à là ng ọn nguồn, l à hồn thiêng của cha ông đang nh ập vào chú Năm – người ca công th ành kính – để truyền đến đời đời con cháu. Song tôi v ẫn nhớ cho l à trong toàn b ộ phần viết về chú Năm th ì đoạn văn nói về cuốn sổ gia đ ình vẫn hay h ơn, tài hơn t ất cả. Gọi l à cuốn sổ, nh ưng nó th ực là một thứ biên niên ấy được viết ra từ một ng òi bút th ực sự b ình dân, “ch ữ viết lòng còng”, l ời văn mộc mạc. Một cuốn sử hay một cuốn gia phả “chính thống” chắc sẽ không có những chi tiết “thỏn mỏn” kiểu nh ư: thím Năm b ị bắn bể xuồng khi đi rọc lá chuối, “chết c òn mặc cái quần mới, trong túi c òn hai đồng bạc”; ông nội ra nắm gi àm bò b ị lính tổng Ph òng bắn vào giữa bụng… Lại c àng không có cu ốn gia phả n ào ghi kĩ càng đến ngày bọn lính chửi bác Hai một câu, ngày bà n ội bị chúng đánh (thậm chí c òn cặn kẽ đến mức: đánh ba roi!). Lời lẽ trong cuốn sổ của chú Năm có vẻ đúng l à những sự kể lể d ài dòng và c ứ như không thèm bi ết thế nào là thanh nhã và trau chu ốt. Nh ưng xin h ãy thử tẩn mẩn v à dông dài như th ế xem nó khó hơn hành văn g ọn gàng đẽo gọt gấp mấy lần? V à hãy th ử bỏ những câu chữ m à ta vẫn nông n ổi tưởng như thừa, tưởng như không đáng k ể, đáng viết xem, cuốn sổ ấy sẽ c òn gì? Mất cái chất vụng về, thô mộc đó, chắc chắn những g ì chú Năm viết ra sẽ không c òn giá trị của những bằng chứng nóng hổi về nợ máu của kẻ th ù và về sự dũng cảm, ki ên cường của dòng h ọ trong chiến đấu. Hình tượng ng ười mẹ cũng l à một hiện thân cho truyền thống. Đây l à một hình tượng mang những dấu ấn ri êng của phong cách Nguyễn Thi. Thiết nghĩ rằng, d ù thích hay là không thích m ặc lòng, chúng ta v ẫn không thể không nhận rằng Nguyễn Thi đ ã tạo được cho những ng ười phụ nữ, ng ười mẹ trong t ác phẩm của m ình một vẻ đẹp ri êng biệt, không giống ai và cũng ch ưa ai gi ống nổi. Đừng mong chờ t ìm thấy ở Nguyễn Thi một ng ười mẹ đẹp một vẻ đẹp mảnh mai yếu đuối. Ng ược lại, họ chắc khỏe về mặt thể chất v à mạnh mẽ về mặt tinh thần. Ng ười mẹ của Việt tron g truyện ngắn n ày cũng thế. Chị đ ược sinh ra không để hưởng sự chiều chuộng, vuốt ve, m à để chống chọi với gian nguy, khó nhọc. Cái gáy đo đ ỏ, đôi vai lực l ưỡng, chiếc nón rách, tấm áo b à ba đẫm mồ hôi đ ã đen lại không còn thấy bạc, d ư sức một m ình rinh th úng lúa t ừ dưới thuyền đặt l ên giường ngủ – đó là vài nét họa trong bức chân dung ng ười mẹ trong truyện ngắn n ày. Tuy nhiên, đ ấy vẫn là một 5 con người rất phụ nữ. Phụ nữ ở sự tảo tần, xốc vác: sáng sáng, câu dặn d ò con vừa hối hả buông kh ỏi miệng th ì chân đã vội đẩy xuồng ra tít giữa sông. Chiều về, cái nón rách có dễ Biên tập viên: Trần Hải Tú www.hoc360.vn
Công ty C ổ phần Đầu tư Công ngh ệ Giáo d ục IDJ chưa k ịp quạt cho khuôn mặt bớt đi một hai phần đỏ rực, lại đ ã bơi đi, canh hai m ới trở lại nhà, ngư ời sực m ùi lúa gạo và mồ hôi, thứ m ùi của đồng áng, của cần c ù sương n ắng. Nhưng ấn tượng đậm đà và có s ức gây cảm động l òng người nhiều h ơn ở cả con người ấy là khả năng cắn răng gh ìm nén đau thương đ ể sống và duy trì s ự sống, để chở che cho đàn con và tranh đ ấu. Tôi cho đó mới l à phẩm chất đích thực cao quý của ng ười mẹ, chí ít thì cũng là của người mẹ của một đất n ước như đất nước m ình, và của một thời nh ư thời chống Mĩ. L à người mẹ, tức l à trở thành m ột sức mạnh m à không m ột tàn bạo, đau th ương nào hòng khu ất phục. Ng ười mẹ của chị em Chiến, Việt chính l à như th ế. Chồng bị giặc chặt đầu, nỗi đa u ấy khác g ì dao cứa ngang tim, nh ưng ch ị cố không để r ơi nước mắt. “Chiều hôm đó, v ề tới nhà má m ới khóc… Bao nhi êu năm sau đó c ũng vậy, lúc n ào nói đ ến chuyện trên má c ũng không khóc”. V à nếu lệ cứ ứa ra, th ì “má ch ỉ nằm khóc chứ không kể g ì hết”. Đau thương ấy, ng ười mẹ một m ình nu ốt sâu v ào đáy l òng, để lặng lẽ một m ình ch ịu đựng sức thiêu đốt của một nỗi đau âm ỉ cháy. Đấy mới đúng l à người mẹ Việt Nam, con ng ười vì tình yêu, s ẵn sàng m ột mình ch ịu đau, một m ình ch ịu ướt. Người mẹ nông dân b ình dị đó, cũng như mọi người mẹ, đúng l à hiện thân của y êu thương. Nhưng c ảm hứng của Nguyễn Thi về t ình yêu ng ười mẹ th ường vẫn l à cảm hứng về một tình cảm có sức khiến con ng ười không biết sợ, không biết ch ùn bước. Không thể không c ảm động khi đọc lời chị kể hồn n hiên: “Tao d ạn là nhờ ba m ày. Ba mày b ị Tây nó chặt đầu, tao cứ đi theo cái thằng xách đầu m à đòi. Đi từ ấp trong tới ấp ng òai, nó qua sông tao c ũng qua, nó về quận tao cũng tới. Một tay tao bồng em m ày, m ột tay tao cắp rổ”. Ai ngờ truyền thống “y êu nhau t am tứ núi cũng tr èo…” có ngày l ại hiện ra d ưới hình thức đau đớn, dữ dội, bạo liệt thế n ày? Một người vợ bồng con cắp rổ đi theo thằng giặc đ òi đầu chồng, một ng ười mẹ hiên ngang đ ối đáp với kẻ th ù mà “hai bàn tay to b ản” vẫn “phủ l ên đầu đàn con đ ứng nép dưới chân”…, những h ình ảnh ấy đáng đ ược coi nh ư biểu tượng về người mẹ ở một xứ sở m à cuộc sống quá nhiều khốc liệt nh ưng rất đỗi ki ên cường, hết sức đau thương nhưng vô cùng cao c ả. Kiên cư ờng, cao cả v ì dưới một núi khổ đau, ng ười mẹ ấy vẫn l à sự sống: đôi mắt mở to, đôi bắp chân tr òn vo dính đầy sinh đất lội hết đồng n ày sang bưng khác, “con m ắt tìm việc, bàn chân dò đường”, vừa l àm công cấy công gặt vừa d ò tình th ế bọn lính l àng. * * * Một hình ảnh, một truyền thống nh ư thế, tác giả muốn phải l à bất tử, cho d ù con người cụ thể có phải hi sinh. Ng ười mẹ ng ã xuống, nh ưng trái đ ạn mà chị nhặt vào rổ bưng về để tiếp sức cho cuộc đấu tranh th ì vẫn nóng nguy ên. Người mẹ ngã xuống, nh ưng dòng 6 sông truy ền thống kia vẫn chảy. V à hình ảnh chị lại hiện về tr ước hết trong Chiến, một trong những đứa con của gia đ ình. Biên tập viên: Trần Hải Tú www.hoc360.vn
Công ty C ổ phần Đầu tư Công ngh ệ Giáo d ục IDJ Người con gái trẻ ấy mang vóc dáng của mẹ m ình: “hai b ắp tay tr òn vo sạm đỏ m àu cháy nắng…, thân ng ười to và chắc nịch”. Vẫn cái vẻ đẹp phụ nữ m à Nguy ễn Thi ưa thích đang t ồn tại trong đứa con m à người mẹ ấy đ ã sinh thành – vẻ đẹp của những con ng ười sinh ra ở đời để gánh vác, để chống chọi, để chịu đựng v à để chiến thắng. Nh ưng nói đ ến giống mẹ th ì chưa bao gi ờ Chiến giống mẹ h ơn cái đêm s ắp xa nh à đi bộ đội. Phải đến đ êm ấy, ng ười ta mới thấy một c ô Chiến biết lo liệu, toan tính việc nh à thật trọn vẹn tr ước sau, từ em út, nh à cửa, giường ván, ruộng n ương đến nơi gửi bàn th ờ má. Chiến liệu việc y hệt má, “nói nghe in như má v ậy”. H ình ảnh người mẹ nh ư bao b ọc lấy Chiến, từ cái lối nằm với thằng Út em trên giư ờng ở trong buồng nói với ra đến lối hứ một cái “cóc” rồi trở m ình. Đến nỗi chỉ trong một khoảng thời gian ngắn ngủi trong đ êm, Việt đã không d ưới ba lần thấy chị mình gi ống in ng ười mẹ, có sai khác th ì cũng chỉ ở chỗ chị “không bẻ tay rồi đập v ào bắp vế chân m ỏi” mà thôi. Chính Chi ến cũng thấy m ình trong đêm ấy đang h òa vào trong m ẹ: “Tao cũng lựa ý nếu má c òn sống chắc má tính vậy, n ên tao c ũng tính vậy”. Nguyễn Thi muốn cho ta hiểu: trong cái thời điểm thi êng liêng ấy, người mẹ sống h ơn bao gi ờ hết trong những đứa con. “Cả chị cả em c ùng nhớ đến má. H ình nh ư má cũng đã về đâu đây. Má biến theo ánh đom đóm trên nóc nhà hay đang ng ồi dựa vào mấy thúng lúa m à cầm nón quạt? Đêm nay, d ễ gì má vắng mặt…”. “Thác l à thể phách…”, ng ười mẹ ấy chỉ thác tron g thể phách. Ta hãy trở về với Chiến. H ơn em ch ỉ chừng h ơn m ột tuổi nh ưng Chiến người lớn h ơn hẳn so với Việt. M à cũng gắn bó với lớp ng ười đi trước hơn. Chiến có thể bỏ ăn để gánh vần cuốn sổ gia đ ình. Chiến không chỉ “nói in nh ư má” mà c òn học được cách nói “trọng trọng” của chú Năm. Nh ưng so v ới thế hệ mẹ th ì người con gái ấy l à khúc sông sau. Khúc sông sau bao giờ cũng chảy đ ược xa h ơn khúc sông trư ớc đó. Cho n ên cũng dễ t ìm ra nh ững nét khiến cho Chiến khác mẹ m ình. Cái khác ấy không chỉ ở chiếc g ương trong túi mà Vi ệt tưởng tượng có thể theo Chiến ra tận ngo ài mặt trận, cũng không chỉ ở cái dáng trẻ trung “kẹp một nhúm tóc mai v ào miệng” hay l à tính hay cư ời. Người mẹ, trước nỗi đau mất chồng, đã không có d ịp nào cầm súng. C òn Chiến, Chiến đi bộ đội để trả thù nhà, v ới quyết tâm như dao chém đá: “Tao đ ã thưa với chú Năm rồi. Đ ã làm thân con gái ra đi thì tao ch ỉ có m ột câu: nếu giặc c òn thì tao m ất, vậy à”. “Đã làm thân con gái…”, ra ở đời này không chỉ có “chí l àm trai”. Ở trên, ta đã nhiều lần nhắc đến nhân vật Việt, h ình tượng xuất hiện nhiều nhất tr ên những trang văn. Việt đ ược bạn đọc y êu thích trư ớc nhất là ở cái vẻ lộc ngộc, vô t ư của một câu con trai đang tu ổi ăn tuổi lớn. Chiến nh ường nhịn em bao nhi êu thì Việt hay tranh giành với chị bấy nhi êu. Đêm trư ớc ngày ra đi, Chi ến nói với em những lời nghi êm trang thì Vi ệt lúc “lăn k ềnh ra ván c ười khì khì”, lúc l ại rình “chụp một con đom đóm úp trong l òng tay”. 7 Vào bộ đội, Chiến đem theo tấm g ương soi – cái vật tùy thân của một cô gái lớn – còn Việt, anh chàng đem đi… m ột chiếc súng cao su! Tôi đ ã đọc đi đọc lại mấy lần đoạn đối thoại d ài nhất và xuất sắc nhất trong to àn thiên truy ện, và càng đ ọc càng thấy chịu t ài tác giả. Sao Biên tập viên: Trần Hải Tú www.hoc360.vn
Công ty C ổ phần Đầu tư Công ngh ệ Giáo d ục IDJ mà ông có th ể tái hiện lại sống đến thế lời ăn tiếng nói của một anh ch àng tồ tồ, vô lo vô nghĩ. Những lời đối thoại ấy không câu n ào giống câu n ào mà sao câu nào c ũng trúng phóc cái thần hồn thần tính của anh ch àng Việt. Nhưng sự vô tư không ngăn c ản Việt trở n ên m ột anh h ùng. Ngư ợc lại, nó cho cái chất anh h ùng của Việt th êm đẹp, thêm độc đáo. Đọc truyện, ta cảm thấy h ình nh ư chưa lúc nào Vi ệt hết th ơ ngây c ủa một con ng ười không biết thế n ào là khu ất phục. N ên từ lúc còn bé tí, Vi ệt đã dám xông vào đá cái th ằng đã giết cha m ình. Và v ẫn dòng máy đỏ chảy trong anh tân binh Vi ệt chỉ khi một m ình, với đôi mắt không c òn nhìn th ấy gì, với hai bàn tay đau đ ớn vẫn quyết tâm ăn thua sống mái với quân th ù: “Trên tr ời có m ày, dư ới đất có mày, khu r ừng này còn có mình tao. Mày có b ắn tao th ì tao cũng bắn đ ược mày”. Cứ vậy, người trai giản dị ấy thấy việc đi đánh giặc nó cũng tự nhi ên như đi b ắt ếch hay bắn ná thun, vi ệc đánh giặc cho kỳ đến lúc trả xong th ù nhà n ợ nước nó là chuyện dĩ nhiên như thế, có g ì đâu để mà bàn, để mà ngh ĩ ngợi…? Ấy thế m à xem ra Vi ệt lại là ngư ời đi xa h ơn cả trong d òng sông truy ền thống. Không chỉ v ì Việt là người lập chiến công lớn nhất. M à còn vì thế hệ cha chú Việt đánh giặc đấy, nh ưng vẫn lo tránh giặc. C òn Việt, ngay khi chỉ có một tấm thân tr ơ trọi và đầy thương tích, Vi ệt vẫn là người đi tìm giặc. “Mày ch ỉ giỏi giết gia đ ình tao, còn đối với tao th ì mày là th ằng chạy”. Hồi bấy giờ, ng ười ta thường nói đến khí thế tiến công cách mạng của thời đại. Việt chính l à hiện thân của sức trẻ tiến công. Tôi sẽ không nói nhiều về đoạn văn vẫn được nhiều ng ười cho là hay nh ất truyện: đoạn tả chị em Chiến, Việt khi êng bàn th ờ mẹ, sang nh à chú. Ch ỗ hay nhất của đoạn văn hay nhất ấy có lẽ l à cái không khí thiêng liêng nó hoán c ải cả cảnh vật lẫn con ng ười. Con đường quen thuộc bỗng thấy có th êm mùi hoa cam tho ảng lại tự chân v ườn. Còn Việt, cái không khí ấy biến anh th ành con ngư ời khôn lớn. Lần đầu ti ên Việt hiểu r õ lòng mình để thấy “th ương ch ị lạ” và để thấy “mối th ù thằng Mĩ th ì có thể rờ thấy đ ược, vì nó đang đè nặng ở trên vai”. Nhưng tôi mu ốn được để ý th êm đến chi tiết: chị em Chiến, dáng vóc khỏe, to, giang cả thân ng ười lên nhấc bổng b àn thờ. Nghĩa l à thế hệ sau đ ã cứng cáp, trưởng thành. Những đứa con trong gia đ ình đã đủ sức để bay xa, xa h ơn cha m ẹ. * * * Nhân vật chú Năm trong truy ện sau khi ví chuyện gia đ ình dài nh ư dòng sông, còn nói tiếp: “Trăm sông đổ về một biển, con sông của gia đ ình ta cũng chảy về biển, m à biển thì rộng lắm…, rộng bằng cả n ước ta và ra ngoài c ả nước ta”. Điều đó có nghĩa l à Nguy ễn Thi, ở truyện ngắn n ày, ch ỉ nói về một con sông, nh ưng chúng ta không th ể chỉ thấy có một d òng sông. Nhà v ăn mu ốn ta phải nghĩ đến biển cả, đến 8 đại dương của nhân dân, v à nhân lo ại. Nhà văn mu ốn ta phải nghĩ đến không chỉ một gia Biên tập viên: Trần Hải Tú www.hoc360.vn
Công ty C ổ phần Đầu tư Công ngh ệ Giáo d ục IDJ đình, mà c ả một Tổ quốc đang h ào hùng chi ến đấu bằng sức mạnh sinh ra từ nỗi th ương đau. Chỉ có điều ở Nguyễn Thi, sự khái quát lớn lao tr ên sẽ không bay bổng tr ên đôi cánh của cảm hứng thi ca. Nh à văn mu ốn đứng tr ên hai bàn chân b ấm chắc v ào đất, vào hiện thực. Từ bỏ mọi sự khoa tr ương, nhà văn h ết sức cố gắng để chi tiết, h ình ảnh, ngôn từ… tất cả phải giống nh ư nó vốn có ở đời, dẫu cho sự thực ở đời lắm khi t àn nhẫn. Bởi vậy, tôi sẽ không h ùa theo ai đó trách Nguy ễn Thi đã dựng lên nh ững chi tiết gh ê khiếp quá, nh ư cảnh đòi đầu, với h ình ảnh thằng bé Việt để “đầu ba d ưới đất không l ượm, cứ nh è cái thằng vừa liệng đầu m à đá”. M ột hình ảnh nh ư thế quả đáng để cho ta suy nghĩ, nh ưng tuy ệt nhiên không ph ải vì nó dữ dội, kinh khủng nếu đấy đúng l à thực tại? Chỉ có l à hình ảnh ấy hình nh ư gợi lên một cái g ì bất nhẫn. Nhưng đó lại là câu chuy ện khác rồi… Đỗ Kim Hồi Giảng văn văn học Việt Nam , Nxb GD, 1997. 9 Biên tập viên: Trần Hải Tú www.hoc360.vn