Phê bình báo chí - một hoạt động cần thiết của văn hóa truyền thông

PHÊ BÌNH BÁO CHÍ – M T HO T<br /> NG C N THI T<br /> C A VĂN HÓA TRUY N THÔNG<br /> TS. Tr nh Th Bích Liên∗<br /> <br /> các hình thái ý th c xã h i g n gũi v i báo chí như văn h c, sân kh u, i n nh, âm<br /> nh c..., v cơ b n, th c ti n sáng t o<br /> <br /> ng hành khá thư ng xuyên v i ho t<br /> <br /> ó lý lu n phê bình luôn óng vai trò t ng k t, th m<br /> năng hư ng<br /> báo chí<br /> <br /> ng lý lu n phê bình.<br /> <br /> nh, ánh giá, th m chí th c hi n ch c<br /> <br /> o thi t th c cho quá trình sáng t o c a các ch th . Còn trong ph m vi ho t<br /> <br /> ng<br /> <br /> ta, m i quan h tương h gi a 3 bình di n: sáng t o, nghiên c u lý lu n và phê bình<br /> <br /> nhìn chung ít có ư c hi u ng tương tác như ý. Riêng b ph n phê bình báo chí v i tư cách là<br /> m t ho t<br /> <br /> ng h c thu t nh m vào<br /> <br /> nh giá, phê bình các s n ph m nghiên c u và sáng t o tác<br /> <br /> ph m báo chí thì còn khá nhi u b t c p. Trong ph m vi gi i h n c a bài vi t này, bư c<br /> tôi xin bàn t i nh ng bi u hi n phát tri n thi u cân b ng c a ho t<br /> tương quan v i ho t<br /> <br /> ng phê bình báo chí trong<br /> <br /> ng nghiên c u lý lu n và th c ti n sáng t o, t<br /> <br /> phương hư ng nh m thúc<br /> <br /> y s phát tri n c a ho t<br /> <br /> u chúng<br /> <br /> ó phác th o nh ng<br /> <br /> ng phê bình báo chí hi n nay, góp ph n<br /> <br /> nh hư ng và làm lành m nh hóa môi trư ng văn hóa truy n thông th i kỳ h i nh p.<br /> 1. Phê bình báo chí hi n nay còn thi u cân b ng h th ng<br /> Trong th i kỳ<br /> <br /> i m i, h i nh p và phát tri n, chúng ta ã có ư c nh ng thành t u nghiên<br /> <br /> c u lý lu n báo chí r t áng ghi nh n. H th ng các giáo trình lý lu n v nghi p v báo chí ã<br /> ư c hình thành và xác l p<br /> <br /> n t ng lo i hình, lo i th báo chí cơ b n. Nh ng thành t u nghiên<br /> <br /> c u báo chí h c c a các nư c ã ư c gi i thi u và c p nh t khá thư ng xuyên. Nhi u công trình<br /> nghiên c u dư i d ng chuyên lu n và tài li u tham kh o v báo chí h c nói chung, v các tác gia<br /> hay th lo i báo chí nói riêng càng góp ph n khơi thêm nh ng chi u sâu m i cho tư duy nghiên<br /> c u khoa h c v báo chí. Th c ti n sáng t o tác ph m báo chí c a ta cũng ã vươn t i nh ng t m<br /> cao m i chưa t ng có c v quy mô s lư ng và ch t lư ng nh không gian văn hoá dân ch<br /> ∗<br /> <br /> H c vi n Báo chí và Tuyên truy n<br /> <br /> thoáng r ng và c i m . Chưa bao gi chúng ta có ư c m t di n m o<br /> và thăng hoa như hi n nay. T c<br /> l n m nh c a m t<br /> <br /> i s ng báo chí sôi<br /> <br /> ng<br /> <br /> hình thành nhanh chóng c a các ơn v báo chí m i cùng s<br /> <br /> i ngũ các nhà báo thu c<br /> <br /> các lo i hình báo chí khác nhau ã cho th y s c<br /> <br /> s ng và uy l c to l n c a n n báo chí nư c nhà.<br /> T khi<br /> <br /> i m i và h i nh p,<br /> <br /> i s ng nghiên c u lý lu n và sáng t o báo chí ã có ư c s<br /> <br /> b t phá, vươn t m ngo n m c, x ng áng là công c<br /> <br /> c l c ph ng s cho s nghi p<br /> <br /> di n c a<br /> <br /> ng c a ho t<br /> <br /> t nư c. Nhìn vào b c tranh<br /> <br /> i s ng sôi<br /> <br /> báo chí, chúng ta có th kỳ v ng vào kh năng h i nh p năng<br /> <br /> i m i toàn<br /> <br /> ng nghiên c u và sáng t o<br /> <br /> ng c a báo chí nư c nhà trong xu<br /> <br /> th phát tri n chung c a báo chí khu v c và th gi i.<br /> Ch ng nh ng chưa có ư c bư c chân<br /> sáng t o tác ph m, ho t<br /> <br /> ng phê bình báo chí<br /> <br /> ng hành tin c y cùng v i<br /> <br /> ta trong nh ng năm qua ã hi n di n trong m t<br /> <br /> di n m o nh t nh t, thi u cân b ng h th ng v i các ch nh th khác c a<br /> chung. Chúng ta có m t<br /> <br /> i ngũ ông<br /> <br /> i s ng nghiên c u và<br /> <br /> i s ng báo chí nói<br /> <br /> o các nhà báo tr c ti p tác nghi p và sáng t o tác ph m<br /> <br /> báo chí trên m i ph m vi cu c s ng xã h i khác nhau. Chúng ta cũng ã có m t<br /> các nhà nghiên c u và gi ng d y báo chí chuyên nghi p. Trong khi ó<br /> phê bình báo chí nhi t tâm và t n tu v i úng nghĩa lao<br /> báo chí hàng năm ư c trao cho<br /> <br /> i ngũ không ít<br /> <br /> ta chưa h có m t cây bút<br /> <br /> ng phê bình ích th c. Gi i thư ng<br /> <br /> các th lo i tin, bài, phóng s , bình lu n, bút ký, i u tra…,<br /> <br /> song xưa nay chưa h có bài báo nào ư c gi i l i thu c th lo i phê bình báo chí.<br /> Quy lu t sáng t o các giá tr tinh th n c a nhân lo i cho th y, ã có s sáng t o thư ng kéo<br /> theo s hi n di n c a ho t<br /> <br /> ng phê bình, ánh giá. Vì th , s xu t hi n có ph n quá vênh l ch so<br /> <br /> v i th c ti n sáng t o tác ph m c a phê bình báo chí ã ph n nào ph n ánh tình tr ng phát tri n<br /> thi u cân b ng h th ng t i m c khó ch p nh n c a n n báo chí chúng ta. Trong tương quan so<br /> sánh v i<br /> <br /> i s ng văn h c, âm nh c, h i ho , sân kh u, i n nh…,<br /> <br /> lãnh<br /> <br /> a báo chí dư ng như<br /> <br /> chưa có ch<br /> <br /> ng x ng áng cho ho t<br /> <br /> ng phê bình v i tư cách là m t m t xích quan tr ng góp<br /> <br /> ph n hư ng<br /> <br /> o cho s phát tri n lành m nh c a báo chí trên c bình di n n i dung tư tư ng và<br /> <br /> c u trúc hình th c sáng t o. Công b ng mà nói phê bình báo chí<br /> m nh t, s ng nh và “ăn theo” ho t<br /> v i tư cách là m t ho t<br /> <br /> ta hi n m i ch là m t b ph n<br /> <br /> ng nghiên c u lý lu n. Chúng ta chưa có phê bình báo chí<br /> <br /> ng khoa h c t n t i<br /> <br /> c l p,<br /> <br /> ng<br /> <br /> ng bên c nh các ho t<br /> <br /> ng nghiên<br /> <br /> c u lý lu n và sáng ta tác ph m báo chí. M t s<br /> các chính tr gia, các nhà lãnh<br /> cáo, ngh<br /> <br /> ánh giá khái quát hay nh n xét v báo chí c a<br /> <br /> o qu n lý báo chí ho c c a gi i nghiên c u thông qua các báo<br /> <br /> nh, ch th hay các bài vi t… ôi khi có hơi hư ng phê bình<br /> <br /> góc<br /> <br /> phê phán, nh c<br /> <br /> nh khi có bi u hi n nào ó l ch l c v tư tư ng. Tuy nhiên t t c ch là nh ng khái quát chung,<br /> không ch m t g i tên hi n tư ng nào c th<br /> t<br /> <br /> ngư i c m bút có d p chiêm nghiêm, u n n n và<br /> <br /> i u ch nh hành vi sáng t o c a mình .V l i, phê bình toàn di n không ch d ng l i<br /> <br /> phê phán v v n<br /> <br /> nh ng<br /> <br /> n i dung tư tư ng mà còn bao g m c các khía c nh c u trúc hình th c sáng<br /> <br /> t o n a. Ch có phê bình sâu s c và toàn di n v m i c p<br /> <br /> c u thành ch nh th c a<br /> <br /> i s ng báo<br /> <br /> chí m i góp ph n làm giàu thêm ti m năng tri thưc sáng t o và nghiên c u c a ngư i làm báo.<br /> M ts<br /> <br /> n ph m báo chí có duy trì khá<br /> <br /> y u trong ho t<br /> <br /> u<br /> <br /> n m c “d n vư n” nh m phê bình nh ng non<br /> <br /> ng sáng t o báo chí nhưng cũng l i ch thiên v phê phán v n v t chuy n s<br /> <br /> d ng câu t ch nghĩa chưa chu n, chưa hay…tuy t nhiên chưa th y bài vi t nào có kh năng m<br /> r ng năng l c “d n vư n”<br /> <br /> n các bình di n hình th c như k t c u, t ch c chi ti t, ngôn t , ý<br /> <br /> tư ng, quan ni m c a ch th sáng t o… Nghiên c u, phê bình báo chí hi n<br /> <br /> i chuyên nghi p r t<br /> <br /> c n thi t ph i t o l p ư c tư duy phê bình toàn di n v m i y u t c u thành ch nh th<br /> <br /> i s ng<br /> <br /> báo chí.<br /> Phê bình nh m u n n n k p th i nh ng sai sót và<br /> <br /> nh hư ng tích c c cho ho t<br /> <br /> ng báo chí<br /> <br /> cũng chưa ư c ý th c như m t công vi c thư ng xuyên. Dư ng như phê bình báo chí c a ta hi n<br /> nay ch chú tâm vào ph n ng n, thiên v x lý h u qu khi “s<br /> năng l c phòng ng a c a m t n n phê bình giàu tính năng ch<br /> <br /> ã r i”. Chúng ta chưa có ư c<br /> ng tích c c, có th t o ư c s c<br /> <br /> kháng t giác trong ý th c sáng t o c a các nhà báo. Thư ng tr c ý th c phê bình và t phê<br /> bình cũng là th công năng<br /> <br /> i tr ng hi u qu nh m ph n v l i nh ng nguy cơ sai sót t trong<br /> <br /> ti m th c c a ngư i c m bút.<br /> Phê bình báo chí c a ta hi n nay cũng m i ch d ng l i<br /> kinh nghi m” ho c x lý “kín” trong các cu c h p giao ban<br /> lý. Phê bình chưa tr thành m t ho t<br /> thông tin<br /> <br /> các trao<br /> <br /> i, nh n xét nh m “rút<br /> <br /> nh kỳ c a các c p lãnh<br /> <br /> ng chuyên môn dân ch công khai trên các phương ti n<br /> <br /> i chúng, do v y chưa t o ư c hi u ng lan to r ng rãi t i ông<br /> <br /> ngư i làm báo.<br /> <br /> o vá qu n<br /> <br /> o<br /> <br /> i ngũ nh ng<br /> <br /> Nh ng phác th o trên cho th y tình tr ng phát tri n c a phê bình báo chí trong tương quan<br /> h th ng c a<br /> <br /> i s ng báo chí hi n v n còn nhi u b t c p khi n phê bình tr nên l c i u trư c s<br /> <br /> phát tri n khá n<br /> <br /> nh c a<br /> <br /> vênh l ch h th ng di n ra<br /> <br /> i s ng nghiên c u lý lu n và sáng t o báo chí. Tình tr ng phát tri n<br /> lãnh<br /> <br /> gây tr ng i không ít cho ho t<br /> <br /> a phê bình - m t m t xích quan tr ng c a<br /> <br /> i s ng báo chí s<br /> <br /> ng báo chí nói chung. Phê bình báo chí lành m nh và úng<br /> <br /> hư ng có giá tr như m t th “bi t dư c” có kh năng phòng ng a và ch a tr các căn b nh c h u<br /> c a báo chí c v ý th c tư tư ng l n hình th c t ch c quá trình sáng t o tác ph m báo chí. S<br /> phát tri n hài hoà c a phê bình báo chí cũng góp ph n c ng c b n ch c thêm trong ý th c sáng<br /> t o c a ngư i làm báo v các nguyên lý lý lu n báo chí cơ b n, do ó nó kéo g n l i kho ng cách<br /> gi a lý lu n và th c ti n sáng t o trong m t cơ c u quan h tương tác th ng nh t, h u cơ c a<br /> <br /> i<br /> <br /> s ng báo chí.<br /> 2.<br /> <br /> phê bình báo chí tr thành m t m t xích c a văn hóa truy n thông<br /> S tr m l ng c a phê bình báo chí ã t ng trư ng di n trong l ch s . Quan ni m s ng “dĩ<br /> <br /> hoà vi quý”, truy n th ng ng x vi tình c a ngư i Vi t là m t trong nh ng căn nguyên chi ph i<br /> thi u tích c c t i nh p<br /> <br /> phát tri n b t thư ng c a phê bình báo chí<br /> <br /> s phát tri n c a phê bình báo chí theo k p v i à phát tri n c a<br /> <br /> nư c ta hi n nay. Thúc<br /> <br /> y<br /> <br /> i s ng nghiên c u lý lu n và<br /> <br /> sáng t o báo chí do v y là công vi c c a c m t quá trình dài lâu, ph c t p, có liên quan t i t t c<br /> các ngành, các c p và m i ch th ho t<br /> <br /> ng báo chí. Bư c<br /> <br /> phương hư ng cơ b n v i mong mu n góp ph n ưa<br /> <br /> u xin ư c phác th o m t vài<br /> <br /> i s ng báo chí phát tri n lên m t t m vóc<br /> <br /> m i.<br /> 2.1. V nh n th c<br /> Vi c tăng cư ng và thúc<br /> <br /> y s phát tri n c a phê bình báo chí hi n nay ph i ư c khơi d y<br /> <br /> trư c h t t vi c nâng cao nh n th c v vai trò, v trí, tính năng và các nguyên t c phê bình báo<br /> chí hi n<br /> <br /> i trong khuôn kh lu t pháp cùng<br /> <br /> ti p ho c gián ti p tham gia ho t<br /> <br /> o<br /> <br /> c ngh nghi p cho m i t ch c, cá nhân tr c<br /> <br /> ng báo chí. Phê bình ã<br /> <br /> quy n c a các cơ quan ch c năng hay các nhà lãnh<br /> <br /> n lúc không còn ch là công tác<br /> <br /> c<br /> <br /> o báo chí mà là công vi c bình thư ng c a<br /> <br /> t t c m i ngư i có nhi t tâm v i báo chí nư c nhà. Ho t<br /> <br /> ng phê bình báo chí, n u không thu c<br /> <br /> nh ng n i dung thông tin nh y c m, c n ph i ư c ph c p r ng rãi t i m i ngõ ngách c a không<br /> gian giao ti p xã h i theo hư ng công chúng hoá phê bình báo chí.<br /> 2.2. V t ch c hành<br /> <br /> ng<br /> <br /> Các cơ quan ch c năng qu n lý và các cơ quan ch qu n báo chí c n có các bi n pháp thu<br /> hút ông<br /> <br /> o l c lư ng xã h i, các t ng l p công chúng tham gia tích c c vào ho t<br /> <br /> ng phê bình<br /> <br /> báo chí nh m k p th i phát hi n nh ng “h t s n”, nh ng tỳ v t trong các s n ph m nghiên c u lý<br /> lu n và sáng t o báo chí c trên bình di n n i dung tư tư ng và hình th c th hi n. Ch tài thư ng<br /> ph t thích áng s góp ph n gi v ng m i quan h tương tác gi a<br /> <br /> i s ng báo chí và ông<br /> <br /> o<br /> <br /> công chúng ti p nh n. Các n ph m, cơ quan báo chí c n hình thành và duy trì thư ng xuyên các<br /> chuyên m c trao<br /> <br /> i, phê bình báo chí như m t nh p c u g n k t báo chí v i công chúng ti p nh n<br /> <br /> báo chí. Nh ng tác ph m báo chí t t ho c nh ng bài vi t còn non y u v m t s phương di n nào<br /> ó c n ư c thông tin trao<br /> <br /> i, phê bình, ánh giá k p th i. Theo<br /> <br /> nh kỳ, gi i thư ng báo chí<br /> <br /> hàng năm c n có thêm t l gi i thư ng cho các tác ph m nghiên c u lý lu n và phê bình báo chí<br /> xu t s c (âu này ch ch y u trao gi i cho lĩnh v c sáng t o tác ph m báo chí).<br /> <br /> các H i, Chi h i<br /> <br /> nhà báo, n u i u ki n cho phép có th thành l p các Ti u ban nghiên c u lý lu n và phê bình báo<br /> chí; C n s m hình thành m t l c lư ng nh ng ngư i có chuyên môn sâu v phê bình báo chí<br /> có th<br /> <br /> m trách công vi c này m t cách chuyên nghi p hơn.<br /> <br /> có ư c hi u qu tích c c và sâu<br /> <br /> r ng, nh ng tác ph m báo chí m c sai l m, thi u sót (n u không ph i là nh ng v n<br /> c n ư c t ch c trao<br /> <br /> i, phê bình công khai giúp ông<br /> <br /> nh y c m),<br /> <br /> o ngư i làm báo có i u ki n ti p c n<br /> <br /> và rút kinh nghi m.<br /> 2.3. V<br /> <br /> ào t o, b i dư ng<br /> <br /> Ho t<br /> v n<br /> <br /> ng phê bình báo chí hi n nay ã<br /> <br /> lý thuy t khái quát<br /> <br /> n lúc c n ph i ư c h th ng hoá thành nh ng<br /> <br /> trư c m t hình thành n i dung Chuyên<br /> <br /> Phê bình báo chí, ti n t i<br /> <br /> nh hình môn h c Phê bình báo chí có m t trong khung chương trình ào t o và b i dư ng báo<br /> chí . Ngư i h c ngh báo chí c n s m ư c trang b nh ng tri th c cơ b n v c u trúc lý thuy t<br /> c a B môn Phê bình báo chí như: vai trò, v trí, ch c năng, các nguyên t c và cách th c phê bình<br /> báo chí hi n<br /> <br /> i...C n có cơ ch<br /> <br /> an xen h p lý gi a thông tin lý lu n v phê bình báo chí v i<br /> <br /> th c hành phê bình nh ng hi n tư ng báo chí c th . Nh ng tác gia, tác ph m, trào lưu, xu hư ng<br /> <br />