Phòng, chống bạo lực đối với trẻ em và lao động trẻ em - pháp luật và thực tiễn - TS Đỗ Ngân Bình

VÊn ®Ò phßng, chèng b¹o lùc ®èi víi phô n÷ vµ trÎ em trong c¸c lÜnh vùc ph¸p luËt TS. §ç Ng©n B×nh * T rong nh ng năm g n ây, hi n tư ng b o l c i v i tr em ang ngày càng gia tăng. Do h n ch v nh n th c, do tu i tác và thi u s quan tâm c a gia ình, tr em ang không nh ng b bóc l t v s c lao ng mà còn b ánh p, chà p v nhân ph m, danh d . ã n lúc, Nhà nư c và toàn xã h i c n quan tâm hơn n các bi n pháp phòng, ch ng b o l c i v i tr em và lao ng tr em. Trong ó, vi c xem xét, hoàn thi n các quy nh pháp lu t v phòng, ch ng b o l c i v i tr em và lao ng tr em, cũng như t ch c th c hi n t t các quy nh này là m t nhân t quan tr ng. 1. V khái ni m tr em, lao ng tr em và b o l c i v i tr em Hi n nay, trong các văn b n pháp lu t c a Vi t Nam ang t n t i nh ng quy nh không th ng nh t v tu i xác nh th nào là tr em và lao ng tr em. Lu t b o v , chăm sóc và giáo d c tr em thông qua ngày 15/6/2004 cho r ng tr em là công dân Vi t Nam dư i 16 tu i.(1) B lu t hình s nư c C ng hoà XHCN Vi t Nam năm 1999 có m t s quy nh gián ti p v “tr em”. C th , trong các t i ph m liên quan n tr em, B lu t hình s xác nh tr em là ngư i dư i 16 tu i, nh ng t i ph m i v i i tư ng này ư c chia thành 2 lo i: T i ph m i v i tr em trong tu i t 13 n dư i 16 tu i và t i ph m i v i tr em dư i 16 tu i. Như v y, v i các quy nh c a B lu t hình s , có th hình dung tr em t¹p chÝ luËt häc sè 2/2009 là nh ng ngư i dư i 16 tu i, khác v i ngư i v thành niên là ngư i dư i 18 tu i. T i B lu t lao ng (BLL ) nư c C ng hoà XHCN Vi t Nam không ưa ra i u lu t xác nh th nào là “lao ng tr em” mà ch quy nh: “ngư i lao ng là ngư i t 15 (2) tu i tr lên”. ng th i, BLL cũng xác nh lao ng chưa thành niên “là ngư i dư i 18 tu i”(3) và quy nh v vi c c m nh n tr em chưa 15 tu i vào làm các công vi c n ng nh c, c h i…(4) Như v y, vi c xác nh th nào là tr em và lao ng tr em trong các văn b n pháp lu t lao ng nhìn chung chưa rõ ràng. Ch có th suy oán g m 2 lo i là: Lao ng v thành niên dư i 18 tu i và lao ng tr em dư i 15 tu i. i chi u v i các quy nh trong Công ư c 182 c a T ch c lao ng qu c t (ILO) v “C m và hành ng t c th i lo i b các hình th c lao ng tr em t i t nh t” và Khuy n ngh s 190 cũng v v n này,(5) có th th y nh ng i m vênh gi a pháp lu t trong nư c và pháp lu t qu c t v khái ni m “lao ng tr em”. T i hai văn b n c a ILO, thu t ng “tr em” ư c áp d ng cho t t c nh ng ngư i dư i 18 tu i, trong khi theo quy nh c a pháp lu t Vi t Nam tr em l i là ngư i dư i 16 tu i. Như v y, quy nh v tu i không ng nh t chính là m t trong nh ng vn u tiên c n xem xét khi chu n hoá các * Gi ng viên Khoa pháp lu t kinh t Trư ng i h c Lu t Hà N i 35 VÊn ®Ò phßng, chèng b¹o lùc ®èi víi phô n÷ vµ trÎ em trong c¸c lÜnh vùc ph¸p luËt văn b n pháp lí làm cơ s cho vi c tri n khai các ho t ng phòng, ch ng b o l c tr em. Căn c vào các quy nh c a pháp lu t và th c ti n, có th th y hành vi b o l c i v i tr em và lao ng tr em là hành vi c ý gây t n h i ho c hành vi có kh năng gây t n h i v th ch t, tinh th n i v i tr em và lao ng tr em. C th bao g m nh ng lo i hành vi sau ây: Hành h , ngư c ãi, ánh p ho c nh ng hành vi c ý khác xâm h i n s c kho , tính m ng; lăng m ho c hành vi c ý khác xúc ph m danh d , nhân ph m; cô l p, xua u i ho c gây áp l c thư ng xuyên v tâm lí gây h u qu nghiêm tr ng; cư ng ép quan h tình d c (như hi p dâm, cư ng dâm, giao c u…) v i tr em và lao ng tr em; c ý gây thương tích ho c gây t n h i cho s c kho c a tr em ho c lao ng tr em; i x t i t , b t nh n ăn, nh n u ng, b t ch u rét, m c rách, không cho ho c h n ch v sinh cá nhân, giam hãm nơi có môi trư ng c h i, nguy hi m ho c b t làm nh ng vi c trái v i o c xã h i; hành vi l m d ng s c lao ng tr em, s d ng s c lao ng tr em vào công vi c n ng nh c, nguy hi m ho c ti p xúc v i ch t c h i, làm nh ng công vi c khác trái v i quy nh c a pháp lu t v lao ng... 2. V các bi n pháp phòng, ch ng b o l c i v i tr em Căn c vào các ho t ng th c ti n và hi u qu c a các ho t ng ó, có th chia thành các bi n pháp như sau: 1) Nhóm các bi n pháp phòng ng a tình tr ng b o l c i v i tr em như tư v n, tham v n, giáo d c nh hư ng i v i tr em, ph bi n, tuyên truy n pháp lu t i v i tr em và c ng ng, xác nh trách nhi m c a các cơ quan, oàn th , qu n chúng; 36 2) Nhóm các bi n pháp nh m phát hi n hành vi b o l c i v i tr em như nâng cao ý th c nhân dân, giáo d c nh m nâng cao kh năng ph n ng và t phòng v c a tr em, tăng cư ng s quan tâm c a gia ình và nhà trư ng i v i tr em và lao ng tr em; 3) Nhóm các bi n pháp ph i h p x lí i v i các hành vi b o l c i v i tr em và lao ng tr em, ph i h p liên ngành gi a các cơ quan, oàn th , t ch c, gia ình và cá nhân; 4) Nhóm các bi n pháp s d ng ch tài i v i ngư i có hành vi b o l c i v i tr em. C th như bu c b i thư ng v t ch t và kh c ph c h u qu i v i tr em và lao ng tr em, x ph t vi ph m hành chính, th m chí truy c u trách nhi m hình s . 3. Tình tr ng b o l c i v i tr em và lao ng tr em Vi t Nam Qua nh ng thông tin ư c c p nh t, ăng t i trên các phương ti n thông tin i chúng như truy n hình, ài phát thanh, các t báo có uy tín và ch t lư ng… có th th y công tác b o v , chăm sóc và giáo d c tr em v n còn nhi u b t c p, t n t i c n gi i quy t. Tình tr ng b o l c i v i tr em và lao ng tr em ang có chi u hư ng gia tăng. M t s lo i t i ph m như: gi t h i, xâm h i tình d c, c ý gây thương tích, buôn bán tr em, hành h lao ng tr em, cư ng b c lao ng tr em... ang có chi u hư ng gia tăng. Theo s li u th ng kê c a B công an, t năm 2001 n 2006 m i năm có kho ng hơn 1500 v vi ph m quy n tr em(6) và có n hơn 80% các b cáo b xét x v các t i danh có liên quan n xâm h i tình d c tr em.(7) c bi t, s v hi p dâm tr em ang chi m t l cao trong các hành vi b o hành tr em ng th i tính ch t ph m t i ngày càng t¹p chÝ luËt häc sè 2/2009 VÊn ®Ò phßng, chèng b¹o lùc ®èi víi phô n÷ vµ trÎ em trong c¸c lÜnh vùc ph¸p luËt nghiêm tr ng, bi u hi n dư i nhi u d ng như: nhi u ngư i cùng hi p m t cháu, hi p m t cháu nhi u l n, liên t c kéo dài, nhi u tr em b hi p khi tu i i còn quá nh . Các hành vi và t i ph m v b o l c i v i tr em và lao ng tr em ang là v n xã h i nh c nh i, c p bách nhi u vùng, nhi u a phương. B o hành tr em và lao ng tr em l i h u qu n ng n , lâu dài i v i s phát tri n v s c kho , tâm lí, tinh th n tr em. Tuy các v vi ph m b o l c i v i tr em và lao ng tr em ã và ang ư c phát hi n, ưa ra x lí hành chính ho c truy c u trách nhi m hình s ngày càng nhi u nhưng quy trình v ngăn ng a, phát hi n, x lí và h tr tr em b b o l c chưa ư c quy nh t ng th , thi u s ph i k t h p gi a các c p, các ngành. i u này ã h n ch r t nhi u k t qu c a ho t ng phòng, ch ng b o l c i v i tr em. tuy n cơ s các d ch v h tr pháp lí, y t , ph c h i th ch t, tâm lí cho tr em và lao ng tr em b b o l c h u như chưa có ho c có thì cũng r t h n ch . Nguy cơ b b o hành có th x y ra i v i tr em m i tu i. B t kì i tư ng nào trong tu i ã phát tri n v sinh lí, có ngh nghi p hay không có ngh nghi p, có quen bi t hay không v i n n nhân u có th là nh ng i tư ng có hành vi b o l c i v i tr em và lao ng tr em, c bi t là các “ông ch ” (ngư i s d ng lao ng) trong quan h v i lao ng tr em. Tuy nhiên, tình tr ng này có th ki m soát ư c n u chúng ta xác nh ư c nh ng nguyên nhân sâu xa c a các hành vi này và có bi n pháp phát hi n, phòng ng a, ngăn ch n, x lí k p th i và kiên quy t. Theo báo cáo không chính th c c a t¹p chÝ luËt häc sè 2/2009 thanh tra lao ng t i các a phương, c bi t là các a phương ang n i lên như nh ng “ i m nóng” c a tình tr ng b o l c i v i lao ng tr em, có th th y nh ng v n b t c p như sau: 1) Còn nhi u lao ng v thành niên b làm vi c trong nh ng hoàn c nh c bi t khó khăn như làm vi c trong nhi u gi li n, làm vi c vào ban êm hay công vi c khi n tr em b giam hãm vô lí t i a i m c a ngư i s d ng lao ng; 2) M t s em bé gái b bu c ho c b l i d ng làm các công vi c d b l m d ng v m t th ch t, tâm lí hay tình d c (như làm vi c trong các quán bar, nhà hàng, khách s n nhưng không có h p ng lao ng ho c trá hình dư i hình th c là ngư i nhà, ngư i quen...; 3) V n còn m t s lao ng v thành niên ph i làm vi c trong nh ng i u ki n lao ng n ng nh c, c h i, làm vi c trong các không gian b tù hãm, ti p xúc v i các tác nhân nh hư ng tr c ti p n s phát tri n th ch t ho c tinh th n c a ngư i lao ng... 4. Pháp lu t Vi t Nam liên quan n phòng, ch ng b o l c i v i tr em và lao ng tr em a. Lu t b o v , chăm sóc và giáo d c tr em v i vi c phòng, ch ng b o l c i v i tr em và lao ng tr em Văn b n này quy nh rõ v quy n c a tr em, ó là tr em ư c gia ình, Nhà nư c và xã h i tôn tr ng, b o v tính m ng, thân th , nhân ph m và danh d ;(8) xác nh nh ng hành vi tr c ti p gây nguy cơ b o l c i v i tr em c n b nghiêm c m như d d , lôi kéo tr em i lang thang, l i d ng tr em lang thang, tr c l i; d d , l a d i, ép bu c tr em mua, bán, v n chuy n, tàng tr , s d ng trái phép ch t ma tuý; lôi kéo tr em ánh 37 VÊn ®Ò phßng, chèng b¹o lùc ®èi víi phô n÷ vµ trÎ em trong c¸c lÜnh vùc ph¸p luËt b c; bán, cho tr em s d ng rư u, bia, thu c lá, ch t kích thích khác có h i cho s c kho ; d d , l a d i, d n d t, ch a ch p, ép bu c tr em ho t ng m i dâm; xâm h i tình d c tr em; hành h , ngư c ãi, làm nh c, chi m o t, b t cóc, mua bán, ánh tráo tr em; l i d ng tr em vì m c ích tr c l i; xúi gi c tr em thù ghét cha m , ngư i giám h ho c xâm ph m tính m ng, thân th , nhân ph m, danh d c a ngư i khác; l m d ng lao ng tr em, s d ng tr em làm công vi c n ng nh c, nguy hi m ho c ti p xúc v i ch t c h i, làm nh ng công vi c khác trái v i quy nh c a pháp lu t v lao ng…;(9) c p trách nhi m c a gia ình, các cơ quan nhà nư c, nhà trư ng, các oàn th qu n chúng và xã h i trong vi c b o v tr em và lao ng tr em, phòng ch ng nguy cơ b o hành i v i i tư ng c bi t này.(10) C th như: - Quy nh v vi c gia ình, nhà nư c và xã h i có trách nhi m b o v tính m ng, thân th , nhân ph m, danh d c a tr em; th c hi n các bi n pháp phòng ng a tai n n cho tr em; - M i hành vi xâm ph m tính m ng, thân th , nhân ph m, danh d c a tr em u b x lí k p th i, nghiêm minh theo quy nh c a pháp lu t; - Thành l p qu b o tr tr em nh m m c ích v n ng s óng góp t nguy n c a các cơ quan, t ch c, cá nhân trong nư c và nư c ngoài, vi n tr qu c t và h tr c a ngân sách nhà nư c cho s nghi p b o v , chăm sóc và giáo d c tr em. Vi c huy ng, qu n lí và s d ng qu b o tr tr em ph i úng m c ích, theo ch tài chính hi n hành c a Nhà nư c; - U ban nhân dân các c p có trách nhi m phát hi n, gi i quy t k p th i tình tr ng tr em 38 ph i làm vi c n ng nh c, nguy hi m, ti p xúc v i ch t c h i; t o i u ki n cho tr em ư c h c ngh , làm công vi c phù h p v i s c kho , l a tu i trong ph m vi a phương; - Cha m , ngư i giám h có trách nhi m gi liên h thư ng xuyên v i tr em ph i làm vi c xa gia ình giúp , giáo d c tr em; i v i tr em cùng gia ình i lang thang thì y ban nhân dân c p t nh nơi có tr em cùng gia ình n lang thang có trách nhi m yêu c u và t o i u ki n gia ình lang thang nh cư, n nh cu c s ng và tr em ư c hư ng các quy n c a mình. - Tr em b xâm h i tình d c ư c gia ình, Nhà nư c và xã h i giúp b ng các bi n pháp tư v n, ph c h i s c kho , tinh th n và t o i u ki n n nh cu c s ng; - Cơ quan, t ch c, cá nhân có trách nhi m th c hi n bi n pháp giáo d c, phòng ng a, ngăn ch n và t cáo hành vi xâm h i tình d c tr em. b. Pháp lu t lao ng v i vi c phòng, ch ng b o l c i v i lao ng tr em Pháp lu t lao ng quy nh rõ v nghĩa v c a ngư i s d ng lao ng trong vi c s d ng lao ng tr em và c m các hành vi b o l c i v i lao ng tr em như: C m nh n tr em chưa 15 tu i vào làm vi c, tr m t s ngh và công vi c do B lao ng thương binh và xã h i quy nh; d i v i ngành ngh và công vi c ư c nh n tr em chưa 15 tu i vào làm vi c, h c ngh thì vi c nh n và s d ng nh ng tr em này ph i có s ng ý và theo dõi c a cha m ho c ngư i u.(11) Pháp lu t lao ng cũng quy nh c th v quy n c a lao ng tr em trong vi c b o v ch ng l i các nguy cơ b b o l c t i nơi t¹p chÝ luËt häc sè 2/2009 VÊn ®Ò phßng, chèng b¹o lùc ®èi víi phô n÷ vµ trÎ em trong c¸c lÜnh vùc ph¸p luËt làm vi c.(12) C th như: Ngư i s d ng lao ng ch ư c s d ng ngư i lao ng chưa thành niên vào nh ng công vi c phù h p v i s c kho b o m s phát tri n th l c, trí l c, nhân cách và có trách nhi m quan tâm, chăm sóc ngư i lao ng chưa thành niên v các m t lao ng, ti n lương, s c kho , h c t p trong quá trình lao ng; c m s d ng ngư i lao ng chưa thành niên làm nh ng công vi c n ng nh c, nguy hi m ho c ti p xúc v i các ch t c h i ho c ch làm vi c, công vi c nh hư ng x u t i nhân cách c a h theo danh m c do B lao ng - thương binh và xã h i và B y t ban hành. c. Quy nh v trách nhi m pháp lí i v i hành vi b o l c i v i tr em và lao ng tr em Chính ph ã ban hành Ngh nh s 114/2006/N -CP ngày 3/10/2006 quy nh x ph t hành chính v dân s và tr em. T i văn b n này ã xác nh các hành vi b o l c i v i tr em và lao ng tr em và m c x ph t hành chính. Các bi n pháp x lí hành chính c th là: c nh cáo; ph t ti n tư c quy n s d ng gi y phép, ch ng ch hành ngh c a cơ s s n xu t kinh doanh có hành vi b o l c i v i lao ng tr em; t ch thu tang v t, phương ti n ư c s d ng gây b o l c i v i tr em và lao ng tr em; bu c th c hi n trách nhi m chăm sóc, nuôi dư ng tr em, th c hi n nghĩa v óng góp nuôi dư ng tr em theo quy nh; bu c ch u m i chi phí khám b nh, ch a b nh cho tr em do hành vi vi ph m hành chính gây ra; bu c ch u m i chi phí ưa tr em tr v gia ình, gia ình thay th ho c cơ s tr giúp tr em. Ngoài vi c x ph t hành chính nói trên, n u y u t c u thành t i ph m, ngư i có t¹p chÝ luËt häc sè 2/2009 hành vi b o l c i v i tr em và lao ng tr em có th b truy c u trách nhi m hình s theo quy nh c a B lu t hình s v i các t i danh như: T i hi p dâm tr em; cư ng dâm tr em; giao c u v i tr em; dâm ô i v i tr em; c ý gây thương tích ho c gây t n h i cho s c kho c a em… ây là nh ng t i danh v i ch tài x lí nghiêm kh c áp d ng i v i nh ng cá nhân có hành vi b o l c i v i tr em. ng th i, các quy nh này cũng nh m răn e nh ng hành vi b o l c có th tái di n trong xã h i, nh hư ng n tính m ng, s c kho , trí tu c a tr em. Bên c nh nh ng văn b n pháp lu t nói trên, r i rác trong các quy nh c a m t s văn b n pháp lu t ơn ngành như: Lu t t t ng hình s , Lu t tr giúp pháp lí, pháp lu t v tư v n pháp lí, Lu t lu t sư… cũng có các quy nh nh m h tr , tư v n và tr giúp k p th i i v i nh ng tr em là n n nhân c a hành vi b o l c trong xã h i. d. Nh ng t n t i c a pháp lu t liên quan n pháp lu t phòng, ch ng b o l c i v i tr em và lao ng tr em ã có khá nhi u quy nh c a pháp lu t nhưng tình tr ng b o l c i v i tr em và lao ng tr em v n gia tăng và tính ch t ngày càng ph c t p? Dư i góc pháp lí, chúng tôi nh n th y có m t s t n t i trong pháp lu t liên quan n phòng, ch ng b o l c i v i tr em và lao ng tr em như sau: Th nh t, các văn b n pháp lu t còn thi u tính h th ng. Vi c th c thi các quy nh v phòng, ch ng b o l c i v i tr em thu c v các cơ quan, t ch c khác nhau, chưa có s ph i h p hành ng c a các t ch c ó vì m c tiêu chung là b o v tr em và lao ng tr em. Cơ ch ph i h p ng b 39