Quan hệ văn hoá Pháp-Việt đầu thế kỷ 20 qua sự kiện Triển lãm Toàn cầu 1900

Quan hệ văn hoá Pháp-Việt đầu thế kỷ 20<br /> qua sự kiện Triển lãm Toàn cầu 1900<br /> NGUYỄN LÊ-TUYÊN – NGUYỄN ĐỨC HIỆP<br /> Thành lập từ năm 1883, Hội Nghiên cứu Đông Dương (Société des Études Indo-chinoises), tiền thân của<br /> Viện Viễn đông Bác cổ, là nơi những tầng lớp trí thức và thượng lưu Pháp - Việt bắt đầu giao lưu trao đổi<br /> văn hóa. Những người Pháp nghiên cứu có kiến thức rộng về Nam Kỳ và Đông Dương phải kể đến<br /> Antoine Landes, Charles Lemire, George Durwell và người Việt thì có Huỳnh Tịnh Của, Trương Vĩnh Ký<br /> và Trương Minh Ký. Bên cạnh đó, văn hóa Pháp dần dần ảnh hưởng sâu rộng vào xã hội miền Năm qua<br /> tầng lớp trí thức thương gia kỹ nghệ và các công chức người Việt người Hoa làm việc chung với người<br /> Pháp trong bộ máy Chính phủ Đông Dương.<br /> <br /> Quá trình giao lưu Pháp - Việt đã đóng góp vào việc thông hiểu để giới thiệu văn hóa Đông dương lần đầu<br /> tiên tại Triển lãm Toàn cầu Paris 1889 (Paris Exposition Universelle). Đúng 11 năm sau tại Triển lãm<br /> Toàn cầu 1900, văn hoá nghệ thuật Đông dương đã tạo sự thu hút mạnh mẽ và tạo ảnh hưởng lớn trong giới<br /> học thuật và văn nghệ sĩ ở Paris. Sự kiện vũ công Cléo de Mérode kết hợp với ban nhạc Tài tử trình diễn ở<br /> Nhà hát Đông dương là một bằng chứng giao lưu văn hóa đặc biệt trong lịch sử nghệ thuật sân khấu Pháp<br /> và âm nhạc cổ truyền Việt Nam nói chung và Đờn ca Tài tử nói riêng. Bài viết này sẽ minh họa và phân<br /> tích quan hệ văn hoá Pháp-Việt trong bối cảnh lịch sử và các nguyên nhân yếu tố quyết định đến việc thực<br /> thi sự kiện này qua nghiên cứu một số tư liệu mới của Pháp.<br /> <br /> Nhà hát Đông dương<br /> Tại Triển lãm Toàn cầu Paris năm 1900, khu triển lãm Đông Dương đòi hỏi một tổ chức qui mô với sự hợp<br /> tác Pháp - Việt. Ủy ban điều hành ở Paris gồm có Chủ tịch là ông Jules Charles-Roux, Pierre Nicolas và<br /> đặc biệt có ông Charles Lemire trước đây là công chức thuộc Chính phủ Bảo hộ ở Sài Gòn. Tại Đông<br /> dương, Toàn quyền Paul Doumer là người có trách nhiệm thiết kế và giúp đỡ tổ chức khu Triễn lãm Đông<br /> Dương ở Paris. Trong Ủy ban địa phương Nam Kỳ (Comité local de Cochinchine) có ủy viên người Việt<br /> là ông Đốc phủ sứ Đỗ Hữu Phương và thư ký là ông Trương Vĩnh Ký.i<br /> .<br /> <br /> Mục đích của Toàn quyền Đông dương Paul Doumer là thể hiện một Đông dương hợp nhất tại Triển lãm<br /> Toàn cầu 1900. Trong tinh thần này, Nhà hát Đông dương (Théâtre Indo-chinois) đã được thiết kế với<br /> những đặc trưng văn hóa của cả ba nước Lào, Campuchia và Việt Nam. Nhà phê bình nghệ thuật, ông<br /> Arthur Pougin mô tả Nhà hát Đông dương tại Triển lãm Toàn cầu 1900 như sau: “…Công trình này tạo<br /> vinh dự cho kiến trúc sư, ông de Brossard. Tổng thể rất hài hòa. Phía mặt trước nhà hát được trang trí bởi<br /> các mô-típ, may mắn thay, chúng được ẩn không lộ liễu, cửa vào rất to lớn, đồ sộ, phía trên cửa được trạm<br /> trổ rất tráng lệ, và mái ngói của nhà hát rất chính thực mới lạ, với gác chuông cao và xinh xắn ngự trị nhà<br /> hát. Nhà trình diễn bên trong khá rộng và được trang trí dầy đặc với các vũ khí, các dụng cụ âm nhạc, đồ<br /> đồng, đồ mỹ nghệ, đủ các vật lạ lý thú, cho ta cảm nhận sự kỳ lạ ngoại lai đúng thực.”.ii Một điều rất thú<br /> vị là trong chương trình chính thức của Triển lãm Toàn cầu 1900, Nhà hát Đông Dương được giới thiệu là<br /> “théâtre du Phu” (sân khấu Phủ), được thiết kế dựa theo kiến trúc “sân khấu An-Nam” trong tư gia một<br /> Đốc phủ ở Chợ Lớn.iii Bài viết này<br /> xác định vị Đốc Phủ đó là chính là Đốc<br /> phủ sứ Đỗ Hữu Phương.<br /> Người Pháp biết đến Đỗ Hữu Phương<br /> như là “Phu” hay là “Phu de Cholon”.<br /> Bá tước Pimodan viết về ông Phủ ở<br /> Chợ Lớn như sau: “một người An Nam<br /> giàu có, ông Đỗ Hữu Phương, từ rất<br /> lâu đã ủng hộ và là bạn của chúng ta.<br /> Ông ta đảm trách một số chức năng<br /> hành chính mà chức vụ theo tiếng An<br /> Nam là "Phủ", tên mà ông ta được biết<br /> đến.” iv Đỗ Hũu Phương là thành viên<br /> của Hội Nghiên cứu Đông Dương ở<br /> <br /> Bản vẽ của Nhà hát Đông dương được thiết kế với đặc trưng văn hóa<br /> của ba nước Lào, Campuchia và Việt Nam (Nguồn: Jules Charles-Roux.<br /> Exposition Universelle de 1900, L'organisation et le fonctionnement de<br /> l'exposition des colonies et pays de protectorat : les colonies françaises)<br /> <br /> Saigon từ năm 1883 và duy trì vai trò biên tập của Tạp chí của Hội trong nhiều năm. Ông giao thiệp rộng<br /> rãi với rất nhiều các quan chức người Pháp ở Đông dương và tại Paris. Ở Sài gòn, ông thường đến nhà<br /> hàng khách sạn Continental là nơi gặp gỡ của giới thượng lưu trí thức Pháp - Việt. Trong các chuyến đi<br /> Pháp, ông Phương thường ngồi với các nhân vật tên tuổi của Paris ở Café de la Paix (Cà-phê Hòa Bình).v<br /> Dinh thự của Tổng đốc Phương ở Chợ Lớn là một tòa nhà to lớn rộng rãi, nằm dọc theo kinh Xếp, sau này<br /> kinh được lấp đi thành đường Tổng Đốc Phương (nay là đường Châu Văn Liêm). Toàn quyền Paul<br /> Doumer có mối quan hệ mật thiết và mỗi khi vào Sàigòn thường viếng thăm ông Phuơng. Trong sách hồi<br /> <br /> ký về Đông dương, Paul Doumer cũng<br /> đã nhắc đến chương trình biểu diễn<br /> “sân khấu bản xứ” (une représentation<br /> théâtre indigène) trong tư gia của ông<br /> Phương.vi Với chức vụ là Toàn quyền<br /> và có trách nhiệm điều hợp tổ chức<br /> khu Triển lãm Đông dương cho Triển<br /> lãm Toàn cầu 1900, chắc chắn Paul<br /> Doumer đã có vai trò quan trọng trong<br /> việc đề cử việc thiết kế “théâtre du<br /> Phu” dựa theo “sân khấu bản xứ”<br /> trong dinh thự của Tổng đốc Phương.<br /> Các tư liệu này đã cho thấy quan hệ<br /> rộng rãi mật thiết của Đỗ Hữu Phương<br /> <br /> Một phòng trong dinh Tổng Đốc Phương<br /> (Nguồn: Báo Le Monde Artiste, Chủ nhật 27/7/1901)<br /> <br /> với các quan chức người Pháp là một<br /> nguyên nhân có tác động lớn đến việc Nhà hát Đông dương được thiết kế theo kiến trúc “sân khấu AnNam” trong dinh thự của ông ở Chợ Lớn. Thêm vào đó, do các buổi yến tiệc sang trọng trong dinh thự<br /> lộng lẫy của Đốc-Phủ Phuơng cũng đã được tường thuật chi tiết trên báo Tour du Monde và trong nhiều<br /> sách ký sự về Đông dương từ năm 1893 tai Paris,vii có lẽ ban tổ chức Triển lãm đã nhận thấy việc phục<br /> dựng “sân khấu An-Nam” trong Dinh Tổng đốc sẽ thu hút sự hiếu kỳ của khán giả ở Paris đến tham quan<br /> Nhà hát Đông dương nhiều hơn.<br /> <br /> Các tài liệu này cũng cho thấy có thể Tổng đốc Phương đã có vai trò quan trọng trong việc chọn lựa và đề<br /> cử ban nhạc Hát bội tham dự Triển lãm Toàn cầu 1889 và ban nhạc Tài tử tham dự Triển lãm Toàn Cầu<br /> 1900. Trước đây chúng tôi đã đặt giả thuyết rằng ban nhạc Tài tử đến Paris năm 1900 là ban nhạc Nguyễn<br /> Tống Triều.viii Vậy rất có thể ban nhạc Nguyễn Tống Triều và các ban nhạc Tài tử khác đã từng trình diễn<br /> cho các quan chức và du khách người Pháp tại sân khấu trong dinh Tổng đốc ở Chợ lớn. Như vậy “sân<br /> khấu bản xứ” trong dinh Tổng đốc là một địa điểm quan trọng để giao lưu tìm hiểu nghệ thuật âm nhạc<br /> Việt Nam trong quan hệ văn hóa Pháp – Việt cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20.<br /> <br /> Tại sao Cléo de Mérode kết hợp với nhạc Tài tử ?<br /> Chương trình biểu diễn của vũ công Cléo de Mérode múa vũ điệu Campuchia kết hợp với ban nhạc Tài tử<br /> tại Nhà hát Đông dương kéo dài liên tục trong suốt năm tháng. Đây là lần đầu tiên Đờn ca Tài tử của Nam<br /> bộ được trình diễn cho khán giả đến từ khắp nơi trên thế giới, trong đó có rất nhiều văn nghệ sĩ, báo chí và<br /> giới thượng lưu của châu Âu. Nhà phê bình nghệ thuật, ông Arthur Pougin đã ghi lại về dư luận của Pháp<br /> lúc đó: “Người ta đã bàn tán ồn ào sôi nổi rất nhiều về nhà hát Đông Dương này. Bảo đảm, tôi không<br /> muốn nói xấu điều gì, và cảnh trình diễn mà nhà hát cống hiến cho công chúng là chắc chắn sẽ không có<br /> thiếu một sự thú vị nào đó. Nhưng cuối cùng, giá bán các vé khá đắt (giá cho đến năm franc) với lý do biện<br /> minh là họ có thể chứng tỏ cho công chúng thấy một vài đòi hỏi cao về buổi trình diễn, thật ra thì buổi<br /> trình diễn cũng không dài hơn đúng nửa tiếng đồng hồ. Tôi biết rõ lý do là vì họ phải tốn chi phí mang<br /> những người Đông Dương đến đây và nhất là cô Cléo de Mérode, vừa trở<br /> về từ Mỹ…”.<br /> <br /> ix<br /> <br /> Sự kiện này phổ biến rộng rãi ở Pháp đến nỗi Nhà nhạc học Julien Tiersot<br /> đã phải thốt lên: “Không biết có cần phải nhắc lại vũ điệu Cam Bốt , được<br /> đệm nhạc bởi các nhạc sỹ chính gốc từ Nam kỳ, được trình diễn, với y phục<br /> và trang sức bản xứ, bởi các vũ công người Ý dẫn đầu với cái duyên dáng<br /> quen thuộc, Cô Cleo de Mérode?”. x Cho đến nay, Đờn ca Tài tử chưa<br /> từng có một thời gian biểu diễn ở nước ngoài lâu dài và thành công như<br /> vậy. Cơ duyên nào đã dẫn dắt một minh tinh danh tiếng của châu Âu, “Nữ<br /> hoàng Sắc đẹp” Cléo de Mérode lại trình diễn với ban nhạc Việt Nam đến<br /> từ Đông dương xa xôi? Ai là người đã đề nghị và có đủ thẩm quyền quyết<br /> Charles Lemire<br /> (Nguồn: Thư viện Quốc gia Pháp)<br /> <br /> định để thực thi sự kiện này? Cléo đã học điệu múa Campuchia bằng cách<br /> nào?<br /> <br /> Cuốn Hồi ký của Cléo de Mérode, Le ballet de ma vie (Điệu múa ba-lê của đời tôi) đã hé mở lý do tại sao<br /> cô tham gia trình diễn ở Triển lãm Toàn cầu. Sự trùng hợp là trong khi chính phủ Đông dương chuẩn bị<br /> cho Triển lãm Toàn cầu thì cũng là lúc dư luận tại Paris chú ý và khen ngợi “Vũ khúc Javanaise” của Cléo<br /> de Mérode. Ông Charles Lemire là một nhân vật tên tuổi ở Paris và là một ủy viên trong ban tổ chức Triển<br /> lãm 1900 đã chú ý đến sự thành công này. Cléo kể lại rằng ông Lemire đã đến tư gia của cô để trình bày<br /> chi tiết về dự án trình diễn ở Nhà hát Đông dương và đề nghị: “Voudriez-vous danser des danses<br /> cambodgiennes à l’Exposition?” (“Cô có đồng ý múa Vũ điệu Campuchia ở Triển lãm (Toàn cầu)?”).<br /> Cléo đã trả lời rằng cô không có kiến thức về nghệ thuật múa Đông dương và cần thời gian để tìm hiểu.<br /> Sau đó, với sự nghiên cứu qua các tài liệu, hình ảnh, các tượng điêu khắc của Campuchia, gồm cả các hình<br /> <br /> tượng vũ công của Angkor Wat, Cléo đã sáng tạo một điệu múa với phong cách Campuchia và chính thức<br /> nhận lời với ông Lemire.xi<br /> Với thẩm quyền của ban tổ chức, Charles Lemire đã đề nghị với Cléo de Mérode một hợp đồng tuyệt đẹp:<br /> trình diễn trong buổi Khai mạc Triển lãm Toàn cầu và liên tục trong 5 tháng với tiền cát-sê (cachet) là<br /> 1,500 Francs cho một ngày! Đây là số tiền rất lớn so với trước đó tiền lương của Cléo trình diễn ở Nhà hát<br /> Opera chỉ có 200 Francs một tháng. Cléo kể lại cô đã giữ vai trò “Vũ công thần thánh” trong vở kịch múa<br /> “Chiếc nhẫn huyền diệu” dựa theo câu chuyện cổ tích Campuchia.<br /> Tư liệu từ Hồi ký của Cléo de Mérode đã cho thấy Charles Lemire là người có vai trò quan trọng có tính<br /> chất quyết định đưa đến sự<br /> kiện ở Nhà hát Đông<br /> dương. Nguyên nhân tác<br /> động Charles Lemire tiếp<br /> xúc và đề nghị Cléo de<br /> Mérode trình diễn đã bắt<br /> nguồn từ sự quan tâm và sự<br /> tiếp cận văn hoá nghệ thuật<br /> của Campuchia và Việt<br /> Nam từ lúc ông ở Đông<br /> dương. Lemire đã từng<br /> được Vua Norodom mời<br /> thưởng lãm vũ điệu cung<br /> đình Campuchia. xii Ông là<br /> thành viên của Hội Nghiên<br /> cứu Đông dương tại Sàigòn<br /> <br /> Cléo de Mérode trình diễn với ban nhạc Tài tử tại Nhà hát Đông dương<br /> (Nguồn: Báo Le Panorama, Nouvelle serie, No 20. RV - 936986)<br /> <br /> và tác giả của nhiều bài ký<br /> sự, bài viết nghiên cứu và báo cáo tường trình cho Chính phủ Đông dương về văn hoá nghệ thuật Việt Nam<br /> và Campuchia ở thế kỷ 19.<br /> Sự kiện ban Tài tử và cô Cléo de Mérode ở Nhà hát Đông Dương đã được phổ biến rộng rãi trên các báo<br /> chí tại Pháp như là Le Gaulois, Le Figaro, Le Petit Parisien, Le Ménestrel, và nhiều báo chí khác. Nhà văn<br /> người Pháp Maurice Talmeyr đã mô tả chi tiết về buổi trình diễn của như sau: “Màn kéo lên, và đồ trang<br /> trí, tất cả sáng loáng, màu sắc mãnh liệt, một cách đặc thù, với những thú vật kỳ lạ mà nó biểu hiện, ngay<br /> lập tức ta nhận ra là “màu địa phương”. Bắt đầu buổi trình diễn là bản hòa tấu với đội hợp xướng, mà tôi<br /> <br />