Quy định của pháp luật Việt Nam về quyền môi trường

Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tâ ̣p 31, Số 4 (2015) 40-49<br /> <br /> Quy định của pháp luật Việt Nam về quyền môi trường<br /> Mai Hải Đăng*, Mai Hạnh Trang<br /> Khoa Luật, ĐHQGHN, 144 Xuân Thủy, Cầu Giấy, Hà Nội, Việt Nam<br /> Nhận ngày 22 tháng 10 năm 2015<br /> Chỉnh sửa ngày 24 tháng 11 năm 2015; Chấp nhận đăng ngày 15 tháng 12 năm 2015<br /> <br /> Tóm tắt: Bảo vệ môi trường và quyền được sống trong môi trường trong lành đã được ghi nhận từ<br /> lâu trong nhiều văn kiện, công ước, điều ước quốc tế. Hiện nay ô nhiễm môi trường đang tác động<br /> trực tiếp đến việc hưởng thụ các quyền con người, trước hết là quyền được sống trong môi trường<br /> trong lành. Bài viết này tác giả muốn giới thiệu một số quy định của pháp luật quốc tế về quyền<br /> con người về môi trường, và những quy định của pháp luật Việt Nam về quyền môi trường được<br /> quy định trong Hiến pháp 2013 và Luật bảo vệ môi trường 2014.<br /> Từ khóa: Bảo vệ môi trường, phát triển bền vững; quyền con người về môi trường, quyền con<br /> người; thế hệ quyền con người.<br /> <br /> 1. Khái niệm về môi trường, quyền môi trường<br /> <br /> hoặc có thể hiểu là toàn bộ hành tinh của<br /> chúng ta.<br /> <br /> 1.1. Môi trường<br /> <br /> Theo Luật bảo vệ môi trường năm 2014 của<br /> Việt Nam “môi trường” là hệ thống các yếu tố<br /> vật chất tự nhiên và nhân tạo có tác động đối<br /> với sự tồn tại và phát triển của con người và<br /> sinh vật [1]. Còn theo từ điển Tiếng Việt [2]<br /> “môi trường” là toàn bộ nói chung những điều<br /> kiện tự nhiên, xã hội, trong đó con người hay<br /> một sinh vật tồn tại, phát triển trong quan hệ<br /> với con người, sinh vật ấy. Từ các khái niệm<br /> trên, chúng ta có thể hiểu các thành tố của môi<br /> trường bao gồm:<br /> <br /> Từ “environment” trong tiếng Anh có nghĩa<br /> là môi trường, từ này có nguồn gốc từ một từ<br /> tiếng Pháp “environner”, có nghĩa là bao quanh<br /> một điểm nào đấy. Hay tất cả những gì bao<br /> quanh một điểm trung tâm, theo cách hiểu như<br /> vậy, môi trường có thể được hiểu là toàn bộ<br /> điều kiện tự nhiên, xã hội và văn hóa có ảnh<br /> hưởng đến cuộc sống của một cá nhân hay cộng<br /> đồng. Như vậy, vấn đề môi trường có thể được<br /> coi là bao gồm các vấn đề như tắc nghẽn giao<br /> thông, tội phạm, và tiếng ồn... Về mặt địa lý,<br /> môi trường có thể hiểu là một khu vực nào đó<br /> <br /> - Nguồn tài nguyên thiên nhiên, gồm cả<br /> sinh vật và phi sinh vật như không khí, nước,<br /> đất, động vật, thực vật và sự tương tác giữa các<br /> yếu tố đó;<br /> <br /> _______<br /> <br /> - Những tài sản mà là một phần của di sản<br /> văn hóa;<br /> <br /> <br /> <br /> Tác giả liên hệ. ĐT.: 84-912796265<br /> Email: dangmh@vnu.edu.vn<br /> <br /> 40<br /> <br /> M.H. Đăng, M.H. Trang/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tập 31, Số 4 (2015) 40-49<br /> <br /> Các nhà sinh thái học đã chỉ ra rằng toàn bộ<br /> môi trường sống của chúng ta (không khí, nước,<br /> đất đai) và tất cả các loài sinh vật có mối quan<br /> hệ phụ thuộc lẫn nhau. Khi có bất kỳ một thành<br /> tố nào của môi trường bị tổn hại sẽ dẫn đến ảnh<br /> hưởng đến các thành tố khác và kéo theo là ảnh<br /> hưởng đến môi trường sống, sức khỏe của con<br /> người, và hậu quả là chúng ta không bao giờ có<br /> thể lường trước được hậu quả.<br /> 1.2. Quyền môi trường<br /> Năm 1977 một luật gia người Séc tên là<br /> Karel Vasak đã đưa ra ý tưởng chia quyền con<br /> người thành ba “thế hệ” (Gennerations of<br /> human rights) [3]:<br /> Thế hệ thứ nhất, của quyền con người<br /> hướng vào hai vấn đề chính là tự do cá nhân và<br /> tham gia vào đời sống chính trị, bao gồm các<br /> quyền: quyền dân sự, chính trị, quyền tự do tư<br /> tưởng, tự do ngôn luận, tự do tôn giáo, tự do<br /> biểu đạt, tự do báo chí, quyền được bầu cử, ứng<br /> cử vv...<br /> Thế hệ thứ hai, về quyền con người được<br /> hiểu là quyền của nhóm, hay quyền tập thể,<br /> quyền mà liên quan đến hạnh phúc của mọi<br /> người trong toàn xã hội [4]. Quyền thế hệ thứ<br /> hai được tập chung và thực hiện bởi tất cả mọi<br /> người, quyền này bao gồm các quyền: quyền<br /> được học tập, quyền có việc làm, quyền an sinh<br /> xã hội, quyền có mức sống thích đáng vv..<br /> những quyền này đã được quy định trong công<br /> ước quốc tế về các quyền kinh tế văn hóa và xã<br /> hội năm 1966 và trong Tuyên ngôn quốc tế về<br /> nhân quyền năm 1948 (từ điều 23 đến điều 29).<br /> Thế hệ thứ ba, bao gồm các quyền tiêu biểu<br /> như quyền tự quyết dân tộc, quyền phát triển,<br /> quyền được an toàn, quyền sống trong môi<br /> trường trong lành; quyền với các nguồn tài<br /> nguyên thiên nhiên, quyền được bình đẳng giữa<br /> các thế hệ ...<br /> <br /> 41<br /> <br /> Tuy nhiên, tác giả cũng cho rằng cách phân<br /> loại trên cũng chỉ là tương đối, chỉ nhằm mục<br /> đích nghiên cứu chứ không nhằm xếp loại ưu<br /> tiên hay tầm quan trọng của quyền con người.<br /> Các quyền con người có mối liên hệ với nhau,<br /> tác động lẫn nhau, không thể tách rời và phải<br /> được coi trọng như nhau.<br /> Quyền được sống trong môi trường trong<br /> lành hay quyền về môi trường đó là muốn đề<br /> cập đến quyền của mọi người trong thế hệ hiện<br /> tại và tương lai được sống trong môi trường<br /> trong lành, có lợi cho sức khỏe [5].<br /> Quyền được sống trong môi trường trong<br /> lành đã được ghi nhận từ lâu trong nhiều văn<br /> kiện, công ước, điều ước quốc tế: Tuyên bố thế<br /> giới về nhân quyền 1948; các công ước quốc tế<br /> về quyền chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã<br /> hội 1966; tuyên bố Stockhome về các vấn đề về<br /> môi trường 1972; tuyên ngôn về môi trường và<br /> phát triển 1992; tuyên bố Johame về phát triển<br /> bền vững 2002.<br /> Hội nghị thế giới về môi trường của con<br /> người ở Stockholm đã tuyên bố rằng cả hai khía<br /> cạnh, môi trường tự nhiên và nhân tạo của con<br /> người đều cần thiết cho an sinh xã hội và tác<br /> động đến chính việc hưởng thụ những quyền cơ<br /> bản của con người - quyền được sống.<br /> 2. Pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam về<br /> quyền môi trường<br /> Quy định của pháp luật quốc tế về quyền<br /> môi trường<br /> Phần lớn các điều ước quốc tế về quyền con<br /> người được soạn thảo và thông qua trước khi<br /> vấn đề bảo vệ môi trường trở thành mối quan<br /> tâm chung của cộng đồng quốc tế, cho đến nay<br /> Liên Hợp Quốc cũng như cộng đồng quốc tế đã<br /> thông qua nhiều điều ước quốc tế về nhân<br /> quyền, trong đó đã có sự gắn kết giữa môi<br /> <br /> 42<br /> <br /> M.H. Đăng, M.H. Trang/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tập 31, Số 4 (2015) 40-49<br /> <br /> trường và quyền con người, một số điều ước<br /> quốc tế cơ bản có thể kể đến như:<br /> - Tuyên ngôn thế giới về quyền con người<br /> năm 1948 đã đề cập một loạt các quyền và tự<br /> do cơ bản của con người về dân sự, chính trị,<br /> kinh tế, xã hội và văn hóa; thừa nhận các quyền<br /> cơ bản của con người, từ quyền sống đến chuẩn<br /> mực sống thích đáng cho sức khoẻ và sự thịnh<br /> vượng, trong đó có quyền về thực phẩm, nhà ở,<br /> chăm sóc sức khoẻ...<br /> - Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã<br /> hội và văn hóa năm 1966 [6], quy định và bảo<br /> đảm một loạt các quyền con người trên lĩnh vực<br /> dân sự, chính trị, bảo vệ quyền sống, tự do, bình<br /> đẳng, nhân phẩm, quyền kinh tế, xã hội và văn<br /> hóa, trong đó bảo vệ quyền về sức khoẻ, vệ<br /> sinh, thực phẩm và tiếp cận nước sạch; quyền<br /> được hưởng những điều kiện làm việc công<br /> bằng và thuận lợi, đặc biệt đảm bảo một cuộc<br /> sống tương đối đầy đủ cho họ và gia đình họ<br /> (Điều 7 b); cần áp dụng những biện pháp bảo vệ<br /> và trợ giúp đặc biệt đối với mọi trẻ em và thanh<br /> thiếu niên mà không có bất kỳ sự phân biệt đối<br /> xử nào vì các lý do xuất thân hoặc các điều kiện<br /> khác ( Điều 10.3). Quyền sức khỏe được quy<br /> định tại Điều 12 của công ước: mọi người được<br /> hưởng một tiêu chuẩn sức khỏe về thể chất và<br /> tinh thần ở mức độ cao nhất có thể được; các<br /> quốc gia thành viên cần áp dụng các biện pháp<br /> cần thiết để cải thiện mọi mặt về vệ sinh môi<br /> trường và vệ sinh công nghiệp.<br /> - Tuyên ngôn về quyền phát triển năm 1986<br /> khẳng định quyền phát triển là quyền phổ biến<br /> và không thể chuyển nhượng, là bộ phận thiết<br /> yếu của quyền con người, vì vậy các quốc gia<br /> cam kết áp dụng các biện pháp cần thiết để hiện<br /> thực hoá quyền phát triển và bảo đảm bình đẳng<br /> về cơ hội cho tất cả mọi người trong việc tiếp<br /> cận các nguồn tài nguyên cơ bản [7].<br /> <br /> Công ước quốc tế về quyền trẻ em 1989 [8]<br /> quy định về quyền của trẻ em được hưởng tiêu<br /> chuẩn về sức khỏe ở mức cao nhất có thể được<br /> và được tiếp cận các cơ sở chữa bệnh và phục<br /> hồi sức khỏe. Các quốc gia phải thực hiện<br /> những biện pháp thích hợp để chống bệnh tật và<br /> suy dinh dưỡng, kể cả trong khuôn khổ công tác<br /> chăm sóc sức khỏe ban đầu, chẳng hạn qua việc<br /> áp dụng các công nghệ sẵn có và qua việc cung<br /> cấp thức ăn đầy đủ dinh dưỡng và nước uống<br /> sạch, có tính đến nguy cơ ô nhiễm môi trường<br /> (Điều 24.2c); đảm bảo rằng mọi tầng lớp xã<br /> hội, đặc biệt là những bậc cha mẹ và trẻ em<br /> được thông tin, tiếp thu giáo dục và được hỗ trợ<br /> trong việc sử dụng các kiến thức cơ bản về sức<br /> khỏe và dinh dưỡng của trẻ em, về những ưu<br /> điểm của việc nuôi con bằng sữa mẹ, vệ sinh<br /> cá nhân, vệ sinh môi trường và phòng ngừa<br /> các tai biến.<br /> - Hội nghị của Liên Hợp quốc về Con người<br /> và Môi trường được tổ chức tại Stockhom,<br /> Thụy Điển được đánh giá là là hành động đầu<br /> tiên đánh dấu sự nỗ lực chung của toàn thể nhân<br /> loại, nhằm giải quyết các vấn đề về môi trường.<br /> Tuyên bố Stockholm năm 1972 có thể nói là<br /> văn kiện về môi trường đầu tiên thừa nhận môi<br /> trường là quyền con người. Trong Nguyên tắc 2<br /> thừa nhận các quốc gia có chủ quyền khai thác<br /> những tài nguyên của mình theo những chính<br /> sách về môi trường và phát triển của mình, và<br /> có trách nhiệm bảo đảm rằng những hoạt động<br /> trong phạm vi quyền hạn và kiểm soát của mình<br /> không gây tác hại gì đến môi trường của các<br /> quốc gia khác hoặc của những khu vực ngoài<br /> phạm vi quyền hạn quốc gia.<br /> - Tại Hội nghị về Nước của Liên Hợp Quốc<br /> được tổ chức tại Mar Del Plata năm 1977 đã<br /> thông qua Kế hoạch hành động Mar del Plata,<br /> trong đó thừa nhận nước là một quyền con<br /> người, tuyên bố rằng tất cả mọi người có quyền<br /> tiếp cận bình đẳng về nước uống đủ về số lượng<br /> <br /> M.H. Đăng, M.H. Trang/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tập 31, Số 4 (2015) 40-49<br /> <br /> và chất lượng, đáp ứng nhu cầu cơ bản của con<br /> người. Cũng tại Hội nghị này đã phát động<br /> Thập kỷ quốc tế về vệ sinh và cung cấp nước<br /> uống (1980 - 1990) cùng với khẩu hiệu “Nước<br /> và vệ sinh cho tất cả mọi người”, Trong Tuyên<br /> bố Dublin năm 1992 của Hội nghị về nước vì<br /> sự phát triển bền vững đã tái khẳng định quyền<br /> con người đối với nước. Quyền cơ bản của tất<br /> cả mọi người là được tiếp cận với nước sạch và<br /> vệ sinh, với giá hợp lý.<br /> Công ước về các dân tộc và bộ lạc bản địa ở<br /> các quốc gia độc lập năm 1989 [9] cũng có<br /> những quy định các Chính phủ phải tiến hành<br /> các biện pháp, với sự hợp tác của các dân tộc để<br /> bảo vệ và bảo tồn môi trường tự nhiên ở các<br /> khu vực mà họ đang cư trú (Điều 7.4).<br /> Hai điều ước quốc tế về quyền con người<br /> trong khu vực có quy định những điều khoản về<br /> quyền về môi trường đó là Hiến chương châu<br /> Phi về quyền con người và của các dân tộc và<br /> Nghị định thư San Lavador bổ sung Hiến<br /> chương Châu Mỹ về quyền con người. Tuy<br /> nhiên cách tiếp cận về quyền môi trường trong<br /> hai văn kiện này cũng khác nhau:<br /> + Hiến chương châu Phi về quyền con<br /> người và của các dân tộc [10] (27/6/1981) quy<br /> định cả quyền đối với sức khỏe và quyền đối<br /> với môi trường. Điều 16 của Hiến chương quy<br /> định “Mọi người có quyền được hưởng một tiêu<br /> chuẩn sức khỏe về thể chất và tinh thần ở mức<br /> độ cao nhất có thể được; các quốc gia thành<br /> viên phải áp dụng mọi biện pháp cần thiết để<br /> bảo vệ sức khỏe cho mọi công dân của mình, họ<br /> phải được chăm sóc y tế khi đau ốm”; Điều 24<br /> quy định: Tất cả mọi người đều có quyền được<br /> sống trong môi trường thuận tiện để phát triển.<br /> Tuy nhiên, sự phân biệt giữa quyền của các cá<br /> nhân và quyền của các dân tộc cũng chỉ là<br /> tương đối.<br /> <br /> 43<br /> <br /> + Nghị định thư San Lavador bổ sung Hiến<br /> chương Châu Mỹ về quyền con người về kinh<br /> tế, xã hội và văn hóa năm 1991 quy định cả<br /> quyền đối với sức khỏe và quyền đối với môi<br /> trường. Tại Điều 10 quy định “Mọi người đều<br /> có quyền đối với sức khỏe được hưởng mức cao<br /> nhất về thể chất, tinh thần và phúc lợi xã hội”;<br /> Mọi người có quyền sống trong môi trường<br /> trong lành và được hưởng các dịch vụ công<br /> cộng cơ bản. Các quốc gia thành viên phải có<br /> trách nhiệm thúc đẩy việc bảo vệ môi trường<br /> (Điều 11).<br /> - Hiến pháp Cộng hòa Hàn Quốc quy định<br /> mọi công dân có quyền được hưởng một môi<br /> trường lành mạnh và thoải mái. Nhà nước và<br /> công dân cần nỗ lực bảo vệ môi trường. Nội<br /> dung các quyền về môi trường được xác định<br /> bởi pháp luật [11]; sức khỏe của mọi công dân<br /> được Nhà nước bảo vệ.<br /> - Hiến pháp Liên Bang Nga, 1993 quy định:<br /> Mỗi người đều có quyền bảo vệ sức khỏe và<br /> chăm sóc y tế; mỗi người đều có quyền đòi hỏi<br /> về môi trường trong lành, thông tin xác đáng về<br /> tình trạng môi trường, và quyền được bồi<br /> thường thối với thiệt hại về sức khỏe và tài sản<br /> do việc vi phạm môi trường gây ra (Điều 41,<br /> Điều 42).<br /> - Hiến pháp Cộng hòa Nam Phi 1996 quy<br /> định: Mọi người đều có quyền sống trong môi<br /> trường không nguy hại cho sức khỏe hoặc hạnh<br /> phúc và bảo vệ môi trường cho lợi ích của các<br /> thế hệ hiện tại và tương lai thông qua các biện<br /> pháp lập pháp và các biện pháp thích hợp khác<br /> mà: ngăn ngừa ô nhiễm và suy thoái hệ sinh<br /> thái; thúc đẩy sự bảo tồn và bảo đảm sự phát<br /> triển bền vững về sinh thái học và việc sử dụng<br /> các nguồn tài nguyên tự nhiên khi thúc đẩy sự<br /> phát triển hợp lý về kinh tế, xã hội (Điều 24).<br /> - Hội nghị về Môi trường và Phát triển của<br /> Liên Hợp Quốc (UNCED) được tổ chức năm<br /> <br /> 44<br /> <br /> M.H. Đăng, M.H. Trang/ Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tập 31, Số 4 (2015) 40-49<br /> <br /> 1992 tại Rio de Janeiro, Brazil Tại đây, các đại<br /> biểu tham gia đã thống nhất những nguyên tắc<br /> cơ bản và phát động một chương trình hành<br /> động vì sự phát triển bền vững có tên Chương<br /> trình Nghị sự 21 (Agenda 21). Với sự tham gia<br /> của đại diện hơn 200 nước trên thế giới cùng<br /> một số lượng lớn các tổ chức phi chính phủ, hội<br /> nghị đã thông qua các văn bản quan trọng,<br /> trong đó tiếp tục tái khẳng định môi trường là<br /> quyền con người, đồng thời Hội nghị này đã<br /> thông qua các nguyên tắc thủ tục gắn kết môi<br /> trường với quyền con người.<br /> - Công ước Châu Âu về tiếp cận thông tin,<br /> sự tham gia của công chúng trong việc ra quyết<br /> định và tiếp cận tư pháp về các vấn đề môi<br /> trường năm 1998 (Công ước Aarhus) Mục tiêu<br /> của Công ước là góp phần vào việc bảo vệ<br /> quyền của mọi người thuộc các thế hệ hiện tại<br /> và tương lai được sống trong một môi trường<br /> thích hợp với sức khoẻ và phúc lợi của họ.<br /> Quy định của pháp luật Việt Nam về Quyền<br /> môi trường<br /> Hệ thống chính sách, pháp luật về bảo vệ<br /> môi trường đã được xây dựng khá đầy đủ và<br /> toàn diện. Việt Nam đã ban hành Luật Bảo vệ<br /> môi trường từ năm 1993 và được sửa đổi năm<br /> 2005, 2014, từ đó các chính sách về bảo vệ môi<br /> trường đã được thực thi rộng rãi, kết hợp hài<br /> hòa giữa bảo vệ môi trường và phát triển kinh<br /> tế xã hội. Bên cạnh Luật Bảo vệ môi trường, hệ<br /> thống văn bản quy phạm pháp luật về bảo vệ<br /> môi trường còn có các luật, pháp lệnh về bảo vệ<br /> các thành phần môi trường (Nghị định hướng<br /> dẫn thi hành luật Bảo vệ môi trường năm 1994,<br /> sửa đổi năm 2004; Nghị định về xử lý vi phạm<br /> hành chính trong lĩnh vực môi trường 1996, sửa<br /> đổi năm 2004...<br /> Hiến pháp 2013, tại Chương II quy định<br /> quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của<br /> công dân, theo đó các quyền con người, quyền<br /> <br /> công dân về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa,<br /> xã hội được công nhận, tôn trọng, bảo vệ, bảo<br /> đảm theo Hiến pháp và pháp luật (Điều 14);<br /> mọi người có quyền được bảo vệ, chăm sóc sức<br /> khỏe, bình đẳng trong việc sử dụng các dịch vụ<br /> y tế và có nghĩa vụ thực hiện những quy định<br /> về phòng bệnh, khám bệnh, chữa bệnh, nghiêm<br /> cấm các hành vi đe dọa cuộc sống, sức khỏe<br /> của người khác và cộng đồng (Điều 38); đặc<br /> biệt trong Hiến pháp sửa đổi, lần đầu tiên đã<br /> đưa ra những quy định về quyền con người<br /> trong lĩnh vực môi trường, Điều 43 quy định<br /> “Mọi người có quyền được sống trong môi<br /> trường trong lành và có nghĩa vụ bảo vệ môi<br /> trường”[12]. Đồng thời cũng đưa ra những quy<br /> định về điều kiện nhằm thực thi quyền về môi<br /> trường: Nhà nước có chính sách bảo vệ môi<br /> trường; quản lý, sử dụng hiệu quả, bền vững<br /> các nguồn tài nguyên thiên nhiên; bảo tồn thiên<br /> nhiên, đa dạng sinh học; chủ động phòng,<br /> chống thiên tai, ứng phó với biến đổi khí hậu;<br /> Nhà nước khuyến khích mọi hoạt động bảo vệ<br /> môi trường, phát triển, sử dụng năng lượng<br /> mới, năng lượng tái tạo; Tổ chức, cá nhân gây ô<br /> nhiễm môi trường, làm suy kiệt tài nguyên thiên<br /> nhiên và suy giảm đa dạng sinh học phải bị xử<br /> lý nghiêm và có trách nhiệm khắc phục, bồi<br /> thường thiệt hại (Điều 63).<br /> Nhằm cụ thể hóa những quy định trong<br /> Hiến pháp năm 2013, quy định về quyền con<br /> người trong lĩnh vực môi trường, ngày<br /> 23/6/2014, Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ<br /> nghĩa Việt Nam tại kỳ họp thứ 7 khóa XIII đã<br /> thông qua Luật bảo vệ môi trường [13], quy<br /> định về quyền của mọi người dân được sống<br /> trong môi trường trong lành, bảo vệ môi trường<br /> là trách nhiệm và nghĩa vụ của mọi cơ quan, tổ<br /> chức, hộ gia đình và cá nhân; bảo vệ môi<br /> trường gắn kết hài hòa với phát triển kinh tế, an<br /> sinh xã hội, bảo đảm quyền trẻ em, thúc đẩy<br /> giới và phát triển, bảo tồn đa dạng sinh học,<br /> <br />