Sắc màu tâm linh trong địa danh Việt Nam qua yếu tố giai thoại và truyền thuyết

TAÏP CHÍ ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 21 - Thaùng 6/2014<br /> <br /> <br /> SẮC MÀU TÂM LINH TRONG ĐỊA DANH VIỆT NAM<br /> QUA YẾU TỐ GIAI THOẠI VÀ TRUYỀN THUYẾT<br /> <br /> NGUYỄN ĐĂNG KHÁNH (*)<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Từ sự biết, sự hiểu, sự lưu truyền những giá trị truyền thống dân tộc, thông qua những<br /> giai thoại và truyền thuyết gắn với địa danh, với những sắc màu linh thiêng hóa, thần thánh<br /> hóa, nhiều giá trị mang tính truyền thống tín ngưỡng bản địa và những giá trị tôn giáo và cả<br /> những giá trị giao lưu, tiếp biến văn hóa với các dân tộc, các quốc gia khác trong diễn trình<br /> lịch sử của dân tộc đã được bộc lộ, được cộng hưởng và lan tỏa. Sự hiện hữu của những yếu<br /> tố linh thiêng hóa, tâm linh hóa trong giai thoại và truyền thuyết ở mỗi một địa danh, thực sự<br /> đã gắn bó, hòa quyện vào đời sống tinh thần người Việt, đáp ứng nhu cầu con người từ hai<br /> phương diện niềm tin tín ngưỡng, tôn giáo và sự chuyển hóa tâm thức, thực hành các<br /> nghi lễ truyền thống. Đây chính là cơ sở tạo nên vẻ đẹp, sức hấp dẫn, thu hút, sức lan tỏa<br /> đặc biệt của chiều văn hóa tâm linh trong địa danh.<br /> Từ khóa: thần thánh, tín ngưỡng bản địa, tâm linh, giai thoại, truyền thuyết.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> From the knowlegeable understanding of traditionally national values handed down by<br /> one generation to another, depicted through anecdotes, legends tied with place - names<br /> colorfully legendized and deified, exist the values that hold native belief and religion, as<br /> well the exchangeable values of culture with other peoples or states in the course of national<br /> history that have been displayed and resonated. The existence of the diefication and legend<br /> elemments in anecdotes and stories in different place- names have been closely harmonized<br /> and connected with the spiritual life of the people of Viet Nam, meeting the human<br /> requirement on both belief, and religion as well the spiritual evolution and the practice of<br /> traditional rituals. It is the basics that form the beauty and attraction, and spread out the<br /> spiritual dimention of the place names.<br /> Keywords: deities and saints, native belief, anecdotes, legends<br /> 1. DẪN NHẬP* kích tâm linh được thẩm thấu qua những<br /> Lẽ thường, khi nhắc đến tâm linh, truyện tích, giai thoại và truyền thuyết gắn<br /> người ta nghĩ ngay đến một cái gì đó thiêng với những tên gọi của những đối tượng địa<br /> liêng, vô hình, phi thực và mang tính vĩnh lí-nhân văn cụ thể. Trong đó, những yếu tố<br /> cửu. “Tâm linh là cái thiêng liêng cao cả giai thoại và truyền thuyết đã góp phần làm<br /> trong cuộc sống đời thường, là niềm tin nên phần hồn của mỗi đối tượng địa lí-nhân<br /> thiêng liêng trong cuộc sống tín ngưỡng văn ấy, tạo nên một không gian tâm linh<br /> tôn giáo” [2, 11]. Với trường hợp các địa trong địa danh để cho mọi giá trị tinh thần<br /> danh, điều đó là rõ nét nhất, rõ đến mức có của bản sắc văn hóa dân tộc Việt được bộc<br /> thể nhìn thấy được cả chiều kích, một chiều lộ và lan tỏa. Nhờ đó, những sắc màu đẹp<br /> đẽ của bức họa về địa danh trở thành biểu<br /> (*)<br /> TS, Khoa Văn hóa – Du lịch, Trường Đại học Sài Gòn<br /> <br /> 27<br /> SẮC MÀU TÂM LINH TRONG ĐỊA DANH VIỆT NAM QUA YẾU TỐ GIAI THOẠI VÀ TRUYỀN THUYẾT<br /> <br /> <br /> trưng cho những giá trị cao đẹp của hồn giáo; 2) Có giai thoại, truyền thuyết lâu đời<br /> thiêng sông núi, của lòng kính ngưỡng, tri gắn với đối tượng địa danh đó và được nhân<br /> ân tổ tiên và các vị tiền nhân, các bậc thần, dân kính ngưỡng, lưu truyền; 3) Có không<br /> bậc thánh, các bậc tổ mẫu, của sự ngưỡng gian thiêng được bao quyện bởi khung cảnh<br /> vọng đối với những sự hi sinh cao cả và đối thâm nghiêm, huyền tịch. Khi hội đủ những<br /> với cuộc đấu tranh chống lại các thế lực tự điều kiện của ít nhất một trong ba yếu tố<br /> nhiên và xã hội vì sự bình yên của cuộc này, mỗi đối tượng địa danh lúc ấy sẽ không<br /> sống, của sự cao cả đối với tình yêu đôi lứa, còn đơn thuần chỉ có chiều kích vật lí mà đã<br /> tình anh em, cha con, chồng vợ... Tất cả đều vượt thoát trở thành một đối tượng nhân văn<br /> đã được thiêng hóa, linh hóa, thần thánh có chiều kích tâm linh, mở ra những chiều<br /> hóa. Bởi vậy, bên cạnh vẻ đẹp của không sâu của sự suy tưởng, suy nghiệm, những<br /> gian tự nhiên, nhiều địa danh trong hệ thống sắc màu mang tính chất thiêng hóa và luôn<br /> địa danh Việt Nam còn lan tỏa bằng vẻ đẹp ánh lên vẻ đẹp của sự ngợi ca những giá trị<br /> của chiều kích không gian tâm linh, không của con người và văn hóa Việt Nam. Chỉ<br /> gian tín ngưỡng tôn giáo. riêng nói về thành tố thứ hai, tức yếu tố giai<br /> 2. KHÔNG GIAN TÂM LINH TRONG thoại, truyền thuyết, nếu nhìn qua giác độ<br /> ĐỊA DANH VÀ BIỂU HIỆN CỦA văn hóa dân gian, chúng ta sẽ thấy sự thẩm<br /> SẮC MÀU TÂM LINH QUA GIAI thấu và lan tỏa của những giá trị thiêng<br /> THOẠI VÀ TRUYỀN THUYẾT GẮN liêng trong truyền thống văn hóa dân tộc,<br /> VỚI ĐỊA DANH VIỆT NAM nghĩa là nhìn các giá trị truyền thống dân<br /> Địa danh là tên riêng của các đối tượng tộc trong dòng chảy văn hóa và được lắng tụ<br /> địa lý tự nhiên và nhân văn, có tính xác ở mỗi địa danh, trong sự hiểu, sự biết và sự<br /> định, bao gồm tên riêng các địa hình thiên lưu truyền giữa các thế hệ người Việt, còn<br /> nhiên, các công trình xây dựng, các đơn vị nếu nhìn qua giác độ ngôn ngữ học, tên gọi<br /> hành chính, các vùng lãnh thổ, mang trong địa danh là sự ánh xạ của chiều kích tâm<br /> mình “số phận” một đối tượng, một vùng linh, một chiều thứ ba ngoài hai chiều vật lí<br /> đất, một dân tộc, một đất nước, một con mà một số nhà ngôn ngữ học theo quan<br /> người. Chúng được xem là những “vật hóa điểm thuần túy chưa thực sự công nhận,<br /> thạch”,“đài tưởng niệm”, tấm bia lịch sử- chẳng hạn, Lê Trung Hoa định nghĩa: “Địa<br /> văn hóa của đất nước. Qua địa danh, chúng danh là những từ hoặc ngữ, được dùng làm<br /> ta có thể thấy bóng dáng của một đời sống tên riêng của các địa hình thiên nhiên, các<br /> tự nhiên, một đời sống vật chất và tinh thần đơn vị hành chính, các vùng lãnh thổ và các<br /> của con người với những nhu cầu tâm lý, công trình xây dựng thiên về không gian hai<br /> tâm linh, những giá trị truyền thống bản địa chiều” [3, 12]. Vì vậy, trong bài viết này,<br /> cùng với những giá trị giao lưu, tiếp biến đứng từ góc độ liên ngành văn hóa-ngôn<br /> văn hóa với nhiều dân tộc, nhiều quốc gia ngữ học, chúng tôi muốn chứng minh rằng,<br /> khác trong diễn trình lịch sử -văn hóa của có một chiều thứ ba thực sự - chiều tâm linh<br /> dân tộc. Do thế, mỗi một đối tượng địa lí- trong địa danh mà nhờ đó, những giá trị bản<br /> nhân văn, khi đóng vai trò là điểm hội tụ sắc văn hóa được lộ diện, nói khác đi đó là<br /> của không gian tâm linh trong địa danh, đấy những biểu hiện về sắc màu của không gian<br /> là sự hợp thành của ba yếu tố: 1) Có dấu ấn tâm linh trong địa danh. Và với sự lan tỏa<br /> của tín ngưỡng bản địa hoặc dấu ấn tôn lung linh, huyễn hoặc của những sắc màu<br /> <br /> 28<br />  NGUYỄN ĐĂNG KHÁNH<br /> <br /> <br /> ấy, không gian tâm linh bỗng trở nên thực Con cóc, con gà quê hương cùng góp cho<br /> hơn và cũng ảo hơn bởi những giá trị vĩnh Hạ Long thành thắng cảnh<br /> hằng được phản chiếu trong cõi nhân sinh Những người dân nào đã góp tên Ông Đốc,<br /> và cõi linh thiêng thần thánh. Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm<br /> 2.1. Sắc màu của không gian tâm linh Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi<br /> biểu hiện sự kính ngưỡng với hồn thiêng Chẳng mang một dáng hình, một ao ước,<br /> sông núi và các đấng thần thánh qua giai một lối sống ông cha<br /> thoại và truyền thuyết gắn với địa danh Ôi Đất Nước sau bốn ngàn năm đi đâu ta<br /> Việt Nam cũng thấy<br /> Khác với cách nghĩ thiên về trừu tượng, Những cuộc đời đã hóa núi sông ta...”<br /> ở trường hợp cụ thể của địa danh, không Những địa danh được nhắc đến trong<br /> gian tâm linh lại được biểu hiện khá sống lời thơ trên hẳn không xa lạ gì với bất cứ<br /> động, với sự vận động cả trong chiều không người Việt Nam nào bởi lẽ đơn giản, chúng<br /> gian lẫn chiều thời gian. Nhìn trong chiều gần gũi và quen thuộc đến mức những sự<br /> thời gian, không gian tâm linh được biểu tích, giai thoại hay truyền thuyết gắn với<br /> hiện và hàm chứa qua bức màn sương khói tên gọi địa danh ấy ai cũng có thể thuộc, ai<br /> về diễn trình lịch sử của đời sống con người cũng có thể kể. Nhờ thế, trong sự hiểu, sự<br /> với những quy luật phát triển riêng của nó. biết và sự lưu truyền giữa các thế hệ người<br /> Nhìn trong chiều không gian, không gian Việt, chúng được xem như những địa chỉ<br /> tâm linh lại được biểu hiện qua sự vận động tâm linh tiêu biểu mà mọi người thường<br /> của những tên gọi chỉ địa hình hay chỉ công hướng đến mỗi khi muốn tìm về những giá<br /> trình xây dựng ở mỗi địa phương vùng, trị nguồn cội hoặc những giá trị thiêng<br /> miền khác nhau và luôn chứa đầy huyền liêng của truyền thống dân tộc hay văn hóa<br /> tích. Với sự thẩm thấu và lan tỏa từ những bản địa. Một địa danh Hạ Long chẳng hạn,<br /> giai thoại và truyền thuyết, chiều kích của với trí tưởng tượng dân gian và ý niệm về<br /> không gian tâm linh đã bộc lộ một cách rõ cội nguồn con Rồng cháu Tiên, người Việt<br /> nét, trước hết là vẻ đẹp của hồn thiêng sông đã tạo nên một truyền thuyết hết sức cao<br /> núi Việt Nam. Nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm quí và thiêng liêng nhằm bất tử hóa ý niệm<br /> trong trường ca "Mặt đường khát vọng" đã đó trong tên gọi địa danh này. Cho nên,<br /> diễn tả rất đúng ý này: thực chất câu chuyện Ngọc Hoàng sai rồng<br /> "...Những người vợ nhớ chồng còn góp cho mẹ mang theo một đàn rồng con xuống hạ<br /> Đất Nước những núi Vọng Phu giới giúp người Việt đánh giặc ngay từ<br /> Cặp vợ chồng yêu nhau góp nên hòn thuở mới bắt đầu lập nước, sau đó vì thấy<br /> Trống Mái con người và vùng đất thanh bình, tươi<br /> Gót ngựa của Thánh Gióng đi qua còn đẹp, mẹ con đàn rồng không trở về trời mà<br /> trăm ao đầm để lại ở lại cùng muôn đời con cháu nước Việt<br /> Chín mươi chín con voi góp mình dựng gìn giữ đất nước, đấy là vì cha ông ta muốn<br /> Đất tổ Hùng Vương tạo ra hàm ý sâu xa nhằm nhắn gửi cho hậu<br /> Những con rồng nằm im góp dòng sông thế về vùng đất rồng tiên, cội nguồn cao<br /> xanh thẳm quí của dân tộc. Do đó, không phải ngẫu<br /> Người học trò nghèo giúp cho Đất Nước nhiên mà mỗi đối tượng địa danh của vùng<br /> mình núi Bút non Nghiên. đất thiêng này đều được chỉ rõ trong tên<br /> <br /> 29<br /> SẮC MÀU TÂM LINH TRONG ĐỊA DANH VIỆT NAM QUA YẾU TỐ GIAI THOẠI VÀ TRUYỀN THUYẾT<br /> <br /> <br /> gọi: nơi rồng mẹ đáp xuống là Hạ Long; xinh đẹp, từ đấy nâng lên tầm cao của triết<br /> nơi rồng con đáp xuống là Bái Tử Long và lí Ngũ hành, hóa tạo nên đá núi Kim Sơn,<br /> nơi đuôi đàn rồng quẫy nước trắng xoá là Mộc Sơn, Thủy Sơn, Hỏa Sơn và Thổ Sơn,<br /> Bạch Long Vĩ. Có thể nói, với sự kì vĩ của khắc lên ý nghĩa của năm ngọn núi quần tụ,<br /> không gian tự nhiên đã làm cho những mang tầm cao của một học thuyết đã từng<br /> truyền thuyết gắn với những địa danh ở chi phối đời sống tư tưởng của dân tộc<br /> đây mang tính chất thiêng hóa và được hòa Việt, về sau còn được bổ sung thêm yếu tố<br /> nhịp, lan tỏa: một người con gái vạn chài Phật tích để hai hệ thống triết thuyết về tín<br /> xinh đẹp vì quyết liệt bảo vệ tình yêu ngưỡng bản địa và tôn giáo ngoại lai gặp<br /> chung thủy mà bị đày ra đảo hoang rồi hóa gỡ nhau để rồi tiếp biến, đan xen trong<br /> thành hang Trinh Nữ; một chàng trai hoá dáng hình vật chất của những ngọn núi, của<br /> đá luôn quay mặt về phía hang Trinh Nữ thạch nhũ hay động phủ, biến Ngũ Hành<br /> như là sự huyễn hoặc của tự nhiên với thế Sơn thành một trong những điểm tâm linh<br /> giới người đời; hay một động Kim Quy, nổi tiếng bậc nhất không chỉ của vùng đất<br /> nơi gắn với truyền thuyết về Rùa Vàng sau sông Hàn.<br /> khi giúp vua Lê Lợi đánh tan quân giặc, đã Trường hợp những địa danh ở vùng đất<br /> tiếp tục diệt trừ yêu quái, rồi hoá đá trong sông Hương núi Ngự, vùng đất vua chúa,<br /> động; hay truyền thuyết về vua Rồng ở nơi linh thiêng tụ khí, thông qua sự hiểu, sự<br /> động Thiên Cung, một chứng cứ về sự hòa biết và sự lưu truyền giữa các thế hệ người<br /> hợp giữa thần linh và người trần giới, giữa Việt, những giai thoại, truyền thuyết gắn<br /> cõi thiêng và cõi thực. Phải chăng đây là với những địa danh nơi đây cũng luôn<br /> bức thông điệp mà người xưa muốn gửi được linh hiển hóa, đậm chất cao sang và<br /> cho hậu thế? Phải chăng đây là không gian không kém phần hào sảng. Chỉ riêng một<br /> tâm linh của hồn thiêng sông núi Việt Nam địa danh chỉ ngôi chùa Thiên Mụ, trí nhớ<br /> được hình hài hóa, hiện hữu hóa nơi địa dân gian lưu truyền ít nhất bốn truyền<br /> danh được coi là biểu tượng của vẻ đẹp đất thuyết và đều liên quan đến sắc màu Phật<br /> trời Việt Nam? giáo, sắc màu vua chúa: truyền thuyết thứ<br /> Trong sự hiểu, sự biết và sự lưu truyền nhất cho rằng, Cao Biền- một viên tướng<br /> giữa các thế hệ người Việt, việc ý niệm đời nhà Đường, từng tìm cách trấn yểm đồi<br /> hóa, hiện hữu hóa những giá trị thiêng Hà Khê, nhưng nhờ có bà tiên chỉ dẫn lập<br /> liêng qua giai thoại và truyền thuyết tạo chùa thờ Phật, thỉnh cầu linh khí, bồi đắp<br /> nên không gian tâm linh trong địa danh mạch núi linh thiêng cho bậc quốc chủ xuất<br /> không chỉ được biểu hiện ở một trường hợp hiện về sau nên được gọi là núi Thiên Mụ;<br /> mà dường như, có tính chất hàng loạt và truyền thuyết thứ hai lại kể về chúa<br /> gần như lan tỏa suốt một dải đất hình chữ S Nguyễn Hoàng nghe theo lời chỉ dẫn của<br /> của đất nước Việt Nam. Như trường hợp bà lão nhà trời, khi tìm đất định đô, cầm<br /> danh thắng Ngũ Hành Sơn ở Đà Nẵng nén hương xuôi theo dòng sông Hương,<br /> chẳng hạn, chỉ với 5 ngọn núi đá vôi hình đến đúng địa phận kinh thành Huế thì nén<br /> thành mà có biết bao câu chuyện huyền hương cháy hết, tại đó, chúa cho mở đất,<br /> thoại, truyền thuyết được thêu dệt. Đáng kể xây thành lập nên vương triều nhà Nguyễn<br /> nhất là truyền thuyết về con Rồng đẻ ra quả tồn tại hơn 200 năm, với 13 triều đại kế<br /> trứng Long Quân rồi nở ra một cô Tiên tiếp nhau; truyền thuyết thứ ba lại kể, vị<br /> <br /> 30<br />  NGUYỄN ĐĂNG KHÁNH<br /> <br /> <br /> chúa Tiên Nguyễn Hoàng khi đích thân đi Ấn giáo, Phật giáo để trở thành tín ngưỡng<br /> xem xét địa thế ở đây nhằm chuẩn bị cho chính của vương triều Champa. Hoặc địa<br /> mưu đồ mở mang cơ nghiệp, thấy ngọn đồi danh chỉ công trình xây dựng tháp Pôklông<br /> Hà Khê nhô lên như hình chiếc đầu rồng Garai, ngôi tháp từng được xem là trung<br /> đang uốn khúc bên dòng nước trong xanh, tâm rực rỡ nhất của nền văn minh Chăm, do<br /> lại được người dân địa phương mách bảo, vua Chế Mân chỉ đạo xây dựng từ cuối thế<br /> rằng một bà tiên cho biết sẽ có một vị chân kỷ 13 đầu thế kỷ 14 đạt đỉnh cao trong kiến<br /> chúa đến lập chùa để tụ linh khí, làm bền trúc, nghệ thuật điêu khắc của dân tộc<br /> long mạch, vì thế, chúa cho dựng một ngôi Chăm, mà truyền thuyết cho rằng nó là sản<br /> chùa trên đồi, ngoảnh mặt ra sông Hương, phẩm của vua Pôklông Garai, vị vua có sự<br /> đặt tên là “Thiên Mụ Tự”; Truyền thuyết khởi nguyên kì lạ ở người mẹ vốn được hạ<br /> thứ tư kể về vua Tự Đức, vì cầu mong có sinh từ bọt biển, vì quyền lợi của dân tộc,<br /> con nối dõi, sợ chữ "Thiên" phạm đến trời để tránh đổ máu vô ích trong cuộc chiến với<br /> nên vị vua này cho đổi từ "Thiên Mụ" người Miên nên đã chủ động thách tướng<br /> thành "Linh Mụ" ("Bà mụ linh thiêng"). Miên thi tài xây tháp, ai xong trước sẽ<br /> Như vậy, với trí nhớ dân gian, sự lưu thắng. Kết quả cuộc chiến trí tuệ này, dĩ<br /> truyền trong cả bốn truyền thuyết về cùng nhiên là sự chiến thắng của vua Pôklông<br /> một địa danh đều cho thấy được lí do và Garai bằng sức mạnh, sự khéo léo, tài trí<br /> nguồn gốc xuất hiện của một tên gọi, thấy thông minh nên nhờ đó, bờ cõi được giữ<br /> được khí thiêng sông núi hiện hữu trong yên, người dân được hưởng cuộc sống hòa<br /> một đối tượng địa danh, thấy được sắc màu bình, hạnh phúc.<br /> trong không gian tâm linh với sự lan tỏa Trong dòng chảy của sự lưu truyền<br /> của yếu tố tôn giáo, yếu tố tín ngưỡng văn những giá trị nhân văn thiêng liêng đó, ở<br /> hóa bản địa của cư dân nơi vùng đất này. cuối trời phương Nam, nơi vùng “Hà Tiên<br /> Chính sự lưu truyền những giá trị nhân thập cảnh”, có hệ thống cảnh quan tựa Vịnh<br /> văn linh thiêng đó trong trí nhớ dân gian mà Hạ Long, với những giai thoại, truyền<br /> ở vùng đất miền Trung vốn từng là địa bàn thuyết gắn với địa danh nơi đây mới thấy<br /> sinh sống của cư dân Chăm, có khá nhiều hồn thiêng khí núi của đất trời Việt Nam<br /> địa danh, đặc biệt là trong hệ thống tháp tỏa rộng, sống động biết dường nào. Tuy<br /> Chăm trở thành điểm hội tụ văn hóa với mang đặc điểm của vùng đất mới vừa khắc<br /> nhiều truyền thuyết thể hiện những giá trị nghiệt, vừa hoang dã nhưng những tên gọi<br /> giao lưu và tiếp biến văn hóa và vì thế, sắc địa danh ở đây lại mang đầy tính mĩ cảm và<br /> màu của không gian tâm linh ở đây khá đặc hình tượng: một hòn đảo Kim Dự Lan Đào<br /> biệt. Trường hợp của thánh địa Mỹ Sơn, (Đảo Vàng Chắn Sóng), một ngọn núi Bình<br /> hay tháp Pônagar là những dẫn chứng tiêu San Điệp Thúy (Núi Bình San Xanh Biếc),<br /> biểu. Những truyền thuyết gắn với hai địa một ngôi chùa Tiêu Tự Thành Chung<br /> danh ấy đã cho người ta thấy tín ngưỡng cổ (Tiếng Chuông Tiêu Tự), một Giang Thành<br /> truyền của cư dân Chăm, cũng như tín Dạ Cổ (Tiếng Trống Đêm Ở Giang Thành),<br /> ngưỡng cổ ở Đông Nam Á là theo thuyết vũ một động đá Thạch Động Thôn Vân (Mây<br /> trụ lưỡng nghi với tư duy cặp đôi, tư duy Luồn Thạch Động), một núi Châu Nham<br /> âm dương là phổ biến và đã dung hợp với Lạc Lộ (Châu Nham Cò Đậu), một hồ nước<br /> những tôn giáo được du nhập từ Ấn Độ như Đông Hồ Ấn Nguyệt (Đông Hồ Trăng Soi),<br /> <br /> 31<br /> SẮC MÀU TÂM LINH TRONG ĐỊA DANH VIỆT NAM QUA YẾU TỐ GIAI THOẠI VÀ TRUYỀN THUYẾT<br /> <br /> <br /> một vịnh nhỏ Nam Phố Trừng Ba (Sóng một mặc tưởng tâm linh xác thực để tìm<br /> Trong Nam Phố), một xóm Lộc Trĩ Thôn một sự thư thái, an bình trong cõi tâm hồn.<br /> Cư (Xóm Dân Ở Lộc Trĩ), một xóm chài 2.2. Sắc màu của không gian tâm linh<br /> Lư Khê Ngư Bạc (Cảnh Chài Cá Ở Lư biểu hiện sự ngưỡng vọng và linh thiêng<br /> Khê). Tô điểm cho mỗi tên gọi ấy là cả một hóa những giá trị cao cả của con người<br /> tổ hợp những giai thoại, truyền thuyết hết Việt Nam trong đấu tranh với thiên<br /> sức đặc sắc. Chỉ riêng Thạch Động Thôn nhiên, xã hội và trong đời sống tình cảm<br /> Vân- một cảnh đẹp được Mạc Thiên Tích, Trong cuộc hành trình vượt thời gian,<br /> chủ soái của nhóm Tao Đàn Chiêu Anh không gian để khẳng định những giá trị<br /> Các đề cao trong bài thơ tổng vịnh mười vĩnh hằng của truyền thống dân tộc, qua sự<br /> cảnh đẹp “Bình Sơn, Thạch Động là rường thẩm thấu và lan tỏa của từng giai thoại và<br /> cột/ Sừng sững muôn năm cũng để dành”- truyền thuyết ở mỗi địa danh, sự hiểu, sự<br /> đã có nhiều truyền thuyết, trong đó nổi bật biết, sự lưu truyền những giá trị nhân văn<br /> là truyền thuyết về chàng Thạch Sanh, mà thiêng liêng về chủ thể con người Việt Nam<br /> với trí nhớ người dân của vùng này, họ luôn được bộc lộ khá đậm nét trên mọi phương<br /> tin tưởng và tự hào rằng Thạch Động là nơi diện của đời sống đấu tranh với thiên nhiên,<br /> phát sinh câu chuyện cổ tích nổi tiếng khắp xã hội cũng như đời sống tinh thần, tình<br /> cả nước “Thạch Sanh Lý Thông”, là nơi cảm giữa các thành viên của mỗi cộng đồng<br /> Thạch Sanh chém chằn tinh để giúp dân trên cùng lãnh thổ. Theo đó, săc màu của<br /> làng, đồng thời cũng là nơi Thạch Sanh giết không gian tâm linh trong địa danh ở đây<br /> đại bàng và cứu công chúa, với bằng chứng chủ yếu biểu hiện ở hai phương diện:<br /> xác thực trên đá, dưới chân đường thông 2.2.1. Sắc màu biểu hiện sự ngưỡng<br /> thiên nhìn vào vách thạch nhũ còn hiện hữu vọng và linh thiêng hóa những giá trị cao<br /> những dấu vết chân chim, có hình đầu con cả của con người Việt Nam trong cuộc đấu<br /> đại bàng khổng lồ đang quặp một cô gái, có tranh với các thế lực thiên nhiên và xã hội<br /> hình Thạch Sanh tay cầm búa đánh nhau Với mỗi địa danh, đằng sau mỗi giai<br /> với chằn tinh, trên vai vác công chúa để thoại hay truyền thuyết tạo nên sắc màu<br /> đưa công chúa lên khỏi hang động… Hơn tâm linh của nó, là thấp thoáng hình bóng<br /> nữa, động còn là nơi thờ Phật, không khí những giá trị cao cả của một đất nước, của<br /> linh thiêng của cõi Phật như được hòa mỗi một cộng đồng dân tộc, của mỗi một<br /> quyện và làm xoa dịu những oan hồn của con người Việt Nam, bằng sức mạnh, sự tài<br /> 130 người dân Việt Nam vô tội bị bọn Pôn trí, lòng quyết tâm, vượt qua mọi gian nan,<br /> Pốt thảm sát năm 1978 tại chính động này, thử thách, chiến thắng mọi lực lượng đối<br /> khiến sắc màu tâm linh ở đây được cộng nghịch, cả trong tự nhiên lẫn trong xã hội<br /> hưởng một sắc thái hết sức đặc biệt. Đó có để bảo vệ và xây dựng cuộc sống. Bởi thế,<br /> lẽ là cái khoảng cách giữa cái huyền hoặc sự hiểu, sự biết, sự lưu truyền những giá trị<br /> và cái trần giới, giữa cái thiên đường và cái cao cả đó là bất diệt trong không gian và<br /> địa ngục, giữa xưa và nay được kéo gần đến thời gian.<br /> mức không đường ranh giới. Có lẽ vì vậy, Ngay tại Thăng Long-Hà Nội, thủ đô<br /> một khi đã đến nơi đây, mỗi người vì nhu ngàn năm văn vật, có biết bao nhiêu địa<br /> cầu thưởng lãm hay vì nhu cầu tâm linh, danh mang đậm màu sắc tâm linh, với biết<br /> đều không khỏi thực hành chiêm bái, với bao giai thoại, truyền thuyết trong trí nhớ<br /> <br /> 32<br />  NGUYỄN ĐĂNG KHÁNH<br /> <br /> <br /> dân gian được lưu truyền, không chỉ cho nghiệt hoang dã ấy đã tô đậm những giá trị<br /> biết sự hình thành tên gọi những địa danh cao cả của đời sống tinh thần từng tộc<br /> cụ thể mà còn phản ánh quá trình khởi lập, người trong quá trình khai phá lãnh thổ. Và<br /> ghi lại dấu ấn những cuộc đấu tranh khắc trong trí nhớ dân gian, truyền thuyết về địa<br /> nghiệt với thiên nhiên và xã hội của con danh núi Nhạn sông Đà -nay là cụm thắng<br /> người ở vùng này. Chỉ riêng nói về một cảnh nổi tiếng, biểu tượng của Phú Yên- kể<br /> điểm cụ thể, đó là địa danh Hồ Tây. Trước về một người khổng lồ được trời sai xuống<br /> khi địa danh này có tên gọi như ngày nay, lấp vùng trũng và lấn ra phía biển Đông, do<br /> ngoài những tên gọi như hồ Kim Ngưu, muốn làm nhanh nên đã gánh núi nặng gấp<br /> Lãng Bạc, Dâm Đàm, Đoài Hồ mà mỗi tên đôi, gấp ba lần, đến nỗi khi gần tới biển,<br /> gọi gắn với một hay nhiều truyền thuyết chiếc đòn gánh gãy đôi làm rơi xuống hai<br /> thú vị, chẳng hạn, tên gọi hồ Kim Ngưu là cụm núi Nhạn và núi Chóp Chài. Thực<br /> gắn với truyền thuyết về con trâu vàng do chất, đấy là câu chuyện nhằm siêu linh hóa<br /> nghe tiếng chuông của ông Khổng Lồ ngỡ quá trình khởi lập gian nan của con người<br /> là tiếng gọi của trâu mẹ mà chạy từ Trung đối với mảnh đất này. Bởi vậy, trên đỉnh<br /> Quốc sang đây làm đất sụt lở tạo thành hồ; núi Nhạn, người Chăm cho xây dựng Tháp<br /> hay truyền thuyết về con trâu vàng ngày Chàm, còn gọi là Tháp Nhạn và nó trở<br /> xưa ở núi Tiên Du bị một Pháp sư yểm thành nơi thờ cúng linh thiêng và dường<br /> bùa, chạy tới hồ đây để tắm. Nhưng thú vị như họ muốn tạo nên một minh chứng vĩnh<br /> nhất có lẽ là truyền thuyết gắn với tên gọi cửu cho sự hòa hợp linh thiêng giữa con<br /> xưa nhất của Hồ Tây là Đầm Xác Cáo, bởi người và trời đất trong quá trình tạo dựng<br /> gợi nhắc đến sự tích Lạc Long Quân dâng nước non này.<br /> nước biển dìm chết một con hồ ly tinh chín Bởi thế, trong sự hòa nhịp với sự hiểu,<br /> đuôi chuyên tác oai tác quái quấy nhiễu sự biết, sự lưu truyền những giá trị thiêng<br /> dân lành thuở nơi ấy còn là rừng rậm liêng bất diệt, mà tại vùng đất Tây Nguyên<br /> hoang vu và nhiều gò núi. Sau này, khi phủ huyền thoại, sự thẩm thấu và lan tỏa của<br /> Tây Hồ cùng đền thờ Thánh Mẫu Liễu không gian tâm linh từ những giai thoại và<br /> Hạnh được tạo dựng thì nhiều truyền truyền thuyết trong mỗi địa danh lại mang<br /> thuyết gắn với địa danh nơi đây mới phát một sắc màu khá riêng. Đó là, tính chất<br /> huy hết vẻ huyễn hoặc, kì bí nhờ được trực cảm, tính chất nguyên sơ, dân dã bởi<br /> quyện hòa trong tín ngưỡng bản địa khiến gắn với tín ngưỡng nguyên thủy là thờ<br /> sắc màu tâm linh trở thành một yếu tố quan nhiên thần nên sức lắng đọng, sự linh<br /> trọng bậc nhất của địa danh vốn được coi là thiêng dồn tụ hết cả vào sông núi đại ngàn,<br /> một trong những chốn linh thiêng nhất Hà thời gian về sau thì một số địa danh mới có<br /> Nội từ xưa đến nay. thêm yếu tố thánh tích, Phật tích. Có lẽ,<br /> Trên hành trình khởi lập, mở đất về chính cuộc sống của nhiều đồng bào dân<br /> phương Nam của cha ông ta ngày trước, sự tộc thiểu số quần tụ nơi đây còn đậm chất<br /> lưu truyền những giá trị truyền thống nhân tự nhiên, hồn nhiên hoang dã như rừng cao<br /> văn của dân tộc lại được phản chiếu trong núi sâu, nên tâm linh họ cũng hướng về<br /> nhiều truyền thuyết gắn với địa danh về sông, về núi, họ ngưỡng vọng Giàng,<br /> một sự ứng phó với thiên nhiên dữ dằn và ngưỡng vọng Đất, ngưỡng vọng Mẹ thiên<br /> khắc nghiệt thở ban đầu. Chính sự khắc nhiên mà không quan tâm lắm đến cơ sở<br /> <br /> 33<br /> SẮC MÀU TÂM LINH TRONG ĐỊA DANH VIỆT NAM QUA YẾU TỐ GIAI THOẠI VÀ TRUYỀN THUYẾT<br /> <br /> <br /> thờ tự, hay nói khác đi, cơ sở thờ tự đã loạt địa danh được sản sinh trong cuộc chiến<br /> được thiên nhiên tạo dựng và linh thiêng tranh cách mạng giải phóng dân tộc vào<br /> hóa từ chính hình sông thế núi. Đó là điều giữa những thập niên của thế kỉ XX đã phản<br /> đặc biệt. Trường hợp địa danh chỉ thác chiếu sắc màu được thiêng hóa, thần thánh<br /> Đatanla là một dẫn chứng. hóa. Tự thân mỗi tên gọi địa danh được linh<br /> Trong trí nhớ lưu truyền của dân gian, thiêng hóa ấy đã là mỗi bài ca hào hùng,<br /> ít nhất có ba truyền thuyết gắn với địa danh mỗi truyền thuyết hào hùng về con người và<br /> thác Đatanla - một trong những thác nước đất nước Việt Nam trong máu lửa chiến<br /> nổi tiếng nhất của vùng Tây Nguyên. Mỗi tranh. Đó là một Ngã Ba Đồng Lộc với<br /> truyền thuyết cho chúng ta nhìn thấy những huyền thoại bất tử về 10 cô gái thanh niên<br /> khía cạnh khác nhau trong sắc màu tâm xung phong hi sinh ở độ tuổi trăng rằm, đó<br /> linh ấy: có truyền thuyết cho chúng ta thấy là một Thành cổ Quảng Trị, vùng "Đất tâm<br /> vẻ đẹp của một bài ca về cuộc chiến chống linh", nơi trộn lẫn máu xương của hàng<br /> lại các thế lực thiên nhiên hung dữ nhằm ngàn chiến sĩ trong trong trận đánh 81 ngày<br /> bảo vệ đất đai và cuộc sống đồng thời cũng đêm vào mùa hè đỏ lửa năm 1972, đó là<br /> là một bài ca về sự hợp nhất các dân tộc Nghĩa trang liệt sĩ quốc gia Trường Sơn, nơi<br /> bản địa của vùng đất này; có truyền thuyết yên nghỉ vĩnh hằng của hàng vạn đồng chí,<br /> chỉ ra nguồn gốc hình thành và sự chuyển đồng đội đã hy sinh trong những năm kháng<br /> hóa tên gọi: Thác Đatanla (hay tên khác là chiến chống Mĩ để đến hôm nay, truyền<br /> Đatania) do các từ của tiếng K'Ho ghép lại: thuyết về cây bồ đề thiêng tỏa bóng ấm áp<br /> Đà-Tam-N'ha" có nghĩa là "nước dưới lá"; ôm trọn Đài tưởng niệm được coi như là<br /> lại có truyền thuyết khoác lên tấm màn lịch một “phúc âm” của các anh hùng liệt sỹ gửi<br /> sử, hé lộ một chút bóng dáng liên quan đến lại trần thế đã trở thành biểu tượng linh<br /> cuộc chiến tranh Chăm- Lạch - Chil vào thiêng của vùng đất tâm linh vào hàng bậc<br /> thế kỷ XV – XVII, người Chăm từ nhất này của đất nước.<br /> Panduranga (Phan Rang) thường kéo lên 2.2.2. Sắc màu biểu hiện sự linh thiêng<br /> tấn công người Lạt, người Chil ở cao hóa đời sống tinh thần, tình cảm cao cả<br /> nguyên Lang Biang để giành đất và bắt nô của con người Việt Nam<br /> lệ. Khi nguy cơ thất bại cận kề vì thiếu Đời sống tinh thần, tình cảm của con<br /> nước uống thì người Lạt tình cờ phát hiện người Việt Nam, xưa nay, vốn như một<br /> ra dòng thác này và nhờ đó đã chiến thắng dòng chảy xuyên suốt kí ức của lịch sử dân<br /> người Chăm, bảo vệ được buôn làng. Từ tộc, chảy qua tâm hồn mỗi người, lắng sâu<br /> đó bộ tộc Lạt đặt tên Đatanla để ghi nhớ sự vào tâm thức của từng cộng đồng sinh sống<br /> kiện này với con cháu. Dù dưới góc độ nào trên cùng lãnh thổ. Bởi thế, sắc màu của<br /> thì sắc màu tâm linh bộc lộ qua những không gian tâm linh từ những giai thoại và<br /> truyền thuyết gắn với những địa danh ở truyền thuyết gắn với mỗi địa danh về đời<br /> đây cũng nhắc nhớ về cuộc chiến chống lại sống tinh thần, tình cảm mang tính chất<br /> các thế lực thiên nhiên hung dữ và các thế thiêng liêng hóa của người Việt được thắp<br /> lực xã hội nhằm bảo vệ đất đai và cuộc ánh sáng vĩnh cửu nhờ sự nối mạch và nuôi<br /> sống của các dân tộc ít người trên lãnh thổ. dưỡng từ cội nguồn của văn hóa tín ngưỡng<br /> Cùng theo dòng chảy của sự lưu truyền truyền thống. Mà cội nguồn, từ tâm thức,<br /> những giá trị linh thiêng cao cả đó, hàng trước hết, đó là thờ tiên tổ, là thờ Mẫu.<br /> <br /> 34<br />  NGUYỄN ĐĂNG KHÁNH<br /> <br /> <br /> 2.2.2.1. Sắc màu biểu hiện sự linh hiện qua biết bao giai thoại và truyền<br /> thiêng hóa đời sống cao cả của tín ngưỡng thuyết gắn với địa danh của tín ngưỡng thờ<br /> thờ Tổ, thờ Mẫu Mẫu. Hầu như khắp mọi vùng trong cả<br /> Trong tâm thức dân tộc, với những địa nước đều có các địa danh chỉ công trình<br /> danh có không gian tâm linh biểu hiện về xây dựng thờ Thánh Mẫu- còn gọi là Bà<br /> tín ngưỡng thờ Tổ, trước hết, là câu chuyện Chúa Liễu Hạnh, một trong bốn vị “tứ bất<br /> về Lạc Long Quân và Âu Cơ trong truyền tử”, người được dân gian xem là một mẫu<br /> thuyết Con Rồng cháu Tiên. Có thể nói, quyền năng vô lượng và phân thân thành<br /> đây là huyền thoại lập quốc đẹp bậc nhất các thần linh cai quản muôn mặt của vũ<br /> và là bài ca tâm linh đẹp nhất hướng về trụ: Mẫu Cửu Thiên Huyền Nữ cai quản<br /> nguồn cội, hướng về miền đất Tổ. Thông trên trời, Mẫu Thượng Ngàn cai quản núi<br /> qua truyền thuyết, sợi dây tâm linh được rừng, Mẫu Thủy (hay Mẫu Thoải) cai quản<br /> nối kết giữa huyền sử, dã sử và chính sử trên sông biển- thể hiện sự ngưỡng mộ<br /> khiến con cháu ngàn đời sau còn biết được chân thành coi trọng người mẹ trong văn<br /> một anh hùng làng Gióng, sau tôn là Phù hóa truyền thống của dân tộc. Những câu<br /> Đổng Thiên Vương, đánh thắng giặc Ân chuyện truyền thuyết kể về Thánh Mẫu,<br /> xâm lược ở đời thứ 5 là đời Hùng Huy vốn là công chúa của Ngọc Hoàng thượng<br /> Vương, một nàng Tiên Dung ở cõi trời lấy đế, do đánh rơi chén ngọc đựng rượu chúc<br /> Chử Đồng Tử ở cõi đất vào đời thứ 18 là thọ đã phải xuống trần gian đầu thai làm<br /> Hùng Duệ Vương để cùng lập nên đạo con gái thường dân. Sau khi lấy chồng,<br /> Tiên là đạo xưa nhất ở nước ta. Rồi một sinh con rồi trở về trời, rồi giáng trần mấy<br /> cuộc hôn nhân giữa thần Tản Viên và công lần để gặp người thân, hay hiển linh để cứu<br /> chúa Ngọc Hoa trong chiến tranh giữa vua nhân độ thế, hoặc trừng phạt kẻ bất lương<br /> Hùng và vua Thục, để sau đó là một loạt và hay du ngoạn khắp chốn danh lam,<br /> chuyện Tản Viên dạy dân biết đủ các nghề, giáng bút, đề thơ. Đấy là những câu chuyện<br /> khiến cho đất nước ngày thêm thái bình, mang đầy tính chất linh thiêng, thần thánh<br /> thịnh trị. Sự bất tử của các vị thánh tổ cũng hóa vốn phản ánh bản chất của tín ngưỡng<br /> là sự bất tử của những giá trị tâm linh in thờ Mẫu trong văn hóa Việt truyền thống.<br /> đậm trong dòng chảy lưu truyền của tâm Điều khá đặc biệt là tín ngưỡng thờ<br /> thức người Việt, là sự tri ân các vua Hùng- Mẫu không chỉ được biểu hiện trong hình<br /> Quốc tổ có công dựng nên nhà nước đầu thức thiêng hóa các cơ sở thờ tự mà còn<br /> tiên, tổ tiên chung của dân tộc Việt Nam. biểu hiện trong sự thần thánh hóa tính chất<br /> Chính sự thăng hoa của những sắc màu kết hợp đan xen với các hình thức cụ thể<br /> trong không gian tâm linh qua hàng trăm, của những yếu tố tôn giáo khác. Vì vậy,<br /> hàng ngàn địa danh chỉ đền thờ các vua trong sự lưu truyền của trí nhớ dân gian,<br /> Hùng ở khắp mọi vùng đất nước mà chính các truyền thuyết gắn với những địa danh<br /> nhờ thế, UNESCO đã lấy đó làm một trong này thường có sự tổng hợp, đan cài với<br /> những cơ sở để công nhận là Di sản văn nhiều yếu tố, tức vừa mang yếu tố bản địa<br /> hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. vừa mang yếu tố tôn giáo khác, đặc biệt là<br /> Bên cạnh đó, trong sự lưu truyền của Phật giáo. Chẳng hạn, ai cũng biết chùa<br /> trí nhớ dân gian, sự thăng hoa bởi sắc màu Dâu ở Bắc Ninh là ngôi chùa cổ nhất Việt<br /> của không gian tâm linh cũng được biểu Nam và là trung tâm hệ thờ Tứ Pháp cầu<br /> <br /> 35<br /> SẮC MÀU TÂM LINH TRONG ĐỊA DANH VIỆT NAM QUA YẾU TỐ GIAI THOẠI VÀ TRUYỀN THUYẾT<br /> <br /> <br /> mưa, nổi tiếng linh thiêng nhất nước. tên đầy đủ là Po Ina Nagar, hay còn gọi<br /> Những nhiều truyền thuyết gắn với địa là Tháp Bà, ở Nha Trang cũng vậy, thông<br /> danh này như truyền thuyết bà Trắng bà Đỏ qua nhiều truyền thuyết của người Chăm<br /> chùa Dâu, truyền thuyết Ghênh đẻ Khe và của cả người Việt gắn với ngôi đền tháp<br /> nuôi, truyền thuyết Đường vào phủ chúa này được lưu truyền trong trí nhớ dân gian,<br /> đều cho thấy các sắc màu khác nhau trong đều phản ánh sự giao lưu và tiếp biến giữa<br /> không gian tâm linh vừa thấm đẫm tính văn hóa Chăm Pa và văn hóa Ấn Độ, giữa<br /> chất bản địa vừa thấm đẫm tính chất tôn tín ngưỡng bản địa Chăm và Hinđu giáo.<br /> giáo ngoại lai. Với người Chăm, truyền thuyết cho rằng,<br /> Ở đây, trong sự lưu truyền những giá sự xuất hiện của Po Nagar- nữ thần sinh ra<br /> trị truyền thống văn hóa của trí nhớ dân do bọt nước biển và áng mây trời – là một<br /> gian, đáng chú ý nhất là tính chất kì bí, sự kì lạ. Sự kì lạ của vị thần có nhiều<br /> thần thánh hóa trong truyền thuyết về Phật quyền năng phép thuật và có đến 97 ông<br /> Mẫu Man Nương- một nhân vật liên quan chồng nhưng chỉ sinh được 38 người con<br /> đến sự tích Phật giáo Việt Nam khi đạo gái, sau đều thành thần, trong đó hai người<br /> Phật mới truyền sang đất Việt. Theo đó, sự con được người dân vùng Phan Rang và<br /> kì bí, thần thánh hóa được biểu hiện qua Phan Thiết tôn thờ. Điều đó càng làm tăng<br /> nhiều chi tiết: kì bí trong sự thọ thai và thêm tính chất kì bí, linh thiêng của các<br /> sinh hạ khác thường của Phật Mẫu Man đấng quyền năng và cũng tức là của những<br /> Nương trong thời gian học đạo tại chùa địa danh tâm linh nơi đây.<br /> Linh Quang của vị cao tăng người Ấn Độ, Điều đáng lưu ý là, trong sự lưu truyền<br /> kì bí trong việc vị cao tăng dùng gậy phép những giá trị truyền thống văn hóa của trí<br /> thuật bỏ đưa trẻ vào cây đa cạnh chùa, sau nhớ dân gian thì tính chất kì bí, linh thiêng<br /> hóa thành khối đá mà thợ tạc tượng của Sĩ của các đấng quyền năng trong giai thoại<br /> Nhiếp vứt bỏ xuống sông rồi lòng sông rực và truyền thuyết về những địa danh bao giờ<br /> sáng, Sĩ Nhiếp muốn vớt lên mà không tài cũng được kết nối với ý thức bản địa, ý<br /> nào vớt được. Kì bí trong việc Man Nương thức nguồn cội trong sự liên hệ với lịch sử<br /> đi thuyền ra giữa sông thì khối đá tự nhiên dân tộc. Bởi vậy mà, đối với người Việt,<br /> nhảy vào lòng, nên được gọi là Thạch vùng đất Kauthara (Khánh Hòa) vốn thuộc<br /> Quang Phật (Phật đá tỏa sáng). Điều đáng về người Việt, nên nữ thần Po Nagar cũng<br /> nói ở đây là, đằng sau tính chất kì bí, huyễn trở thành thần Mẹ xứ sở với tên gọi là<br /> tưởng, thần thánh ấy ẩn chứa một hiện Thiên Y A Na. Theo đó, hình ảnh về Thiên<br /> tượng tâm linh thú vị, một hiện tượng Y A Na Thánh Mẫu xuất hiện trong kí ức<br /> mang dấu ấn của sự giao thoa, tiếp biến của người Việt nơi đây vừa linh thiêng vừa<br /> văn hóa. Dấu ấn giao thoa đó không phải là gần gũi, vừa ở cõi thực vừa ở cõi hư, qua<br /> hiện tượng riêng lẻ mà có tính chất phổ câu chuyện về bà vốn là một tiên nữ giáng<br /> biến ở nhiều vùng được lưu giữ trong nhiều trần, thuở nhỏ được vợ chồng người tiều<br /> địa danh mang những yếu tố tôn giáo. Do phu già chăm sóc, sau hóa thân và kết<br /> vậy, sắc màu của không gian tâm linh ở duyên với Thái tử Trung Hoa, rồi trở về cố<br /> đây là sắc màu Phật tích, sắc màu tôn giáo- quốc, báo hiếu cha mẹ nuôi, dạy dân làng<br /> tín ngưỡng. phép tắc, lễ nghi, công việc cày cấy, kéo<br /> Trường hợp địa danh tháp Po Nagar, sợi dệt vải, rồi cùng chim hạc bay về cõi<br /> <br /> 36<br />  NGUYỄN ĐĂNG KHÁNH<br /> <br /> <br /> tiên, được nhân dân xây tháp, tạc tượng hiện của nhiều hòn Vọng Phu trong suốt<br /> phụng thờ. Như vậy, trong sự lưu truyền chiều dọc đất nước như ở Nghệ An; ở Đắk<br /> những giá trị truyền thống văn hóa của trí Lắk, ở Bình Định... đều hắt lên ánh sáng<br /> nhớ dân gian, nếu vén lên bức màn của sự của ý nghĩa nhân văn cao cả, thể hiện ước<br /> siêu linh thần thánh từ những giai thoại mơ, khát vọng bao đời của nhân dân địa<br /> truyền thuyết ấy, ta sẽ thấy rõ bóng dáng phương về một cuộc sống yên bình, no ấm,<br /> của lịch sử một dân tộc, thấy rõ dấu vết văn hạnh phúc. Điều đáng nói là, qua hình<br /> hóa tộc người và cả các mối quan hệ xã hội tượng hòn Vọng Phu, người Việt muốn lưu<br /> khác liên quan. Điều đó chứng tỏ, trong truyền những ý nghĩa tâm linh, những sự<br /> những biểu hiện cụ thể qua truyền thuyết ở suy tưởng cao đẹp về gia đình, những triết<br /> mỗi địa danh, sự nối mạch với tín ngưỡng lí về con người trong hoàn cảnh gian nan.<br /> tôn giáo bản địa, tính chất siêu linh thần Bởi vậy, trong dòng chảy của sự lưu truyền<br /> thánh đã có dịp lắng tụ, quyện hòa với ý nghĩa tâm linh và suy tưởng ấy, người<br /> những đặc điểm về tâm hồn, tình cảm của Việt muốn có một cái kết đẹp về sự chờ<br /> người dân Việt nên nó luôn được duy trì và đợi, sự thủy chung trọn vẹn đối với tình<br /> tỏa sáng trong chiều dài của thời gian và nghĩa vợ chồng, nên trong truyền thuyết<br /> trong chiều rộng của không gian khiến vùng núi Sập, tỉnh An Giang, người dân<br /> những yếu tố nội sinh và ngoại sinh của nơi đây tin rằng người chồng trong câu<br /> văn hóa dân tộc luôn để lại dấu ấn trong chuyện hòn Vọng Phu sau khi biết được<br /> mỗi giai thoại và truyền thuyết gắn với hệ nguồn căn về vợ mình, đã bỏ đi khắp nơi,<br /> thống địa danh Việt Nam. rồi lại đi tiếp xuống sống với một bộ lạc ở<br /> 2.2.2.2. Sắc màu biểu hiện sự linh ngoài thành Óc Eo, chiều chiều nhớ vợ<br /> thiêng hóa đời sống tình cảm cao cả của con, người chồng lên đỉnh núi trông về<br /> con người Việt Nam chốn cũ sau dần dần hóa đá, cảm kích<br /> Trong sự lưu truyền những giá trị trước tấm lòng ấy, người dân địa phương<br /> truyền thống văn hóa của trí nhớ dân gian, đã đặt tên núi đó là núi Vọng Thê. Có thể<br /> có rất nhiều truyền thuyết thể hiện một nói, chính cảm thức tâm linh về tình nghĩa<br /> cách sâu sắc đời sống tình cảm của mỗi vợ chồng trong đời sống thực đã thăng hoa<br /> con người thuộc từng dân tộc gắn với hàng và được đẩy lên mức thiêng liêng hóa, tạo<br /> ngàn, hàng vạn địa danh ở khắp mọi miền nên một sắc màu trong không gian tâm linh<br /> tổ quốc. Chúng được thiêng liêng hóa, thần huy hoàng và đẹp đẽ.<br /> thánh hóa khiến chúng trở thành những bài Cũng trong dòng chảy lưu truyền tâm<br /> ca bất tử về tình cảm vợ chồng, tình cha linh ấy, có một truyền thuyết rất đẹp gắn<br /> con, tình yêu đôi lứa: “Những người vợ khác gắn với một danh thắng nổi tiếng của<br /> nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những tỉnh Hà Giang – đó là núi Đôi hay còn gọi<br /> núi Vọng Phu/ Cặp vợ chồng yêu nhau góp là núi Cô Tiên gắn với huyền thoại tiên nữ<br /> nên hòn Trống Mái”. Câu chuyện của địa Hoa Đào xuống hạ giới lấy người phàm<br /> danh núi Vọng Phu hay hòn Trống Mái trần, khi bị bắt quay lại về trời, thương<br /> được nhắc ở đây gắn với câu chuyện về chồng một mình nuôi con thơ vất vả, nàng<br /> mối tình giữa nàng tiên nữ và chàng Ngư đã bỏ lại đôi nhũ của mình dưới hạ giới<br /> Phủ đã làm nên bài ca rất đẹp về tình cảm cho con bú, sau biến thành hai quả núi<br /> vợ chồng chung thủy. Bởi thế nên, sự xuất dáng hình bầu vú mẹ căng tròn. Từ sự kết<br /> <br /> 37<br /> SẮC MÀU TÂM LINH TRONG ĐỊA DANH VIỆT NAM QUA YẾU TỐ GIAI THOẠI VÀ TRUYỀN THUYẾT<br /> <br /> <br /> hợp cảm hứng được thổi hồn từ môtip núi nam nữ các bộ tộc dễ dàng yêu nhau, cưới<br /> đôi ở những nơi khác nhau, nhà thơ Vũ nhau. Mộ hai người dần trở thành hai ngọn<br /> Cao đã tạo nên bài thơ "Núi Đôi" với bao núi cao nằm cạnh nhau và dân làng đặt tên<br /> nỗi ám ảnh day dứt, xót xa bất tận: “Lối ta cho ngọn núi này là núi LangBiang”. Như<br /> đi giữa hai sườn núi/ Đôi ngọn nên làng vậy, hai câu chuyện, một địa danh, đều tỏa<br /> gọi núi Đôi/ Em vẫn đùa anh: sao khéo lên sắc màu linh thiêng của tình yêu đôi<br /> thế/ Núi chồng núi vợ đứng song đôi! lứa, tình cảm vợ chồng son sắt và được<br /> …Núi vẫn đôi mà anh mất em!”. cộng hưởng trong ý nghĩa tâm linh về sự<br /> Hay ở vùng đất Tây Nguyên huyền hợp nhất các dân tộc bản địa. Chính vì vậy,<br /> thoại, trong dòng chảy của sự lưu truyền hơn ở đâu hết, sắc màu tâm linh thấm vào<br /> những giá trị truyền thống về tình nghĩa vợ hồn sông núi, quyện tụ vào không gian<br /> chồng được biểu hiện cụ thể và đậm đặc thiêng của cỏ cây, đất trời nơi được mệnh<br /> nhất trong những truyền thuyết linh thiêng danh là “nóc nhà” Đà Lạt, khiến mỗi người<br /> gắn với tên núi, tên sông. Núi, chẳng hạn, khi đến địa danh này, đều được hít thở và<br /> có núi Ông, núi Bà (tức núi Liang và núi lắng vào hồn sâu không khí linh thiêng đó.<br /> Biang). Sông, chẳng hạn, có sông Chồng, Bên cạnh đó, trong dòng chảy của sự<br /> sông Vợ (tức sông Krông Nô và sông lưu truyền những giá trị truyền thống về<br /> Krông Ana). Thác, chẳng hạn, có thác Vợ, tình nghĩa phụ tử, tình nghĩa cha con cũng<br /> thác Chồng (tức (tức thác Đray Nur và thác là một giá trị được linh thiêng hóa trong<br /> Đray Sáp). Nhưng có lẽ hay nhất và nổi nhiều giai thoại truyền thuyết gắn với<br /> tiếng nhất là truyền thuyết về địa danh chỉ nhiều địa danh tạo nên sắc màu của không<br /> hai ngọn núi Ông và núi Bà, tức gian tâm linh rất đẹp đẽ và rất đặc biệt. Ở<br /> LangBiang gắn liền với một truyền thuyết cuối trời phương Nam, nơi mảnh đất đây<br /> nói về mối tình giữa chàng K’Lang người nắng đầy gió, có nhiều địa danh đẹp gắn<br /> Lát và nàng H'Biang, người Chil chỉ vì luật với nhiều truyền thuyết đẹp, mang ý nghĩa<br /> tục khắt khe của buôn làng ngăn cản mà linh thiêng này. Trường hợp địa danh hòn<br /> nàng H'Biang đã chết thay K’Lang. Và sau Phụ Tử là một minh chứng rõ ràng nhất.<br /> cái chết của hai người, cha Biang- tù Câu chuyện kể rằng, xưa kia ở vùng biển<br /> trưởng bộ tộc, đã đứng ra thống nhất các Hà Tiên có con thuồng luồng rất hung dữ,<br /> bộ tộc thành một dân tộc có tên là K’Ho; hay đánh đắm thuyền bè để ăn thịt ngư dân.<br /> còn truyền thuyết thứ hai thì chính thức Bên chân ngọn An Hải Sơn, cạnh chùa<br /> được khắc trên bia đá tại đỉnh núi: “Ngày Hang, có hai cha con làm nghề chài lưới,<br /> xưa tại vùng núi này, có người con trai tên người cha quyết lòng tiêu diệt con ác thú,<br /> Lang, tù trưởng bộ tộc Lát, thương người nên tự tẩm thuốc độc vào mình rồi dụ con<br /> con gái tên Biang, con gái tù trưởng bộ tộc ác thú ăn khiến nó trúng độc chết. Nhưng<br /> Chil. Do khác bộ tộc nên nàng Biang người con vì ôm xác cha khóc thương mà<br /> không cưới được chàng Lang, vì vậy hai chất độc từ người cha thấm qua khiến<br /> người đành lấy cái chết để giữ trọn tình và người con chết theo. Cảm thương trước cái<br /> phản đối luật tục khắt khe. Khi Lang và chết bi tráng của hai cha con, trời nổi giông<br /> Biang mất, cha của Biang hối hận đã thống bão, xác hai cha con bỗng hóa thành thành<br /> nhất các bộ tộc người Lát, Chil, Sré...thành hai ngọn đá lớn và ngọn đá nhỏ, người đời<br /> chung một dân tộc K'Ho. Từ đó thanh niên xót thương, tưởng vọng và gọi tên đó là<br /> <br /> 38<br />  NGUYỄN ĐĂNG KHÁNH<br /> <br /> <br /> hòn Phụ Tử. Đây có lẽ là truyền thuyết đẹp điểm kết nối với các thành viên trong xã<br /> bậc nhất về tình cha con và cũng là sắc hội, kết nối giữa các thế hệ, với sức lan tỏa<br /> màu tâm linh đẹp bậc nhất trong không không chỉ ở trong khu vực địa phương mà<br /> gian tâm linh của địa danh. còn lan tỏa ra khu vực quốc gia và quốc tế.<br /> 3. THAY LỜI KẾT LUẬN Chính nhờ đó, nhiều địa danh đã trở thành<br /> Từ sự biết, sự hiểu, sự lưu truyền biểu tượng thiêng liêng của địa phương,<br /> những giá trị truyền thống dân tộc, thông của vùng, của dân tộc, trở thành niềm tự<br /> qua những giai thoại và truyền thuyết gắn hào của người Việt, văn hóa Việt. Qua ánh<br /> với địa danh, với những sắc màu linh xạ của những sắc màu của không gian tâm<br /> thiêng hóa, thần thánh hóa, nhiều giá trị linh trong địa danh, bản sắc văn hóa tinh<br /> mang tính truyền thống tín ngưỡng bản địa thần của dân tộc phần nào được lộ diện. Sự<br /> và những giá trị tôn giáo và cả những giá hiện hữu của những yếu tố linh thiêng hóa,<br /> trị giao lưu, tiếp biến văn hóa với các dân tâm linh hóa trong giai thoại và truyền<br /> tộc, các quốc gia khác trong diễn trình lịch thuyết ở mỗi một địa danh, thực sự đã gắn<br /> sử của dân tộc đã được bộc lộ, được cộng bó, hòa quyện vào đời sống tinh thần người<br /> hưởng và lan tỏa. Điều đó cũng chứng Việt, đáp ứng nhu cầu con người từ hai<br /> minh có không gian tâm linh hiện hữu phương diện niềm tin tín ngưỡng, tôn giáo<br /> trong địa danh, tức khẳng định rằng, bên và sự chuyển hóa tâm thức, thực hành các<br /> cạnh hai chiều vật lí, địa danh còn có chiều nghi lễ truyền thống. Đây chính là cơ sở<br /> thứ ba, là chiều tâm linh. Do đó, mỗi địa tạo nên vẻ đẹp, sức hấp dẫn, thu hút, sức<br /> danh, đồng thời, vừa đóng vai trò là điểm lan tỏa đặc biệt của chiều văn hóa tâm linh<br /> hội tụ văn hóa tâm linh, vừa đóng vai trò là trong địa danh.<br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> 1. Đoàn Văn Chúc (1978), Văn hóa học, Nxb Văn hóa Thông tin.<br /> 2. Lê Trung Hoa (2006), Địa danh học Việt Nam, Nxb TP. Hồ Chi Minh.<br /> 3. Ngô Đức Thịnh (2003), Văn hóa vùng và phân vùng văn hóa ở Việt Nam, Nxb Trẻ.<br /> 4. Nguyễn Đăng Duy (2009), Văn hóa tâm linh, Nxb Văn hóa Thông tin.<br /> 5. Nguyễn Minh San (1998), Tiếp cận tín ngưỡng dân giã Việt Nam, Nxb Văn hóa Dân<br /> tộc, Hà Nội.<br /> 6. Tạ Chí Đại Trường (2006), Thần, người và đất Việt, Nxb Văn hóa thông tin.<br /> 7. Trần Ngọc Thêm (1996), Tìm về bản sắc văn hoá Việt Nam, Nxb TP.Hồ Chi Minh.<br /> 8. Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Tổng tập văn học dân gian người Việt tập 4 – Truyền<br /> thuyết dân gian người Việt, Nxb Khoa học xã hội.<br /> 9. Vũ Ngọc Khánh (2005), Hành trình vào thế giới Folklore, Nxb Thanh Niên.<br /> 10. Vũ Ngọc Khánh (2007), Lịch sử địa danh Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội.<br /> <br /> * Nhận bài ngày: 14/5/2014. Biên tập xong: 5/6/2014. Duyệt bài: 12/6/2014.<br /> <br /> <br /> 39<br />