-1-
A. PHẦN MỞ ĐẦU
I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI
1. Cơ sở lý luận
Điều IV - Luật Giáo dục được Quốc Hội thông qua ngày 02/12/1998 đã
nêu rõ: “Phương pháp giáo dục phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động,
tư duy, sáng tạo của người học, bồi dưỡng năng lực tự học, lòng say mê học tập
và ý chí vươn lên”. Chính vì vậy, việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng
tích cực đã trở thành một yêu cầu bức thiết của sự nghiệp giáo dục hiện nay, đặc
biệt giáo dục đang chú ý đến dạy học theo hướng phát triển năng lực, riêng với
môn Văn là gắn với đặc trưng bộ môn.
Quan điểm giáo dục dựa trên sự phát triển, nhất là phát triển về khoa học và
công nghệ cho rằng “Dạy học là một quá trình gồm toàn bộ các thao tác có tổ
chức và có định hướng giúp người học từng bước có năng lực tư duy và năng
lực hành động với mục đích chiếm lĩnh các giá trị tinh thần, các hiểu biết, các
kỹ năng, các giá trị văn hóa mà nhân loại đã đạt được để trên cơ sở đó có khả
năng giải quyết được các vấn đề thực tế đặt ra trong toàn bộ cuộc sống của mỗi
người học một cách sáng tạo và hiệu quả”.
Quan điểm này, ngoài nhiệm vụ tái hiện lại các giá trị mà nhân loại và
cộng đồng đạt được, nó còn có nhiệm vụ giúp người người học phát triển năng
lực để giải quyết các vấn đề thực tiễn trong cuộc sống một các sáng tạo và hiệu
quả. Nó cho chúng ta thấy dạy học luôn gắn liền với thực tiễn và đi cùng sự phát
triển của xã hội.
Chúng ta có thể thấy rằng: để đưa ra một khái niệm tổng quát và chính
xác nhất về dạy học không phải là một việc đơn giản. Vậy chúng ta có thể hiểu
khát quát như sau: “Dạy học là một quá trình gồm toàn bộ các thao tác có tổ
chức và có định hướng giúp người học từng bước hình thành các năng lực cần
thiết nhằm giải quyết các vấn đề thực tế đặt ra trong cuộc sống của mỗi người
học một cách sáng tạo và hiệu quả“
Đối với môn Ngữ văn, dạy học phát triển năng lực cần gắn liền với đặc
trưng thể loại. Bởi thể loại là một trong những vấn đề cốt lõi của tác phẩm văn
học, không có tác phẩm nào lại không thuộc về một thể loại nhất định. Người
dạy học cần căn cứ vào đặc trưng thể loại từng văn bản để đưa ra những cách tổ
chức dạy học phát triển năng lực riêng. Phương pháp này được đánh giá là ưu
việt và có khả năng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh,
đồng thời, việc truyền thụ kiến thức cũng không bị áp đặt.
“Sử dung đặc trưng thể loại kịch trong tiết đọc văn “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”
(trích) – Lưu Quang Vũ, nhằm phát huy năng lực cho học sinh lớp 12 "
-2-
Chương trình sách giáo khoa trước đây trình bày các văn bản văn học theo
tiến trình lịch sử, nặng về văn học sử, minh hoạ cho văn học sử. Cách trình bày
này hạn chế khả năng tự học của học sinh. Bởi, học sinh học văn bản nào thì biết
văn bản ấy mà không có mối liên hệ với các văn bản khác cùng thể loại.
Chương trình Ngữ văn hiện nay được biên soạn theo trục thể loại có kết
hợp với tiến trình phát triển của lịch sử văn học, giúp học sinh không chỉ nắm
được quá trình phát triển của văn học mà còn hiểu sâu, hiểu rõ, hiểu kĩ về văn
bản, đi từ cụ thể đến khái quát. Học một văn bản thuộc thể loại này sẽ có kiến
thức công cụ để tìm hiểu các văn bản khác cùng thể loại. Việc đổi mới chương
trình theo nguyên tắc thể loại đặt ra một yêu cầu mới là phải có phương pháp,
cách thức giảng dạy và học tập phù hợp theo đặc trưng thể loại. Hay nói một
cách khác, đó là phương pháp dạy học tác phẩm theo đặc trưng thể loại.
Nhà nghiên cứu Phan Ngọc với Kịch pháp Lưu Quang Vũ đã khẳng
định: “Lưu Quang Vũ là nhà viết kịch lớn nhất thế kỷ này của Việt Nam, là một
nhà văn hóa”[1, tr. 264]. Trong chương trình Ngữ Văn phổ thông, một số vở
kịch của Lưu Quang Vũ đã được đưa vào chương trình giảng dạy, tiêu biểu là
trích đoạn trong Hồn Trương Ba, da hàng thịt.
2. Cơ sở thực tiễn
Ngày nay, dạy học phát triển năng lực không còn là một khái niệm xa lạ
đối với hầu hết giáo viên. Tuy nhiên, không nhiều giáo viên có thể hiểu được
một cách chính xác về khái niệm, đặc điểm của cách dạy học này. Hơn thế,
trong nhiều nhà trường, việc dạy học vẫn rất cũ, chủ yếu chạy theo thành tích thi
cử nên chưa chú trọng phát triển năng lực mềm, kỹ năng sống, tích hợp việc
khám phá ra khả năng, góp phần hướng nghiệp cho học sinh. Vì vậy, chúng ta
cần đổi mới cách dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh, đáp ứng yêu
cầu đòi hỏi của xã hội.
Nghiên cứu các tác phẩm văn học dựa trên các đặc điểm loại thể đã có
lịch sử hàng nghìn năm từ thời cổ đại và được duy trì cho đến hôm nay với rất
nhiều thành tựu. Trong khi đó, giảng dạy các tác phẩm văn học theo đặc trưng
loại thể có lịch sử chưa lâu, xét trên cả thế giới cũng như ở Việt Nam vì các lí do
sau:
Thứ nhất, việc phân chia loại thể không thống nhất giữa các nhà nghiên
cứu với những người dạy học tác phẩm, giữa những nhà nghiên cứu với người
sáng tác, giữa người đọc với tác giả.
Thứ hai, bản thân người dạy tác phẩm văn học trong nhà trường cũng
không ý thức được lí thuyết về thể loại là một công cụ, một phương tiện để dạy
“Sử dung đặc trưng thể loại kịch trong tiết đọc văn “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”
(trích) – Lưu Quang Vũ, nhằm phát huy năng lực cho học sinh lớp 12 "
-3-
tác phẩm văn học mà phần lớn chỉ hiểu rằng những lí thuyết về thể loại là tiêu
chuẩn để phân loại tác phẩm.
Sau nhiều năm dạy học tác phẩm trong nhà trường, hiệu quả của việc dạy
tác phẩm không như mong muốn thậm chí là hiệu quả ngày càng thấp đi, học
sinh không thích học văn, không thích đọc văn. Nghịch lí này có nhiều nguyên
nhân, trong đó một nguyên nhân quan trọng là sự đánh đồng giữa các loại hình
thể loại (tự sự, trữ tình, kịch được dạy theo cùng một kiểu). Để khắc phục
nghịch lí khi dạy học tác phẩm văn học trong nhà trường, ta cần phải tìm ra tất
cả các nguyên nhân và giải quyết lần lượt các nguyên nhân ấy trong đó trả tác
phẩm về đúng loại thể chỉ là một trong rất nhiều các giải pháp.
Trước khi đi vào đề tài, chúng tôi đã tiến hành khảo sát học sinh với các
câu hỏi như sau:
Câu hỏi 1 Em có nhu cầu gì đối với môn học Ngữ văn nhằm đưa môn học
này trở nên thiết thực hơn với cuộc sống?
Câu hỏi 2 Em hiểu thể loại văn học là gì? Nêu những “loại” và “thể” cụ
thể?
Câu hỏi 3 Theo em, tại sao lại cần vận dụng kiến thức về thể loại văn học
vào việc tìm hiểu một văn bản văn học?
Kết quả trả lời của học sinh:
- Với câu hỏi 1: Nhiều học sinh bộc lộ rằng không tha thiết với môn Ngữ văn
bởi vì nó dạy những thứ cao siêu, không thiết thực đối với cuộc sống. Các em
muốn môn học này thiết thực hơn, đặc biệt nhiều em đề đạt muốn môn học này
góp phần định hướng cho mình phát hiện ở bản thân những năng khiếu về văn
học, nghệ thuật…, giúp các em có thể dùng Văn để phục vụ cuộc sống và định
hường nghề nghiệp (như nghề giáo, nghề báo chí,…)
- Với câu hỏi 2: Đa số học sinh nhớ lơ mơ về kiến thức thể loại văn học, không
định dạng rõ rệt ranh giới giữa “loại” và “thể”, chưa gọi tên chính xác “loại”,
“thể” cụ thể.
- Với câu hỏi 3: Học sinh chưa hiểu vai trò “chìa khóa” quan trọng của kiến thức
về thể loại trong việc vận dụng vào đọc hiểu văn bản. Đa số các em trả lời chung
chung, thiếu cụ thể.
Nhận thấy tầm quan trọng của việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ
văn ở trường trung học phổ thông, chúng tôi quyết định chọn đề tài “Sử dụng
đặc trưng thể loại kịch trong tiết Đọc văn “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”
(Trích) của Lưu Quang Vũ nhằm phát huy năng lực cho học sinh lớp 12".
Với đề tài này, chúng tôi hi vọng sẽ góp thêm một khía cạnh nhỏ vào vấn đề
“Sử dung đặc trưng thể loại kịch trong tiết đọc văn “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”
(trích) – Lưu Quang Vũ, nhằm phát huy năng lực cho học sinh lớp 12 "
-4-
đang được bàn luận, đóng góp thêm một hướng đổi mới, tiếp cận tác phẩm kịch
Hồn Trương Ba, da hàng thịt nhằm nâng cao chất lượng dạy và học, tạo thêm
hứng thú cho các em trong mỗi giờ học Ngữ văn, giúp các em hiểu được các giá
trị của một tác phẩm văn học được đánh giá xuất sắc.
II. PHẠM VI, MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU
1. Phạm vi nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu trong phạm vi đặc trưng của Hồn Trương Ba, da hàng
thịt trong hệ thống thể loại kịch. Khảo sát qua một đoạn trích cùng tên trong
sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12, Nhà xuất bản Giáo dục.
2. Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở lí thuyết tiếp nhận, lí thuyết đọc hiểu, người viết chỉ ra đặc
trưng cơ bản của Hồn Trương Ba, da hàng thịt trong hệ thống kịch, từ đó, đặt
ra cách tiếp cận đoạn trích phù hợp, nhằm góp một phần nhỏ vào việc làm sáng
tỏ vấn đề tiếp nhận tác phẩm theo đặc trưng thể loại thông qua việc đọc - hiểu
theo hướng phát triển năng lực người học. Đồng thời, chúng tôi muốn góp phần
tích cực vào việc đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm văn học trong trường
trung học phổ thông.
III. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Phương pháp phân tích
2. Phương pháp khảo sát, tìm hiểu, phân loại
3. Phương pháp thống kê
4. Phương pháp so sánh hệ thống
5. Phương pháp thực nghiệm
“Sử dung đặc trưng thể loại kịch trong tiết đọc văn “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”
(trích) – Lưu Quang Vũ, nhằm phát huy năng lực cho học sinh lớp 12 "
-5-
B. PHẦN NỘI DUNG
I. GIỚI THUYẾT CHUNG
1. Dạy học phát triển năng lực
1.1. Khái niệm dạy học phát triển năng lực
1.1.1. Các khái niệm năng lực
Theo Từ điển bách khoa Việt Nam: “Năng lực là đặc điểm của cá nhân,
thể hiện mức độ thông thạo – tức là có thể thực hiện một cách thành thục và
chắc chắn một hay một số dạng hoạt động nào đó”.
Theo Từ điển Tiếng Việt: “Năng lực là phẩm chất tâm lý và sinh lý tạo
cho con người khả năng hoàn thành một loại hoạt động nào đó với chất lượng
cao”.
Theo quan điểm của những nhà tâm lý học: Năng lực là tổ hợp các
thuộc tính độc đáo của cá nhân phù hợp với những yêu cầu của một hoạt động
nhất định, đảm bảo cho hoạt động đó có kết quả tốt. Năng lực vừa là tiền đề, vừa
là kết quả của hoạt động. Năng lực vừa là điều kiện cho hoạt động đạt kết quả
nhưng đồng thời năng lực cũng phát triển ngay trong chính hoạt động ấy.
Như vậy, các năng lực hình thành trên cơ sở của các tư chất tự nhiên cá nhân.
Năng lực của con người không phải hoàn toàn do tự nhiên mà phần lớn do công
tác, tập luyện mà có.
“Sử dung đặc trưng thể loại kịch trong tiết đọc văn “Hồn Trương Ba, da hàng thịt”
(trích) – Lưu Quang Vũ, nhằm phát huy năng lực cho học sinh lớp 12 "
