A. PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Mỗi tác phẩm văn chương là thành quả sáng tạo của nhà văn, nhà thơ thuộc
một thời kì văn học nhất định. Tác phẩm dù nhỏ nhất là một câu tục ngữ, một bài ca
dao hay lớn hơn là một bài thơ, một truyện ngắn... đều có giá trị về nội dung và
nghệ thuật của nó. Làm thế nào giúp học sinh đồng cảm với những giá trị tư tưởng
nhân văn cần đạt tới trong mỗi tác phẩm là nhiệm vụ của giáo viên dạy Ngữ văn.
Lep Tôn- xtôi nói: “Vấn đề không phải biết là quả đất tròn mà là làm thế nào để
biết được quả đất tròn”. Chân lí là quý báu, nhưng cách tìm ra chân lí còn quý bàu
hơn nhiều. Vì thế cái khó trong việc dạy Văn nhất là dạy Tập làm văn kiểu bài Nghị
luận văn học là làm sao hướng cho học sinh tìm ra cái hay, cái đẹp trong các tác
phẩm để các em không những làm được bài văn đúng mà còn phải viết được bài
văn hay. Thế nhưng một thực tế là số học sinh lớp 9 nắm chắc phương pháp, có kĩ
năng làm bài rất ít. Ý nghèo nàn, chữ viết cẩu thả, khả năng diễn ý hành văn kém.
Các em học văn một cách thụ động, thường dựa vào bài văn mẫu hoặc ý thầy cô
cho sẵn, chưa tự mình tìm ra các ý mới, ý sâu sắc do chính bản thân cảm nhận
được. Rồi hiện tượng học sinh lười học Văn, không yêu thích môn Văn cũng là vấn
đề nan giải. Vậy làm thế nào giúp học sinh hiểu rõ kiểu bài Nghị luận văn học và
yêu thích môn Tập làm văn. Điều này quả là khó đối với giáo viên dạy Văn. Từ
thực tế giảng dạy môn Ngữ văn lớp 9, ôn luyện cho học sinh thi vào lớp 10, và bồi
dưỡng học sinh giỏi môn Văn khiến tôi rất trăn trở. Những trăn trở này thôi thúc tôi
phải tìm tòi, nghiên cứu tìm giải pháp để dạy học sinh lớp 9 làm bài văn nghị luận
văn học hiệu quả. Và sau một năm thực nghiệm phương pháp dạy học sinh lớp 9
làm bài Nghị luận văn học của mình, tôi đã đúc rút được kinh nghiệm quý báu.
Kinh nghiệm ấy được kết hợp với những nguyên tắc lí thuyết nhằm đưa ra một
phương pháp phù hợp để giúp học sinh xây dựng được một bài văn hoàn chỉnh, bài
làm đạt chất lượng cao. Đề tài: “Phương pháp làm bài nghị luận văn học lớp 9” là
tôi trình bày những sáng kiến, những suy nghĩ của mình về việc dạy học sinh lớp 9
viết đúng, tiến tới viết hay bài nghị luận văn học. Từ đó giúp các em nắm chắc
những yêu cầu cơ bản, có kiến thức đầy đủ về kiểu bài, có kĩ năng làm bài tốt. Các
em thêm yêu quý môn Văn, tự tin khi làm bài Tập làm văn
làm cho việc học Văn, thi Văn của các em ngày càng đạt kết quả cao.
2. Mục đích nghiên cứu đề tài
Nghiên cứu đề tài “Phương pháp làm bài nghị luận văn học lớp 9” với mục
đích của tôi là rèn kĩ năng viết văn nghị luận cho học sinh. Cụ thể là cung cấp cho
các em những kiến thức cơ bản nhất về kĩ năng, phương pháp làm bài nghị luận văn
học. Từ chỗ làm được bài văn đúng tiến tới làm được bài văn hay theo một quy
1
trình hoàn chỉnh: từ tìm hiểu đề, tìm ý đến lập dàn ý, các yêu cầu về diễn ý, hành
văn sau đó là thể hiện thành đoạn văn, bài văn.
3. Đối tượng nghiên cứu đề tài
Đối tượng nghiên cứu là phân môn Tập làm văn kiểu bài nghị luận văn học.
Nghiên cứu phương pháp, cách làm để tìm ra giải pháp tối ưu nhất cho việc dạy học
sinh cách làm bài nghị luận văn học đạt kết quả trong nhà trường Trung học cơ sở.
4. Đối tượng khảo sát thực nghiệm
- Đối tượng khảo sát khi chưa áp dụng đề tài: Học sinh lớp 9D năm học 2017-
2018
- Đối tượng khảo sát khi áp dụng đề tài: Học sinh lớp 9B năm học 2018-2019,
(học sinh đại trà và học sinh giỏi).
5. Phương pháp nghiên cứu đề tài
- Hiểu và nắm chắc đặc điểm, yêu cầu của một bài văn nghị luận văn học.
- Đọc, nghiên cứu phân môn Tập làm văn trong chương trình Ngữ văn 9, tìm
đọc các sách tham khảo, các tài liệu liên quan đến kiểu bài Nghị luận văn học.
- Khảo sát, nắm tình hình thực tế học sinh.
- Rút kinh nghiệm từ thực tiễn giảng dạy hàng năm, kết hợp với nguyên tắc lí
thuyết cơ bản để tìm ra giải pháp.
6. Phạm vi và kế hoạch nghiên cứu đề tài
- Đề tài được nghiên cứu trong năm học 2018-2019
- Thời gian nghiên cứu: từ tháng 8 năm 2019 đến tháng 5 năm 2019
B. NỘI DUNG ĐỀ TÀI
1. Cơ sở lí luận của đề tài
1.1. Yêu cầu của bài văn đúng
1.1.1. Đúng yêu cầu của đề
Trước một đề văn học sinh phải xác định được yêu cầu của đề. Yêu cầu của
đề văn nghị luận thể hiện ở hai phương diện: Yêu cầu về phạm vi nội dung cần nghị
luận và yêu cầu về cách thức nghị luận. Học sinh xác định yêu cầu đề bài bằng cách
trả lời các câu hỏi: Đây là nghị luận xã hội hay nghị luận văn học? Nếu là nghị
luận văn học thì đề yêu cầu làm sáng tỏ phạm vi nội dung nào? Thao tác nghị luận
chính là gì?
1.1.2. Đúng những kiến thức cơ bản
Kiến thức cơ bản thể hiện tầm văn rộng hẹp của người viết. Để viết được một
bài nghị luận văn học đúng người viết phải sử dụng rất nhiều loại kiến thức cơ bản
khác nhau. Một số kiến thức cơ bản cần phải phải nắm chắc trước khi làm văn nghị
luận là: Kiến thức văn học sử (các giai đoạn, các thời kì trong tiến trình phát triển
lịch sử văn học); kiến thức tác phẩm (với thơ phải thuộc, với tác phẩm văn xuôi
2
phải nắm được chi tiết, sự kiện, nhân vật, cốt truyện…); kiến thức ngôn ngữ (dùng
từ, đặt câu, viết đoạn văn, tạo lập văn bản); kiến thức làm văn (xác định kiểu bài, bố
cục, tìm ý, lập ý, diễn ý, hành văn, lập luận…).
1.2. Hiểu và phân tích được cái hay của văn
Tác phẩm văn học chứa đựng tình cảm, cảm xúc thẩm mĩ lớn lao của người
nghệ sĩ. Cách diễn đạt nội dung ấy được thông qua một loạt các hình ảnh, nhân vật,
nhịp điệu… Muốn phân tích một tác phẩm, một đoạn trích tương đối hoàn chỉnh
trong tác phẩm người viết phải tuân thủ các bước:
- Bước 1: Phải đọc tác phẩm nhiều lượt, vừa đọc vừa suy ngẫm để cảm thụ tinh
thần chung của tác phẩm và những nét tài nghệ lớn của tác giả. Nếu là thơ trữ tình
thì sự cảm thụ nên hướng nhiều hơn về tình cảm. Tình cảm, cảm xúc của nhà thơ
chi phối mạnh mẽ ở hình ảnh, màu sắc, nhịp điệu… còn nếu là tác phẩm truyện
ngắn hay thơ tự sự thì cảm thụ hướng nhiều về cốt truyện và khắc họa tính cách
nhân vật.
- Bước 2: Phân tích, bình giảng chi tiết. Đó là phân tích, bình giảng từng phần,
từng mặt của các đặc sắc nghệ thuật lớn trong tác phẩm: một nhân vật, một tình tiết,
một hình ảnh, một câu, một từ, một âm điệu, một thủ pháp nghệ thuật nào đó… Các
chi tiết được chọn cũng không nên phân tích bình giảng một cách bình quân mà có
đậm, có nhạt tùy theo vị trí quan trọng của chi tiết ấy đối với cái tinh thần chung và
những nét đặc sắc nghệ thuật lớn cũng tùy theo yêu cầu của đề bài. Tuy nhiên phân
tích chi tiết không được lạc ra ngoài sự cảm thụ tổng quát ban đầu về tinh thần
chung và đặc sắc nghệ thuật chung của tác phẩm, của từng đoạn. Nó chẳng qua là đi
vào thâm nhập sâu hơn, tỉ mỉ hơn mà thôi.
2. Thực trạng của đề tài
2.1. Quan điểm về cách dạy Làm văn nghị luận
Nội dung chính của Làm văn nghị luận là dạy cho học sinh biết cách tạo ra ý,
làm phong phú ý và biết lập luận, phản bác, để bảo vệ ý kiến của mình… Nghĩa là
tăng cường rèn luyện tính chủ động, tích cực trong suy nghĩ của người học. Học
sinh phải có năng lực vận dụng các thao tác làm văn một cách linh hoạt, sáng tạo
như: phân tích, giải thích, bình luận, so sánh… Những thao tác nghị luận này phải
được kết hợp nhuẫn nhuyễn trong bài văn. Học sinh được thực hành, ứng dụng làm
bài văn nhiều hơn, bớt lí thuyết về các kiểu bài, tăng cường cung cấp kiến thức liên
quan đến việc đọc- hiểu các văn bản tương ứng để thực hiện dạy học tích hợp.
2.2. Thực trạng học sinh (khảo sát thực tế)
Làm văn kiểu bài Nghị luận văn học là học sinh tìm ra được cái hay, cái đẹp
trong các tác phẩm, học sinh phải có kĩ năng làm bài. Nhưng thực tế số học sinh lớp
9 nắm chắc phương pháp, có kĩ năng làm bài rất ít. Ý nghèo nàn, chữ viết cẩu thả,
khả năng diễn ý hành văn kém. Các em học văn một cách thụ động, thường dựa vào
3
bài văn mẫu hoặc ý thầy cô cho sẵn chưa tự mình tìm ra các ý mới, ý sâu sắc do
chính bản thân cảm nhận được. Các em còn mắc rất nhiều lỗi trong quá trình làm
bài như: lẫn lộn các giai đoạn, các thời kì phát triển lịch sử văn học, không nhớ
hoặc nhớ sai hoàn cảnh ra đời tác phẩm; không thuộc hoặc thuộc quá ít thơ, không
nắm được chi tiết, sự kiện, nhân vật, cốt truyện…, lẫn lộn giữa tác phẩm này với tác
phẩm khác; hiểu sai từ, viết sai câu, không nắm được đoạn văn, bố cục bài văn…
Rồi hiện tượng học sinh lười học Văn, không yêu thích môn Văn đang là vấn đề
nan giải.
Năm học 2017-2018 tôi tiến hành khảo sát 30 học sinh lớp 9D làm bài văn
nghị luận văn học. Kết quả là: số học sinh nắm tốt kĩ năng làm bài là 16,7%; học
sinh chưa nắm được kĩ năng là 36,6 %.
2.3. Về phía giáo viên
Đa số giáo viên cho rằng dạy phân môn Tập làm văn đặc biệt là dạy văn nghị
luận là rất khó. Để dạy cho các em biết làm đúng, làm hay kiểu bài nghị luận văn
học đòi hỏi giáo viên phải có năng lực thẩm thơ văn, bình luận tốt, nắm vững kĩ
năng, phương pháp, kiểu bài. Giáo viên phải thực hiện tích hợp được các phân môn
Văn- Tập làm văn- Tiếng Việt trong bài giảng văn, tạo điều kiện cho học sinh luyện
tập bình giảng trong tiết Đọc- hiểu văn bản. Muốn làm được như thế giáo viên phải
đầu tư thời gian, trí tuệ trong từng bài giảng. Nhưng thực tế không phải giáo viên
nào cũng có những điều kiện ấy.
Trước những cơ sở lí luận và thực trạng trên, tôi đã nghiên cứu, tìm giải pháp
để dạy học sinh lớp 9 làm tốt bài nghị luận văn học.
3. Nội dung cụ thể của đề tài (Giải pháp để giải quyết vấn đề)
3.1. Tìm hiểu đề, tìm ý
Đây là khâu đầu tiên rất quan trọng trong tiến trình làm bài văn nghị luận. Ở
phần này tôi hướng dẫn học sinh tìm hiểu đề, tìm ý bằng cách đặt và trả lời câu hỏi.
3.1.1. Tìm hiểu đề
- Đề yêu cầu kiểu bài gì? Đề đặt ra vấn đề gì cần giải quyết?
- Giải quyết vấn đề ấy cần đến kiến thức nào?
3.1.2. Tìm ý
- Trả lời các câu hỏi:
+ Tác phẩm (nhân vật, tình huống ...) hay ở chỗ nào ? Nó xúc động ta ở ý gì ?
+ Cái hay ấy được thể hiện bằng hình thức nghệ thuật nào (cốt truyện, chi tiết,…
hình ảnh, nhịp điệu,…)? Hình thức đó được xây dựng bằng thủ pháp nghệ thuật gì?
- Để tìm ý được phong phú, tôi dạy học sinh cách tích lũy “vốn ý” từ những giờ
giảng văn trên lớp của thầy, từ việc đọc những bài văn hay của các nhà văn, nhà lí
luận phê bình để vừa học cách viết cụ thể vừa học cách lập ý, sau đó tập tóm tắt bài
viết ấy thành một dàn ý theo hệ thống. Ví dụ như: Bài viết về vấn đề gì? Mở bài
4
đến đâu và nêu luận đề gì lớn? Thân bài gồm mấy phần, mỗi phần có mấy ý lớn,
trong mỗi ý lớn có thể phân chia thành mấy ý nhỏ? Kết bài nêu ý gì?
Ví dụ: Tìm hiểu đề, tìm ý cho đề bài:
“Suy nghĩ về nhân vật ông Hai trong truyện ngắn Làng của Kim Lân”.
* Tìm hiểu đề: Đặt và trả lời câu hỏi:
Đề đặt ra vấn đề gì cần giải quyết?
- Đề yêu cầu nêu những suy nghĩ về nhân vật ông Hai trong truyện ngắn Làng của
Kim Lân. Nêu được tình yêu làng gắn với lòng yêu nước của ông Hai, một nét rất
mới trong đời sống tinh thần của người nông dân trong kháng chiến chống Pháp.
Giải quyết vấn đề ấy cần đến kiến thức nào?
- Tư liệu chính là truyện ngắn Làng của Kim Lân. Tuy nhiên để làm nổi bật được
thứ tình cảm mới mẻ của người nông dân trong kháng chiến, học sinh phải mở rộng
vùng tư liệu ở các tác phẩm khác như truyện “Lão Hạc”, đoạn trích “Tức nước vỡ
bờ” để so sánh làm nổi bật vấn đề của đề bài.
Đề yêu cầu kiểu bài gì?
- Kiểu bài nghị luận về một nhân vật trong tác phẩm: Nêu suy nghĩ, nhận xét,
đánh giá về tình yêu làng, yêu nước của nhân vật ông Hai.
* Tìm ý: Đặt và trả lời câu hỏi
Nét nổi bật nhất ở nhân vật ông Hai là gì ?
- Nét nổi bật nhất ở nhân vật ông Hai là tình yêu làng, yêu nước thống nhất với
tinh thần kháng chiến.
Tình yêu làng, yêu nước của ông Hai được bộc lộ trong tình huống nào?
- Tình yêu làng, yêu nước của ông Hai được bộc lộ rõ nhất ở tình huống khi ông
nghe tin đồn làng mình theo giặc và khi nghe tin cải chính.
Tình cảm ấy có đặc điểm, ý nghĩa gì trong hoàn cảnh thời kì đầu của cuộc kháng
chiến chống thực dân Pháp?
- Tình cảm ấy là biểu hiện của tình yêu nước, niềm tin vào cách mạng, vào Đảng,
nhiệt tình tham gia ủng hộ kháng chiến.
Những chi tiết nghệ thuật nào chứng tỏ một cách sinh động, thú vị tình yêu làng
và lòng yêu nước ấy của ông Hai?
- Nghệ thuật xây dựng nhân vật: Việc lựa chọn tình huống truyện độc đáo là sự
thử thách bên trong bộc lộ chiều sâu tâm trạng nhân vật. Miêu tả tâm lí nhân vật cụ
thể, gợi cảm qua các diễn biến nội tâm, qua ý nghĩ. Ngôn ngữ đối thoại và độc thoại
sinh động, giàu tính khẩu ngữ, thể hiện rõ cá tính nhân vật.
3.2. Lập dàn ý
Không thể viết được một bài văn vừa đủ ý vừa hay nếu không có một đề
cương. Là học sinh đang ở giai đoạn học tập và rèn luyện vì thế dứt khoát tôi yêu
cầu các em lập dàn ý trước khi viết bài. Mục đích chính của việc lập dàn ý là buộc
5
