1
SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN
TRƯỜNG THPT DIỄN CHÂU 5
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC PHÁT HIỆN VÀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
CHO HỌC SINH THÔNG QUA DẠY HỌC HÌNH HỌC Ở TRƯỜNG THPT
Thuộc lĩnh vực: Toán học
Người thực hiện: Phan Thị Thu Hương
Năm thực hiện: 2022
Điện thoại: 0912 741 530
Email: thuhuongna71@gmail.com
Diễn Châu, tháng 4 năm 2022
2
PHẦN I : ĐẶT VẤN ĐỀ
I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Trong bối cảnh toàn cầu hoá hội nhập quốc tế, cách mạng khoa học - công
nghệ đạt những bước tiến thần kỳ, khối lượng thông tin, tri thức nhân loại tăng
theo hàm số mũ, hầu hết các quốc gia, vùng lãnh thổ trên thế giới đều nhận thức
giáo dục và đào tạo trở thành nhân tố vừa là nền tảng, vừa là động lực góp phần
quyết định tương lai của mỗi dân tộc. Với ý nghĩa đó, Đảng và Nhà nước ta khẳng
định giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu, đầu tư cho giáo dục là đầu tư cho
phát triển, được ưu tiên đi trước trong các chương trình, kế hoạch phát triển kinh tế
- xã hội, sự nghiệp giáo dục là sự nghiệp của toàn Đảng, toàn dân, của mỗi gia
đình, của các lực lượng xã hội.
Để thực hiện chủ trương của Đảng, Nhà nước về định hướng chiến lược phát
triển GD&ĐT trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa, Hội nghị lần thứ VIII,
Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI đã thông qua Nghị quyết số 29-NQ/TW
về “Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo”; Nghị quyết số 88/2014/QH13
ngày 28 tháng 11 năm 2014 của Quốc hội về đổi mới chương trình, sách giáo khoa
giáo dục phổ thông. Mục tiêu chương trình giáo dục phổ thông được xác định:
“Chương trình giáo dục phổ thông nhằm giúp học sinh phát triển khả năng vốn có
của bản thân, hình thành tính cách và thói quen, phát triển hài hòa về thể chất và
tinh thần; trở thành người học tích cực, tự tin, có ý thức lựa chọn nghề nghiệp và
học tập suốt đời, có những phẩm chất tốt đẹp và năng lực cần thiết để trở thành
người công dân có trách nhiệm, người lao động cần cù, có tri thức và sáng tạo”.
Để thực hiện thành công đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục đào tạo nước
nhà, chúng ta cần phải thực hiện nhiều giải pháp, trong đó có giải pháp đổi mới nội
dung, phương pháp dạy và học theo định hướng “coi trọng việc bồi dưỡng năng
lực tự học của học sinh” ở tất cả các cấp như Bác Hồ đã dạy “Cách học tập: Phải
lấy tự học làm gốc”.
Năng lực giải quyết vấn đề là một trong những năng lực quan trọng của con
người mà nhiều nền giáo dục tiên tiến trên thế giới đang hướng tới. Hiện nay ở
Việt Nam, việc học quá chú trọng đến rèn luyện kĩ năng, luyện tập theo cái có sẵn,
cho nên hoc sinh không được rèn luyện năng lực này từ sớm. Điều đó ảnh hưởng
không nhỏ đến năng lực tự học, tự khám phá và tư duy của học sinh. Vì vậy, tập
dượt cho các em biết phát hiện, đặt ra và giải quyết những vấn đề gặp phải trong
học tập, trong cuộc sống của cá nhân, gia đình và cộng đồng không chỉ có ý nghĩa
ở khía cạnh phương pháp dạy học mà phải được đặt như một mục tiêu giáo dục và
đào tạo.
Toán học là một môn học có vai trò quan trọng trong chương trình giáo dục.
Dạy học Toán tạo điều kiện thuận lợi giúp học sinh không chỉ phát triển được
những năng lực cơ bản, cốt lõi mà còn phát triển năng lực toán học đặc thù làm nền
tảng cho mọi hoạt động của con người trong cuộc sống và lao động nghề nghiệp.
3
Một phần quan trọng của việc dạy và học Toán ở trường phổ thông là hoạt động
giải Toán. Thông qua hoạt động giải Toán để rèn luyện cho học sinh năng lực tư
duy độc lập, sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề, tạo cho học sinh có đủ nền tảng
để tự trau dồi kiến thức, tự thích nghi với cuộc sống xã hội đang ngày càng phát
triển, biến đổi không ngừng.
Tuy vậy, trên thực tế dạy học hiện nay ở nhà trường phổ thông thì việc phát
huy nội lực của học sinh còn nhiều hạn chế. Phương pháp dạy học vẫn nặng về
truyền thụ kiến thức, tình trạng học lệch, học tủ, học thêm tràn lan vẫn còn. Một
thực tế nữa là hiện nay, thông tin đến với học sinh rất đa dạng, phong phú. Sách
tham khảo, sách giải bài tập, mạng Internet quá nhiều khiến học sinh ỷ lại, thiếu
độc lập suy nghĩ, thiếu chọn lọc thông tin để biến kiến thức của thầy, kiến thức
trong sách vở thành kiến thức của mình, có thể vận dụng để phát triển hoặc vận
dụng trong thực tiễn. Việc đề xuất các phương pháp hữu hiệu nhằm phát triển
phẩm chất và năng lực của học sinh vẫn chưa được giáo viên quan tâm đúng mức
trong quá trình dạy học.
Chính vì các lý do nêu trên, tôi đã chọn đề tài nghiên cứu: Phát triển năng
lực phát hiện và giải quyết vấn đề cho học sinh thông qua dạy học Hình học ở
trường THPT.
II. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU
Qua kinh nghiệm thực tế giảng dạy, với những kiến thức được bồi dưỡng về
đổi mới phương pháp, về triển khai chương trình GDPT 2018, hệ thống hóa làm rõ
nội dung của năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề trong dạy học Toán nói
chung. Từ đó nghiên cứu đề xuất các biện pháp nhằm phát triển năng lực phát hiện
và giải quyết vấn đề cho học sinh thông qua dạy học Hình học ở trường THPT.
III. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU
Đề tài đã đi sâu nghiên cứu: Tình hình thực tế học sinh, việc dạy học bộ môn
Toán tại trường THPT Diễn Châu 5 các năm học từ 2019 - 2020 đến 2021 - 2022. Làm
rõ thực trạng của việc dạy học Toán nói chung, bộ môn Hình học nói riêng để cải tiến
phương pháp nhằm thông qua việc dạy học Hình học để phát triển năng lực phát
hiện và giải quyết vấn đề cho học sinh.
IV. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU
Năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề cho học sinh thông qua việc dạy học
bộ môn Hình học tại trường THPT Diễn Châu 5.
V. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
- Phương pháp nghiên cứu lý luận và thực tiễn
- Phương pháp quan sát, trao đổi, điều tra
- Phương pháp khảo sát thực tế
- Phương pháp nghiên cứu hỗ trợ: Toán học, bảng biểu, sơ đồ
- Phương pháp tổng kết kinh nghiệm.
4
PHẦN II : NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
CHƯƠNG I
CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC
PHÁT HIỆN VÀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH THPT
1. Năng lực, năng lực toán học, năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề
1.1. Năng lực.
Năng lực là một vấn đề khá trừu tượng của tâm lí học. Khái niệm này cho
đến ngày nay vẫn có nhiều cách tiếp cận và cách diễn đạt khác nhau.
- Theo quan điểm của những nhà tâm lí học: năng lực là tổng hợp các đặc
điểm, thuộc tính tâm lí của cá nhân phù hợp với yêu cầu đặc trưng của một hoạt
động nhất định nhằm đảm bảo cho hoạt động đó đạt hiệu quả cao.
- Tâm lí chia năng lực thành các dạng khác nhau như năng lực chung và
năng lực chuyên môn. Năng lực được chia thành ba mức độ: năng lực, tài năng và
thiên tài.
1.2. Năng lực toán học
Năng lực toán học được hiểu là những đặc điểm tâm lí cá nhân (trước hết là
những đặc điểm hoạt động trí tuệ) đáp ứng những yêu cầu của hoạt động toán học,
được biểu hiện ở một số mặt:
- Năng lực thực hiện các thao tác tư duy cơ bản.
- Năng lực rút gọn quá trình lập luận toán học và hệ thống các phép tính.
- Sự linh hoạt của quá trình tư duy.
- Khuynh hướng về sự rõ ràng, đơn giản và tiết kiệm của lời giải các bài toán.
- Năng lực chuyển dễ dàng từ tư duy thuận sang tư duy nghịch.
- Trí nhớ về các sơ đồ tư duy khái quát, các quan hệ khái quát trong lĩnh vực
số và dấu.
Với mỗi người khác nhau thì năng lực học tập toán học cũng khác nhau.
Năng lực này được hình thành và phát triển trong quá trình học tập và rèn luyện
của mỗi học sinh. Vì thế việc lựa chọn nội dung và phương pháp thích hợp sao cho
mỗi học sinh đều được nâng cao dần về mặt năng lực là vấn đề quan trọng trong
dạy học toán.
1.3. Năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề
1.3.1. Năng lực phát hiện vấn đề
Năng lực phát hiện vấn đề trong môn toán là năng lực hoạt động trí tuệ của
học sinh khi đứng trước những vấn đề, những bài toán cụ thể, có mục tiêu và tính
5
hướng đích cao đòi hỏi phải huy động khả năng tư duy tích cực và sáng tạo nhằm
tìm ra lời giải cho vấn đề.
Một số biện pháp tăng khả năng phát hiện vấn đề cho học sinh:
- Sử dụng đặc biệt hóa, khái quát hóa và tương tự hóa.
- Sáng tác bài toán
- Chuyển đổi bài toán
1.3.2. Năng lực giải quyết vấn đề
Năng lực giải quyết vấn đề là tổ hợp các năng lực thể hiện ở các kĩ năng
(thao tác tư duy và hoạt động) trong hoạt động học tập nhằm giải quyết có hiệu quả
những nhiệm vụ của bài toán.
Một số biện pháp tăng khả năng giải quyết vấn đề cho học sinh:
- Khai thác triệt để giả thiết của bài toán để tìm lời giải
- Tìm nhiều lời giải cho bài toán
- Đánh giá lời giải của một bài toán.
2. Dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề
2.1. Cơ sở lí luận
2.1.1. Cơ sở triết học:
Theo triết học duy vật biện chứng, mâu thuẫn là nguồn gốc, động lực thúc
đẩy quá trình phát triển của mọi sự vật và hiện tượng. Trong quá trình học tập của
học sinh luôn luôn xuất hiện mâu thuẫn đó là mâu thuẫn giữa tri thức và kinh
nghiệm sẵn có của bản thân với yêu cầu nhiệm vụ nhận thức để giải quyết những
nhiệm vụ nhận thức vừa mới đặt ra. Phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết
vấn đề là một phương pháp dạy học mà ở đó người giáo viên tạo ra cho học sinh
những tình huống có vấn đề (những mâu thuẫn) và học sinh sẽ chủ động, tích cực
suy nghĩ để giải quyết vấn đề. Sự tích cực hoạt động tư duy của học sinh là một
yếu tố quan trọng quyết định sự phát triển của bản thân người học. Do đó người
thầy cần phải bồi dưỡng và phát huy được cao độ năng lực tư duy tích cực của trò
trong quá trình dạy học. Phương pháp này đã vận dụng một khái niệm về mâu
thuẫn làm cơ sở khoa học cho mình.
2.1.2. Cơ sở tâm lí học:
Theo các nhà tâm lí học thì con người chỉ bắt đầu tư duy tích cực khi nảy
sinh nhu cầu tư duy, nghĩa là tư duy của con người nảy sinh, phát triển để đạt được
kết quả cao nhất ở nơi xuất hiện vấn đề cần khắc phục, giải quyết. Như vậy ta thấy
phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề dựa trên cơ sở lí luận của tâm
lí học về quá trình tư duy và về đặc điểm tâm lí học lứa tuổi.