So sánh các dị bản truyện Thầy bói sờ voi và suy nghĩ về tâm thức dân gian Việt

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:4

Thêm vào BST

Báo xấu

1
lượt xem 0
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Truyện “Thầy bói xem voi” tồn tại nhiều dị bản, mỗi dị bản phản ánh một góc nhìn khác nhau về sự việc và mang những hàm ý sâu sắc. Bài viết này sẽ so sánh một số dị bản tiêu biểu của truyện “Thầy bói xem voi” ở Việt Nam, làm nổi bật sự đa dạng trong cách kể chuyện và những biến thể về cốt truyện, nhân vật. Qua đó, chúng ta sẽ đi tìm hiểu những đặc điểm của tâm thức dân gian Việt Nam được thể hiện qua những dị bản này, từ đó hiểu rõ hơn về cách người xưa nhìn nhận thế giới và con người.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: So sánh các dị bản truyện Thầy bói sờ voi và suy nghĩ về tâm thức dân gian Việt

70 TRẦN ĐÌNH SỬ FOLKLORE SO SÁNH CÁC DỊ BẢN TBUVệN "THnV B Ó I S Ờ v o r VÀ SUY NGHĨ v ề TÂM THỨC DÂN GIAN VlệT & NHÀ TRUÔNG TRẦN ĐÌNH sử *’ rước hết xin hãy đọc bôn dị bản 11'uyện - Không phải, a n h n h ầ m rồi. Nó giông sau dây. Truyện củ dàn gian Án Độ n h ư cái cột n h à chứ! (Nxb. Khoa bọc xã hội, Hà Nội, 1982) kể như Người m ù sờ cái b ụ n g nói: sau: - H ai a n h n h ầ m . Con voi giông như CON VOI VÀ BỐN NGƯỜI MÙ th ù n g chứa nưổc. Bốn người m ù đi dò dẫm trê n đường. Người m ù sờ đuôi nói: Từ phía trước, m ột con voi đ a n g tiến lại. - Các a n h đều nói sai bét. Nó giống sợi - Kìa hãy trá n h cho voi di! K hách qua dây tam cô d ù n g đế buộc th u y ền . đường th é t bốn a n h mù. T h ế là bôn người m ù đều bị nh ầm lại Bị tín h tò mò kích th ích , họ hỏi: ba hoa vói n h a u . - T h ố con voi nó n h ư th ế nào? Cho T uy vậy mỗi người tro n g bọn họ dã nói chúng tôi xem voi? dược m ột p h ầ n sự thực: ai b iết ngần nào thì K hách qua dường bèn xin ông quản nói n g ần ây. tượng dừng voi lại. O ng q u ả n tượng đồng ý, (sđd, tr.3 3 7 - 338) dừng voi lại và bốn người m ù lầ n đến sờ T rong K in h N iế t B à n và K in h Trường voi. Người th ứ n h ấ t sờ được cái vòi, người A H à m lại kể n h ư sau: th ứ hai sờ cái ch ân , người th ứ ba sờ cái bụng và người thú' tư tú m được cái đuôi. Sờ NGƯỜI MÙ SỜ VOI xong ông q u ả n tượ ng liên đ á n h voi di. N gày xưa có m ột ông v u a sai đại th ầ n Khách qua đưòng hói hôn ngưòi mù: d ắ t đền m ột con voi, cho m ột bọn người mù - T hê nào? Bây gio các a n h dã b iế t được sờ xem. S au đó vua hỏi: “Các ông đã biết h ình d án g con voi rồi chứ? voi chưa?” - Vâng, bây giờ th ì ch ú n g tôi b iế t rồi. - B iêt rồi! Bọn người m ù đáp. - T hê nó ra làm sao? - T h ế voi n h ư th ế nào? Người m ù sờ được vòi nói: - Voi xem ra n h ư cái đòn xóc. Người sờ - Nó giông n h ư con rắ n to cuộn trò n lại. ngà voi bảo. Người m ù sờ cái c h â n nói: - Voi n h ư cái q u ạ t. Người sờ tai nói. 1 1 GS. TS. Trường Đại học Sư phạm Hà Nội.
VĂN HOÁ DÀN GIAN VÀ NHÀ TRƯỜNG 71 - Voi n h ư tả n g đá. Người sờ đ ầ u voi T hầy sờ ngà bảo: K hông p h ải, nó chần đáp. ch ẫ n n h ư cái đòn càn. Người sờ vòi lại bảo: ‘‘Voi giông n h ư cái T hầy sờ ta i bỏ: Nói láo, nó phè phồ như chày”. cái q u ạ t thóc. - Voi giông n h ư cái hộp gỗ. Người sờ T hầy sờ c h â n cãi: Ai bảo thê? Nó sừng m ắt voi nói. sững n h ư cái cột nhà. - Không p h ải. Voi n h ư cái giường. T hầy sờ đuôi m ắng: Các a n h nói bậy cả. Người sờ lưng voi k h ẳ n g định. C hính nó tu a tủ a như cái chòi xê cùn. - Theo tôi con voi n h ư cái th ù n g to. N ăm th ầy , th ầ y nào cũng cãi là m ình Người sò b ụ n g voi kêu lên. phải, không ai chịu ai, đến nỗi xô xát, cãi n h a u , đ á n h n h a u toạc cả d ầu, chảy cá m áu, - Đ ừng cãi n h a u nữa, CO1Ì voi n h ư sợi rồi đem n h a u lên q u a n kiện. Q u an cho lính dây thừng. Người sờ đuôi xác n h ận . đi tìm người q u ả n đem voi đến, b ắ t voi N hà vua nghe bọn người m ù tra n h cãi đứng yên, cho n ă m th ầ y bói cùng sờ kh ắp n h au , cảm k h á i nói: cả d ầu đuôi, m ìn h m ẩy. N ăm th a y sờ xong N gười m ù đều rảt đông vào tạ tội quan: C h ú n g con n h ậ n sai h ết cả, T ra n h n h a u nói sự th ậ t xin q u a n dong thứ . Voi vốn chi m ộ t th ă n Q uan m ắng: C húng m ày một lũ mù với T hị p h i lại bất đong. n hau, đã không b iết ph ải trá i tròn méo thê (Trích dịch theo Hồng Phi nào thì thôi, lại còn sinh sự cãi n hau, đ án h Mạc, “Cầm hoa mĩm cười". n hau, làm nôn nao cả th iê n hạ. Đoạn truyền BK. 1999) đét cho mỗi th ầy m ấy roi rồi đuôi ra. Dị b ản V iệt N am sám n h ấ t m à chúng Rõ th ậ t là: tôi dược b iết là b ản kể của Ô n N hư N guyễn C hí vì m ột nôi con voi V ăn Ngọc tro n g sách Đê m u a vui, quyển 1, L à m cho th ầ y bói m a n g roi vào m ình. in năm 1929 tạ i H à Nội (do GS K iều T hu Cuối tru y ệ n tác giả N guyễn V ăn Ngọc Hoạch cung cấp). không quên ghi chú x u ấ t xứ của truyện: MỘT LỦ MÙ VỚI NHAU “Bài này lấy ở k in h n h à P h ậ t. P h ậ t có ý dạy người đòi u mê ám m uội, khó m à rõ được N hân buổi ế h àng, n ă m người th ầ y bói cái C h ân N hư ”. ngồi chuyện gảu vối n h a u , ai nấy p h à n n àn không b iêt h ìn h th ù con voi nó ra th ê nào. B ản kể củ a On N hư N guyễn V ăn Ngọc C hợt th ấy người ta nói có voi di q u a , n ă m r ấ t hay. Tác giả dã hư cấu, bổ su n g tìn h th ầ y b à n n h a u đ ư a tiề n th u ê ngườ i q u ả n tiế t và ngôn ngữ k h á th ú vị, dặc biệt là chi dê voi d ừ n g lại cho xem . N gười q u ả n có ý tiế t q u a n xử kiện, cho lũ th ầy bói có dịp chơi k h ă m chỉ cho m ỗi th ầ y sờ m ột chỗ, được sờ voi lẩ n thú' h ai đe tự kiêm nghiệm th ầ y th ì sờ vòi, th ầ y th ì sờ n g à , th ầ y th ì n h ậ n thức của m ình. Đó là diêm độc dáo sờ ta i, th ầ y th ì sờ c h â n , th ầ y th ì sờ đuôi. không b ả n kể nào có. T uy n h iên tro n g khi kể ông dã tậ p tru n g vào m âu th u ẫ n thê sự: Đ oạn th ú c voi đi. “Đã không b iết p h ả i tr á i trò n méo th ê nào N ăm người th ầ y bói hỏi n h a u : Nào, con th ì thôi, lại còn sin h sự cãi n h a u , đ á n h voi nó như th ế nào? n h a u ...”. B ản kể của N guyễn V ăn Ngọc T hầy sờ vòi nói: Nó xoăn xoăn n h ư con đ á n h d ấ u sự ch uyển th ể từ tru y ệ n ngụ đỉa chứ gì. ngôn sa n g tru y ệ n cười của người Việt.
72 TRẦN ĐÌNH SỬ B ản kê của T rương C hính sau đây rõ 1. H ai dị b ả n Ân Độ đều gọi các nh àn rà n g dựa h ẳn vào b ản kể của Ôn N hư vì vật chính là “người m ù”, còn riêng dị bản cũng có năm ông th ầ y bói n h â n buổi ế hàng Việt N am th ì đối th à n h “th ầ y bói’'. Ban như ng đã hoàn toàn loại bỏ nội dung kinh N guyễn V ăn Ngọc còn nói người mù và ghi P h ật, n h a n dê chuyên h a n san g vấn đổ của chú kinh P h ậ t, còn dến T rương C hính thì th ầy bói. chỉ còn th a y bói m à thôi. P h ải nói rằ n g việc chuyển “người m ù” th à n h “th ầ y bói” là một THẦY BÓI SỜ VOI sáng tạo độc đáo, gắn vói tâ m thức Việt N hân buổi ê h àng, n ăm ông th ầy bói N am . Đôi vơi ý thức d ân gian Việt N am thì nói chuyện với n h a u . T hầy nào cũng phàn từ lâu dã có d in h lu ậ n "th ảy bói nói mò”. Đó n àn không biết h ìn h th ù con voi nó như thê là loại người chỉ dựa vào một bằng chứng nào. Chợt nghe người ta nói có voi di qua, vu vơ là th a hồ hu y ên th u y ên , k h an g định năm th ầy chung n h a u tiền biếu người quản như b ú a bổ. C h ín h cái tâ m thúc ấy dã voi, xin cho voi dừng hại đê cùng xem. T hầy quyêt định sự cải tạo lại m ột tru y ệ n ngụ thì sờ voi, th ầy th ì sờ ngà, th ầ y thì sờ tai, ngôn th à n h tru y ệ n cười th ế sự. th ầy thì sờ chân, th ầ y thì sờ duôi. 2. Cách cảm n h ậ n các bộ p h ậ n của con Đoạn, năm th ầ y ngồi b à n tá n với nh au voi khác n h a u , do tậ p q u á n và tâm lí dân tộc khác n h a u . Ví dụ ỏ An Độ, T ru n g Quốc, T hầy sờ vòi bảo: người ta cảm n h ậ n cái duôi voi như sợi - Tưởng con voi nó n h ư th ế nào, hoá ra thừ ng, còn người V iệt cảm n h ậ n như cái nó sun su n như con đỉa. chói xê cùn, cái vòi n h ư con dỉa, chân như T hầy sờ ngà bao: cột dinh, tai n h ư cái q u ạ t t hóc v.v... - Không phải! Nó dài dài như cái đòn 3. Người khách q u a dường và ông (plan tượng Ân Độ có vẻ tốt bụng, dừng voi cho càn. nguôi mù sò xem m à không dòi tiền, còn T hầy sờ tai bảo: bọn th ầ y bói và q u ả n tượng tro n g hai dị - Đâu có! Nó bè bồ n h ư cái q u ạ t thóc. bản V iệt th ì đều p h ải có tiền mói xong! T hầy sờ chân cãi: 4. T ruyện Ân Độ không có ý châm chọc, - Ai bảo? Nó sừng sữ ng như cái cột m ạt s á t người 1UÙ. tuy họ nói không dũng, dinh. như ng cũng th ừ a n h ậ n họ nói dược một p h an sự th ậ t: ai biết ng ần nào thì nói ngần T hay sờ đuôi lại nói: ây. Đó cùng là m ột triế t lí n h â n sinh. - Các th ầ y nói sai cả. C hính nó tu a tủ a T ruyện kinh P h ậ t lại sâ u thêm ở tín h triế t như cái chối xê cùn. lí P h ậ t giáo. Voi vòn là một thể, nh ư n g sắc N ăm thầv, th ầ y nào cũng cho m ình nói tướng khác n h a u , nên cảm n h ậ n khác dũng, không ai chịu ai, th à n h ra xô xát. n hau. Người m ù ở dãy là tượng trú n g cho đ á n h n h a u toạc đ ầ u chảy m áu. chúng sinh, n h ữ n g kẻ nhìn th ê giỏi theo “lục p h á p ” (sắc, th ụ , tưởng, h ành, thức, (Theo Chương Chính. Bình giải thẩn), cho nên chỉ có "vọng tương”, hiểu ngụ ngôn Việt Nam, Nxl). Giáo lam . N êu chỉ ch ấp lục p h á p thì không hiểu dục. Hà Nội. 1998) dược ch ân như, p h ậ t tín h . N hà vua ở đây P h â n tích bôn dị b ản trê n , ta th ấy côt biêt n h ư vậy, cho nên ông chi cam khái cho tru y ện cơ b ản h ầ u n h ư giống n h a u , như ng chúng sinh, m à không chê giễu họ. T ruyện khác nhau về m ấy diêm d á n g chú ý như ngụ ngôn V iệt N am là một tru y ệ n cười sau: châm biếm , người m ù biên th à n h “th ầy bói
VÃN HOÁ DÂN GIAN VÀ NHÀ TRƯỜNG 73 ế h à n g ”, to àn tru y ệ n giễu cợt m ột loạt lẽ chỉ ỏ V iệt N am mói có m à thôi. Tôi đồ người làm nghê th ầ y bói, m à th ầ y bói là rằng, n h ữ n g kẻ m ù đ â u có k h ả n ă n g n h ìn mù, không có ý ng h ĩa tượng trư n g chúng th ấ y đốì tượng? Cho n ên cuộc xô x á t đâu sinh và con người nói chung. Đã m ù, phải chỉ là đ á n h lẫn n h a u , có k h i còn đấm Vcào làm nghê th a y bói kiếm ăn vôn đã không ra cột n hà, lao đ ầu vào gổc cây, hòn đá bên gì, mà lại còn “không ai chịu a i”, đến nỗi đường cũng nên. M ột lũ m ù và dốt đánh “xô xát, đán h n h a u toạc đ ầu chảy m á u ” vì n h au , bạ đ âu đ á n h đó, đ â u chỉ có chuyện những chuyện không đâu! T h ái độ k h in h bỉ toạc đầu, có khi đ á n h vào bụng, vào hạ bộ bọn th ầy bói m ù, chủ q u a n của tru y ệ n nữa. Tóm lại là m ột cuộc bi h ài r ấ t hiếm có! người Việt là m ạn h n h ấ t, ít bao d u n g n h ấ t. 7. Tôi cứ nghĩ, tạ i sao chỉ do n h ậ n thức 5. Q ua so sá n h bôn dị b ả n trê n , hai dị khác n h a u m à ở Ân Độ người ta chỉ “ba bản d ân gian Ân Độ và k in h P h ậ t, người kê hoa” vối n h a u , ở tro n g k in h P h ậ t chỉ cãi là người hiểu ch ú n g sinh, có qu an niệm n h a u rồi thôi, đến V iệt N am thì lại chuyển n h â n loại, họ n h ìn th ấ y tro n g người m ù có th à n h xô x á t đ á n h nhau?! Đ iêu đặc biệt th ú bản th â n họ, cho n ên tru y ệ n kể nhẹ n h à n g vị là chi tiế t xô x át đ á n h n h a u lại là do mà th âm trầ m , hàm ý triế t lí, không nh ằm người V iệt N am giữ độc quyền sáng tạo. đả kích người mù. DỊ b ản V iệt N am người P h ải ch ăn g ngoài việc xô x át đ á n h n h a u kể tự dứng ngoài, tự coi là đứng cao hơn toạc đ ầu chảy m áu, tâ m thứ c d â n gian Việt n h â n sinh, th u hẹp nội d u n g vào việc đả N am chưa tưởng tượng ra được m ột cái k ết kích một bọn người th ầ y bói tầm thường. cục nào tố t đẹp hơn, triế t lí hơn cho nhữ ng Do vậy nội dung triế t lí không sâu. b ấ t đồng v ặ t tro n g cuộc sông con ngu'ời?o Rõ ràn g tru y ệ n Ân Độ và tru y ệ n trong T .Đ .S. kinh P h ậ t là có trước, các dị b ả n V iệt N am có saư. Sự th u hẹp h ay bỏ q u a nội h à m triế t Đính chính lí tro n g các dị b ả n n ày p h ả i ch ăn g cho th â y dị b ản Việt N am không m ấy q u a n tâm nội Do sơ suất vế kĩ thuật, Tạp chí VHDG số 3/2005 dung triế t lí, m à th ích th ú vối cảm hứng đã in sai: th ế sự, dung bên ngoài m à c h ế giễu một lổ]) rĩ Trang Cột Dòng Dà in Sửa tại tà người cụ th ê khác với m ình tro n g xã hội, 1 3 5 in thiếu (Bái phát biểu của như dã từ n g ch ế giễu th ầy bói, th ầ y tu, Đóng chi Nguyên th ầy cúng, th ầ y dịa lí, th ầy lang, th ầ y đồ... Khoa Điém ■ Uỷ viên Các th ầy ấy đều có m ột dặc điểm chung nôi Bộ Chinh trị, Bi thư Trung ương Đảng, b ật là dốt, nh ư n g không ai chịu ai, lại Trường ban Tư tưởng • chuyên đi bôi bác kẻ khác! P h ả i chăng chỉ Vãn hoá Trung ương - qua một so sá n h nhỏ này cũng cho th ấy tại Đại hội Hội Văn dược p h ầ n nào sự khác biệt tro n g tâm thức nghệ dán gian Việt Nam lẫn thứ V, tổ chức dân gian các d ân tộc, m à tro n g trư ờng hợp tại Hà Nội, ngày này là sự th iê u h ụ t m ột tầ m n h ìn triế t lí 26/5/2005. Đáu dé là sâu xa trong dị b ản d â n gian Việt? N hưng của báo Nhãn dán)