Sử dụng trò chơi trong dạy học Lịch sử Việt Nam (1945-1954) ở trường Trung học phổ thông

SỬ DỤNG TRÒ CHƠI TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ<br /> VIỆT NAM (1945 -1954) Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG<br /> NGUYỄN THÀNH NHÂN - PHẠM THỊ ÁI VÂN<br /> Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Những năm gần đây, việc dạy học bộ môn Lịch sử ở trường THPT<br /> đang được toàn xã hội quan tâm, nhất là vấn đề chất lượng và sự hứng thú<br /> của học sinh đối với việc học tập bộ môn. Để nâng cao chất lượng của việc<br /> dạy học Lịch sử, trong xu thế đổi mới phương pháp dạy học hiện nay ở<br /> trường THPT, giáo viên cần phải đa dạng hóa cách thức giảng dạy nhằm<br /> tăng sự hứng thú và hiệu quả giảng dạy. Trong những cách thức ấy, sử dụng<br /> trò chơi lịch sử là biện pháp có ưu thế. Tuy nhiên, hiểu thế nào là trò chơi<br /> lịch sử? Vai trò của việc thiết kế và sử dụng trò chơi lịch sử trong dạy học?<br /> Các nguyên tắc cần tuân thủ khi thiết kế trò chơi lịch sử? Những trò chơi lịch<br /> sử nào có thể sử dụng trong dạy học?… là những vấn đề sẽ được giải quyết<br /> trong bài viết này.<br /> <br /> Sử dụng trò chơi trong dạy học (DH) nói chung, dạy học Lịch sử (DHLS) nói riêng là<br /> một trong những biện pháp quan trọng để tạo hứng thú học tập cho học sinh (HS), góp<br /> phần nâng cao chất lượng học tập bộ môn. Tuy nhiên, DHLS ở trường THPT hiện nay<br /> cho thấy, việc tổ chức trò chơi chưa được giáo viên (GV) quan tâm đúng mức, lúng túng<br /> trong việc thiết kế và sử dụng các trò chơi lịch sử (TCLS) phục vụ dạy học. Đa số còn<br /> cho rằng HS học sách giáo khoa và bài giảng cũng đã mất nhiều thời gian nên không<br /> nhất thiết tổ chức các hoạt động dạy học bổ trợ khác. Vì vậy, đa số HS chỉ biết các sự<br /> kiện lịch sử một cách khô khan, thiếu hình ảnh, thiếu sự hấp dẫn, làm giảm hứng thú<br /> học tập đối với bộ môn. Để góp phần vào việc đổi mới phương pháp DHLS ở trường<br /> THPT hiện nay, theo chúng tôi, GV phải xem việc thiết kế và sử dụng các trò chơi trong<br /> DHLS là cần thiết. Bài viết này sẽ đề cập đến vai trò của việc sử dụng trò chơi trong<br /> DHLS; các nguyên tắc của việc thiết kế và sử dụng TCLS; giới thiệu một số TCLS giúp<br /> GV có thể vận dụng khi DHLS ở trường THPT.<br /> 1. VAI TRÒ CỦA VIỆC SỬ DỤNG TRÒ CHƠI TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở<br /> TRƯỜNG THPT<br /> Theo quan điểm của Nguyễn Khắc Viện, chơi là một hoạt động có hứng thú, giúp HS<br /> phát huy một năng lực nào đó và giúp các em tự khẳng định mình. Nó đòi hỏi những cố<br /> gắng không kém, có khi hơn cả việc lao động, hoạt động chân tay hay trí tuệ [4, 66]. Trò<br /> chơi là hình thức tổ chức chơi. Trò chơi và học tập - nhận thức đều có mục đích, nội<br /> dung và các quy định chung như nhau. Nhưng nội dung, các quy định của bài tập nhận<br /> thức được đặt ra một cách nghiêm túc, bắt buộc và hoàn toàn rõ ràng, còn khi chơi HS<br /> không ý thức là mình đang nhận thức. Nhiệm vụ nhận thức, các quy định chung không<br /> đặt ra trực tiếp mà chuyển tới các em qua việc thực hiện các hành động chơi: nội dung<br /> <br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 02(14)/2010: tr. 125-132<br /> <br /> 126<br /> <br /> NGUYỄN THÀNH NHÂN - PHẠM THỊ ÁI VÂN<br /> <br /> nhận thức chính là nội dung chơi. Trong khi chơi, HS phát triển những hiểu biết, năng<br /> lực nhận thức của mình một cách nhẹ nhàng, thú vị và không chú ý.<br /> “Toàn bộ cuộc sống của HS, đó là trò chơi - như Macarencô đã viết - Trẻ con say mê trò<br /> chơi và phải thỏa mãn nhu cầu đó của nó. Chúng ta không những phải tạo cho nó có thì<br /> giờ để chơi mà còn phải làm cho toàn bộ cuộc sống của nó được nuôi dưỡng bằng trò<br /> chơi này” [3, tr. 6]. Hơn thế nữa, theo A.M.Gorơki, “lao động và học tập kết hợp với hoạt<br /> động vui chơi, sẽ góp phần hình thành tính cách, phát triển ý chí và trí tuệ” [3, tr. 8]. Việc<br /> sử dụng “trò chơi học tập” là một biện pháp nhằm thực hiện tư tưởng “học mà chơi, chơi<br /> mà học” trong nhà trường. “TCLS không đòi hỏi HS phải hiểu biết sâu rộng, chuẩn bị lâu<br /> và kĩ, như trong thi tìm hiểu lịch sử mà dựa vào vốn hiểu biết sẵn có của người tham dự,<br /> sự thông minh nhanh trí và tiến hành dưới các hình thức vui chơi” [2, tr. 224].<br /> TCLS góp vào việc giúp HS nhận thức các sự kiện, hiện tượng lịch sử khách quan.<br /> Chính vì thế, việc thiết kế và sử dụng các TCLS trong DHLS có một vai trò quan trọng.<br /> TCLS là biện pháp giúp HS phát triển toàn diện, đặc biệt là phát triển năng lực học tập<br /> bộ môn:<br /> - Thứ nhất, nó là một biện pháp quan trọng giúp HS nắm vững tài liệu LS. “Trong<br /> khi chơi, HS không những có thể nhớ lại niên đại, tên người, tên địa điểm,…, củng<br /> cố những biểu tượng liên hệ với nhau về thời gian, nắm vững hơn tài liệu, biểu đồ<br /> và minh họa trong sách giáo khoa” [3, tr. 54]. Đồng thời, có thể giúp HS hiểu sâu<br /> hơn những vấn đề khác nhau trong quá trình học tập, giúp HS mở rộng tầm mắt,<br /> làm cho kiến thức thêm phong phú.<br /> - Thứ hai, nó là một biện pháp quan trọng giúp HS phát triển năng lực tư duy.<br /> “Trong tiến trình trò chơi, HS trở nên hoạt động, say sưa tìm kiếm các câu trả lời<br /> trong sách và bắt đầu tư duy” [3, tr. 7]. Để thực hiện các yêu cầu của trò chơi, HS<br /> không chỉ ghi nhớ một cách máy móc, đơn thuần những điều đã biết mà phải động<br /> viên toàn bộ kiến thức, suy nghĩ, lựa chọn những điều phù hợp… TCLS còn giúp<br /> HS tự tin, năng động hơn trong các hoạt động tập thể, “rèn luyện được thói quen<br /> trả lời rõ ràng, ngắn gọn” [3, tr. 54].<br /> - Thứ ba, nó là một biện pháp quan trọng gợi lên ở học sinh những tình cảm tốt đẹp.<br /> Nó làm cho HS vui sướng, sảng khoái, hứng thú. Đồng thời, nó “còn tạo nên<br /> không khí thi đua lành mạnh” [3, tr. 7].<br /> Ngoài ra, thông qua việc thiết kế và sử dụng TCLS trong giảng dạy, GV có thể thực<br /> hiện mục đích quan trọng là tiến hành “sự ôn tập thường xuyên” cho HS - “việc ôn tập<br /> thường xuyên, để khỏi quên, để không có một điều cần thiết nào lại cứ bị quên đi quên<br /> lại” như nhà giáo dục K. Đ. U-sin-xki đã yêu cầu [3, tr. 36].<br /> Tóm lại, việc thiết kế và sử dụng TCLS có thể xem là sự tiếp tục độc đáo việc học tập<br /> LS dưới hình thức trò chơi. Việc thiết kế và sử dụng các trò chơi đa dạng, dựa trên tài<br /> liệu giáo khoa vừa giúp HS nhận thức được lịch sử trong sự phong phú và sinh động,<br /> vừa tạo điều kiện cho HS ôn tập nhiều lần, dưới nhiều dạng khác nhau về những điều đã<br /> học; vừa có thể làm cho các em hiểu rộng hơn các tài liệu giáo khoa… Qua đó, sẽ kích<br /> <br /> SỬ DỤNG TRÒ CHƠI TRONG DẠY HỌC LỊCH SỦ VIỆT NAM (1945-1954)...<br /> <br /> 127<br /> <br /> thích ở các em niềm say mê, hứng thú, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của<br /> HS trong hoạt động học tập.<br /> 2. CÁC NGUYÊN TẮC VÀ QUY TRÌNH THIẾT KẾ, THỰC HIỆN TRÒ CHƠI<br /> TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THPT<br /> 2.1. Các nguyên tắc chung<br /> Việc thiết kế và sử dụng TCLS, trước hết, cần tuân theo những nguyên tắc chung của<br /> việc thiết kế trò chơi trong DH. Theo Thái Duy Tuyên, đó là những nguyên tắc sau [4,<br /> tr. 70-71]:<br /> - Phải đảm bảo tính mục đích: Khi sáng tạo một trò chơi phải giải đáp được câu hỏi:<br /> Trò chơi này dùng để làm gì; Ggiải quyết nhiệm vụ gì; Nằm ở phần nào của<br /> chương trình.<br /> - Phải đảm bảo tính giáo dục: Trò chơi phải góp phần hình thành các phẩm chất cơ<br /> bản nhất ở HS như: lòng yêu nước, tình yêu thiên nhiên, tình yêu quê hương, tình<br /> tương thân, tương ái, tính thận trọng, chính xác, tinh thần trách nhiệm…<br /> - Phải đảm bảo tính phát triển: phát triển trí tuệ, phát triển tâm hồn và ý chí ở HS.<br /> - Phải đảm bảo tính hệ thống: Mỗi trò chơi phải đảm bảo sự đồng bộ với nội dung,<br /> phương pháp giáo dục của GV, phải có mối liên hệ hữu cơ với các trò chơi trước<br /> và sau đó, phải liên hệ chặt chẽ với chương trình và bảo đảm thời gian theo quy<br /> định.<br /> - Phải đảm bảo tính thực tiễn, gắn bó với đời sống: Trò chơi phải gần gũi với hoạt<br /> động sống hàng ngày của HS, phải phát triển được những kinh nghiệm đã có và<br /> hướng tới những hoạt động tương lai của các em.<br /> Mặt khác, việc thiết kế và sử dụng TCLS, còn phải dựa trên những đặc trưng của việc<br /> dạy - học lịch sử. Theo các nhà lý luận và phương pháp DHLS, TCLS “phải có mục<br /> đích giáo dục rõ rệt, có nội dung phong phú, với nhiều hình thức thích hợp phát huy<br /> được sự ham hiểu biết, giàu trí tưởng tượng, biết suy luận, nhanh trí, khéo léo, sôi nổi<br /> nhưng không ồn ào, tư duy sâu sắc nhưng không quá trầm lặng…” [2, tr. 224].<br /> 2.2. Quy trình thiết kế trò chơi lịch sử<br /> Một TCLS muốn thiết kế và sử dụng có hiệu quả trong dạy học, đòi hỏi giáo viên phải<br /> nắm được quy trình của việc thiết kế trò chơi, gồm:<br /> - Xác định mục đích của việc thiết kế trò chơi.<br /> - Lựa chọn nội dung và hình thức phù hợp để thiết kế.<br /> - Nắm nguyên tắc thiết kế (tính mục đích, tính giáo dục, tính hệ thống, tính vừa<br /> sức…)<br /> - Biết cách thiết kế phù hợp với nội dung chương trình, phù hợp với đối tượng, nêu<br /> yêu cầu đối với người điều khiển, người chơi, tiến trình tổ chức trò chơi,…<br /> <br /> 128<br /> <br /> NGUYỄN THÀNH NHÂN - PHẠM THỊ ÁI VÂN<br /> <br /> - Tiến hành tổ chức thử nghiệm trên nhiều nhóm đối tượng để xem xét tính khả thi.<br /> - Sử dụng khi tiến hành bài học trên lớp cũng như trong hoạt động ngoại khóa.<br /> Cơ sở của TCLS phải phù hợp đối tượng, hấp dẫn để tạo hứng thú học tập cho HS. Do<br /> đó, GV cũng cần lưu ý một số điểm sau:<br /> Khi thiết kế và tổ chức các TCLS, GV cần phải dựa vào hứng thú của HS, vào sự chú ý<br /> của HS đối với lợi ích của những kiến thức mà các em tiếp thu được vì các em sẽ không<br /> tham gia một cách ham thích và tự nguyện vào trò chơi, chừng nào các em chưa cảm<br /> thấy thực tâm bị công việc đó lôi cuốn.<br /> Muốn gợi được hứng thú của HS khi tham gia thì TCLS phải có mục đích rõ ràng, tài<br /> liệu trò chơi không quá khó, hình thức chơi không tẻ nhạt, phải phong phú, đa dạng và<br /> có những tình thế gay go, có sự căng thẳng. Sự phức tạp dần nội dung, việc đưa vào một<br /> cách logic cái mới đòi hỏi phải mở rộng kiến thức, phải hoạt động tư duy tích cực, đều<br /> góp phần phát triển hứng thú bền vững đối với trò chơi. “TCLS không bao giờ được<br /> theo đuổi mục đích ghi nhớ các sự kiện một cách máy móc mà lại không có sự hiểu biết<br /> logic” [3, tr. 37]. Nó phải đòi hỏi những cố gắng nhất định, phải tạo khả năng phát triển<br /> ở HS chứ không chỉ vận dụng kiến thức một cách đơn giản.<br /> Mặt khác, GV phải biết giúp học sinh vượt qua sự mệt mỏi và tham gia hào hứng trong<br /> TCLS bằng một câu hỏi đính chính, một nhận xét, lời động viên đưa ra kịp thời, việc<br /> gợi nhớ lại những điều đã biết từ phía GV. Với từng đối tượng HS, từng lớp khác nhau,<br /> GV nên có tài liệu khác nhau để thiết kế các TCLS, phải suy nghĩ làm thế nào để biến<br /> tài liệu thành TCLS có hình thức vui, nhẹ nhàng, gợi tính tò mò, duy trì được hứng thú<br /> bền vững trong thời gian thực hiện. Vì vậy, vấn đề đặt ra chính là sự sáng tạo của người<br /> GV trong việc thiết kế, lựa chọn và sử dụng các TCLS trong DH.<br /> 3. MỘT SỐ TRÒ CHƠI LỊCH SỬ CỤ THỂ<br /> Có nhiều loại TCLS, như: đóng vai, nói theo chủ đề, biến đổi từ về lịch sử, những trích<br /> đoạn viết bằng mật mã, ô chữ, cải trang, đoán tên người và sự kiện trong lịch sử… [1],<br /> xúc xắc, quay số, vòng xích và bảng niên đại, nhận diện, thả văn lịch sử...[3]. Trong<br /> khuôn khổ bài viết, chúng tôi chỉ giới thiệu một số trò chơi dễ thiết kế, dễ thực hiện, có<br /> thể vận dụng trong DHLS ở trường THPT.<br /> 3.1. Trò chơi “Các văn bản sai sót”<br /> - Chuẩn bị: GV sử dụng những câu nói nổi tiếng và những đoạn trích tài liệu quan<br /> trọng trong sách giáo khoa để tạo ra “các văn bản sai sót” (khoảng 8-10 văn bản).<br /> Sao in các “văn bản sai sót” này thành một số bản bằng với số HS và cho vào<br /> trong những phong bì giống nhau.<br /> - Cách tiến hành: GV nêu thể lệ của trò chơi, cùng một lúc trao phong bì cho tất cả<br /> HS tham dự. Sau thời gian quy định, GV nhận lại phong bì từ phía HS và xác định<br /> xem ai trả lời tốt nhất và tính điểm - GV có thể lấy làm điểm kiểm tra miệng, hoặc<br /> cộng điểm thưởng.<br /> <br /> SỬ DỤNG TRÒ CHƠI TRONG DẠY HỌC LỊCH SỦ VIỆT NAM (1945-1954)...<br /> <br /> 129<br /> <br /> Để thu hút sự chú ý của HS, khi nêu thể lệ trò chơi, GV có thể giới thiệu có đôi<br /> chút vui nhộn rằng “các văn bản sai sót” là kết quả làm việc của một anh chàng<br /> thợ in nhưng lại tỏ ra lơ đễnh, thiếu kỷ luật và tự rèn luyện kém trong việc xếp<br /> chữ, nên giờ đây những HS tham gia trò chơi phải sửa chữa và khôi phục những<br /> chỗ in sai trong văn bản lịch sử.<br /> - Ý nghĩa: Đây là trò chơi có thể tạo hứng thú cho HS bởi vì để giải quyết yêu cầu<br /> của trò chơi này đòi hỏi các em phải hiểu nội dung các văn bản cụ thể; phải đối<br /> chiếu, suy nghĩ, chứ không đơn thuần là nhớ lại. Mặt khác, tiến trình cuộc chơi có<br /> thể tạo nên sự hào hứng ở các em.<br /> Ví dụ: Sau khi dạy xong bài 18 (SGK Lịch sử 12 - Chương trình Chuẩn), mục I:<br /> “Kháng chiến toàn quốc chống thực dân Pháp bùng nổ”, GV có thể tạo ra các “văn bản<br /> sai sót” để kiểm tra: “Hỡi đồng bào toàn quốc! Chúng ta muốn độc lập, chúng ta phải<br /> nhượng bộ. Nhưng chúng ta càng nhượng bộ thực dân Pháp càng lấn tới, vì chúng quyết<br /> tâm chiếm nước ta một lần nữa…”. Học sinh phải thay cụm từ in nghiêng trong đoạn<br /> văn trên bằng các cụm từ chính xác nhất.<br /> 3.2. Trò chơi “Cái thứ tư bỏ đi”<br /> - Chuẩn bị : GV chuẩn bị khoảng 10 “bộ niên đại”, mỗi bộ có 4 số. Trong đó, 3 số<br /> có quan hệ logic với nhau, số thứ tư là một số nào đó, không có quan hệ với các<br /> số kia. Các bộ số cần được cấu tạo sao cho việc tìm niên đại bỏ đi không phải dễ<br /> dàng, đơn giản, không thể xác định một cách hoàn toàn máy móc mà phải suy<br /> nghĩ. Sao in các “bộ niên đại” này thành một số bản bằng với số HS.<br /> - Cách tiến hành: GV yêu cầu HS phải xác định một niên đại bỏ đi trong bộ số đó<br /> và giải thích được mối quan hệ của 3 niên đại còn lại. Ai làm được nhanh nhất và<br /> giải thích được mối quan hệ của 3 niên đại còn lại thì được 1 điểm. Sau đó, GV<br /> phát các “bộ niên đại” cho từng HS. Người thắng cuộc của trò chơi là HS nào nói<br /> đúng nhất niên đại bỏ đi, giải thích được mối quan hệ và xác định xong nhiều bộ<br /> số nhất.<br /> - Ý nghĩa: Trò chơi này giúp HS xác định quan hệ logic giữa các biến cố, hiện<br /> tượng khác nhau, tìm ra từ nhiều biến cố đã cho sẵn một biến cố có những dấu<br /> hiệu khác. HS còn rèn luyện được kỹ năng xác định nhanh biến cố cụ thể qua niên<br /> đại. Mặt khác, trò chơi này còn rèn luyện sự nhanh trí, sự nhạy bén của tư duy.<br /> Ví dụ: từ những sự kiện LS của bài 18: “Những năm đầu của cuộc kháng chiến toàn<br /> quốc chống thực dân Pháp (1946-1950)”, GV có thể xây dựng các “bộ niên đại” sau:<br /> I. 6/1/1946 - 19/12/1946 - 2/3/1946 - 22/5/1946<br /> II. Tháng 3/1947 - 7/10/1947 - 19/12/1946 - 12/12/1946<br /> Bằng kiến thức đã học, HS có thể biết được nội dung của từng niên đại. Trên cơ sở đó<br /> các em phải sử dụng các thao tác tư duy để tìm ra mối liên hệ giữa các niên đại đã cho<br /> và loại bỏ 1 niên đại không phù hợp.<br /> <br />