Sự trỗi dậy của Trung Quốc và những vấn đề đặt ra đối với khu vực Đông Nam Á trong bối cảnh hiện nay

SỰ TRỖI DẬY CỦA TRUNG QUỐC<br /> VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA ĐỐI VỚI KHU VỰC<br /> ĐÔNG NAM Á TRONG BỐI CẢNH HIỆN NAY<br /> Trần Xuân Hiệp1<br /> <br /> Tóm tắt: Sự trỗi dậy của Trung Quốc những năm đầu thế kỷ XXI được đánh giá<br /> như một hiện tượng nổi bật, thu hút sự quan tâm của các nước trong khu vực và thế<br /> giới. Đối với Đông Nam Á, sự trỗi dậy của Trung Quốc đã và đang tác động trực tiếp<br /> đến khu vực nói chung và mỗi quốc gia nói riêng, từ những ảnh hưởng tích cực cho đến<br /> những tác động tiêu cực. Trong phạm vi bài viết, tác giả chủ yếu tập trung phân tích<br /> những vấn đề rất cơ bản xung quanh sự trỗi dậy của Trung Quốc, một số tác động chủ<br /> yếu của vấn đề này đến khu vực Đông Nam Á và những đối sách chủ yếu của ASEAN<br /> trước sự trỗi dậy ngày càng gia tăng của Trung Quốc.<br /> Từ khóa: Sự trỗi dậy của Trung Quốc, Đông Nam Á, khu vực.<br /> 1. Mở đầu<br /> Trong giai đoạn hiện nay, sự trỗi dậy của Trung Quốc là một tổ hợp từ được nhắc<br /> đến khá nhiều trong mối quan hệ chằng chéo, phức tạp của quan hệ quốc tế. Không<br /> những thế, quá trình trỗi dậy của Trung Quốc đang trở thành một thách thức không nhỏ<br /> đối với các quốc gia khu vực, nhất là Đông Nam Á – một khu vực cận kề với nước láng<br /> giềng khổng lồ như Trung Quốc.<br /> 2. Nội dung<br /> 2.1. Những vấn đề chủ yếu xung quanh sự trỗi dậy của Trung Quốc<br /> Về kinh tế, thế giới đang được chứng kiến sự tăng trưởng kinh tế vượt bậc của<br /> Trung Quốc, một phép lạ chưa từng thấy ở một nền kinh tế mới nổi khi đưa ra so sánh<br /> với nhiều quốc gia cùng khu vực như Nhật Bản, Hàn Quốc... Theo báo cáo của Quỹ<br /> Tiền tệ Quốc tế (IMF), kinh tế Trung Quốc đã có mức tăng trưởng trung bình 9,6%<br /> trong vòng liên tục 10 năm (1990 - 2010) và từng bước vượt mặt các quốc gia phát<br /> triển Tây Âu là Pháp, Anh, Đức. Năm 2010, Trung Quốc chính thức thay thế Nhật Bản<br /> để trở thành quốc gia đứng thứ hai thế giới về kinh tế, chỉ sau Mỹ.<br /> Năm 2011, Trung Quốc đã vượt mặt Mỹ trở thành quốc gia có đóng góp cho tăng<br /> 1. TS, Đại học Duy Tân – Đà Nẵng<br /> <br /> 34<br /> <br /> Trần Xuân Hiệp<br /> trưởng toàn cầu với 30% so với 17% (2010) nếu xét từ sản lượng toàn cầu. Theo đánh<br /> giá của Ngân hàng thế giới, Trung Quốc là nước có GDP cao nhất khu vực kể từ năm<br /> 2002 và duy trì vị trí này cho tới hiện nay với tổng sản lượng khu vực là 38% (2010) và<br /> 39,4% (2011). Với mức tăng kim ngạch xuất nhập khẩu trung bình mỗi năm là 21,7%,<br /> Trung Quốc đã duy trì được nền kinh tế thương mại khổng lồ, là quốc gia được xếp thứ<br /> hai thế giới về nhập khẩu và đứng thứ nhất về xuất khẩu hàng hóa [12]. Cho đến nay,<br /> Trung Quốc vẫn là nước sở hữu 5 trong số 20 cảng hàng đầu thế giới. Đặc biệt, ngân<br /> hàng Nhân dân Trung Quốc đã công bố số liệu tài chính của nước này. Trong đó, tổng<br /> dự trữ ngoại tệ tính đến cuối tháng 3/2012 đã vượt con số 3.305 tỷ USD, đứng thứ nhất<br /> trên thế giới [13]. Theo các chuyên gia kinh tế, nền kinh tế của Trung Quốc sẽ tăng<br /> trưởng ở mức trung bình là 5,6%-8% mỗi năm cho đến hết 2050 (theo chuyên gia kinh<br /> tế Uri Dadush& Bennett Stancil và Robert Fogel). Sự tăng trưởng của Trung Quốc đã<br /> khiến nhiều người nhận định rằng nền kinh tế khổng lồ này sẽ áp đảo trong một thế<br /> giới rộng lớn và “giờ đây, Trung Quốc có một nền kinh tế rất lớn và những quyết định<br /> mà Trung Quốc đưa ra có tác động trên toàn thế giới” [11].<br /> Về chính trị, an ninh - quân sự, mặc dù Trung Quốc luôn trấn an dư luận bằng<br /> việc đưa ra thông điệp “sức mạnh mềm” và sự “trỗi dậy hòa bình”, không làm phương<br /> hại đến tình hình an ninh của khu vực cũng như toàn cầu, nhưng cũng không thể phủ<br /> nhận được sự gia tăng sức mạnh quân sự và chính trị của Trung Quốc trong những năm<br /> gần đây luôn là nỗi “ám ảnh” của rất nhiều quốc gia. Trong quá trình phát triển, sự<br /> thần kỳ kinh tế của Trung Quốc khiến thế hệ lãnh đạo thứ IV của Đảng Cộng sản Trung<br /> Quốc, dưới sự lãnh đạo của Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Hồ Cẩm Đào, có thể vươn<br /> khỏi cương lĩnh ngoại giao nổi tiếng của Đặng Tiểu Bình là “giữ thế thủ và không bao<br /> giờ dẫn đầu” trong các vấn đề quốc tế [7, tr.1]. Trung Quốc cũng tỏ ý sẵn sàng đóng<br /> góp một vai trò lớn hơn và có thể là xây dựng hơn trong các vấn đề toàn cầu với năm<br /> luận điểm: sự thay đổi sâu sắc trong bối cảnh thế giới, xây dựng một thế giới hài hòa,<br /> cùng phát triển, chia sẻ trách nhiệm và sự tham gia một cách nhiệt tình vào các công<br /> việc toàn cầu.<br /> Trên thực tế, vị thế của Trung Quốc đang ngày càng được củng cố mạnh mẽ<br /> thông qua các chỉ số phát triển kinh tế và là một trong hai ủy viên thường trực Hội<br /> đồng Bảo an Liên Hợp Quốc có tiềm lực kinh tế hàng đầu thế giới. Các hoạt động đối<br /> ngoại như tham gia vào hơn 20 lực lượng gìn giữ hòa bình của Liên Hợp Quốc, tham<br /> gia giải quyết vấn đề hạt nhân ở Triều Tiên, Iran và các xung đột sắc tộc ở châu Phi…<br /> đã giúp Trung Quốc có thể tiếp tục con đường tiến lên phía trước mà không cần gây ra<br /> những xung đột, va chạm như các cường quốc mới nổi trước đây từng gặp phải. Bên<br /> cạnh đó, Trung Quốc là quốc gia sở hữu hạt nhân trên thế giới, một trong ba cường<br /> quốc hàng đầu về vũ trụ (cùng Mỹ và Nga), tiềm lực quân sự ngày càng vượt trội với<br /> 35<br /> <br /> SỰ TRỖI DẬY CỦA TRUNG QUỐC VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA ...<br /> chi phí ngân sách tăng cao trong những năm gần đây cũng khiến thế giới không thể<br /> không quan tâm, lo ngại.<br /> Bước vào thế kỷ XXI, Trung Quốc đã tích cực tham gia vào nhiều diễn đàn,<br /> tổ chức khu vực và quốc tế như đồng sáng lập Tổ chức Hợp tác Thượng Hải – SCO<br /> (2001) nhằm thúc đẩy hợp tác với các nước Trung Á, lập ra diễn đàn châu Á Bác Ngao<br /> (Boao Forum for Asia - BFA) thu hút sự tham gia ngày càng nhiều của các quốc gia<br /> ở châu lục này. Trung Quốc cũng đã đưa ra khái niệm An ninh mới (New Concept of<br /> Security - NCS 1998) chủ trương xây dựng một trật tự thế giới đa cực và đề cao vai trò<br /> của Liên Hợp Quốc trong việc giải quyết các tranh chấp thông qua đàm phán. Trong<br /> quan hệ với các nước đang phát triển, Trung Quốc nêu ra nguyên tắc hợp tác “cùng<br /> thắng”, theo đó các quốc gia tham dự đều có thể hưởng lợi từ kết quả hợp tác và điều<br /> này đã nhận được sự phản ứng tích cực từ các nước, kể cả các nước ASEAN.<br /> Về văn hóa, khoa học công nghệ và một số lĩnh vực khác, trước hết, sức lan tỏa<br /> mạnh mẽ về văn hóa, đặc biệt là Nho gia đã tạo được dấu ấn đậm nét, những giá trị<br /> mang tính phổ quát đến thế giới bên ngoài, trong đó có khu vực Đông Nam Á trên ba<br /> phương diện: Thành lập học viện Khổng Tử; Thúc đẩy các hoạt động giao lưu văn hóa<br /> giữa các nước; Xuất khẩu các sản phẩm văn hóa như truyền hình, phim ảnh, âm nhạc,<br /> văn học…<br /> Trên lĩnh vực khoa học và công nghệ, việc Trung Quốc phóng thành công tàu vũ<br /> trụ “Thần châu 6”, đưa người vào vũ trụ lần thứ hai, trở thành cường quốc chinh phục<br /> vũ trụ thứ ba trên thế giới. Đặc biệt, vào tháng 12/2013, Trung Quốc đã phóng tàu<br /> vũ trụ Hằng Nga 3 đáp xuống Mặt Trăng lần đầu tiên kể từ năm 1976, đưa Trung<br /> Quốc trở thành quốc gia thứ 3 trên thế giới thực hiện thành công việc đổ bộ thăm<br /> dò mặt trăng, sau Mỹ và Liên Xô cũ, thực hiện thành công kỳ tích này.<br /> 2.2. Những tác động chủ yếu từ sự trỗi dậy của Trung Quốc đối với khu vực<br /> Đông Nam Á<br /> Thứ nhất, quá trình trỗi dậy của Trung Quốc cũng đồng nghĩa với quá trình gia<br /> tăng sự cạnh tranh quyết liệt giữa Trung Quốc với các quốc gia Đông Nam Á. Trung<br /> Quốc đang trở thành đối trọng cạnh tranh trực tiếp không chỉ thu hút nguồn vốn FDI<br /> và lấy đi nhiều cơ hội hợp tác của các doanh nghiệp ASEAN, mà còn tỏ rõ sự vượt trội<br /> trong xuất khẩu các mặt hàng tiêu dùng truyền thống như hàng may mặc, đồ chơi, đồ<br /> gia dụng, thiết bị văn phòng,…<br /> Đặc biệt, các nước Đông Nam Á đã và đang chịu sức ép không nhỏ của Trung<br /> Quốc tại các thị trường truyền thống như Nhật Bản, Mỹ, EU, ngay cả những nước có<br /> trình độ công nghiệp phát triển tương đối cao như Thái Lan, Malaysia, Indonesia và<br /> Philipines cũng không nằm ngoài thách thức này. Nếu như vào năm 1990, hàng dệt<br /> may của Trung Quốc tại thị trường Nhật Bản mới chỉ có 4 tỷ Yên, nhưng đến năm<br /> 36<br /> <br /> Trần Xuân Hiệp<br /> 2000 đã tăng lên 1.800 tỷ Yên, tức là tăng từ 0,2% lên tới 68%. Nhiều học giả đã có<br /> lý khi cho rằng Trung Quốc và các nước Đông Nam Á là đối thủ cạnh tranh trực tiếp<br /> trong nhiều ngành xuất khẩu. Có sự trùng hợp đáng kể trong cơ cấu hàng xuất khẩu<br /> giữa Trung Quốc với các nước Đông Nam Á nhưng ưu thế nghiêng về Trung Quốc do<br /> Trung Quốc có nguồn lực dồi dào, nhân công giá rẻ, có đội ngũ kỹ sư trình độ và tay<br /> nghề cao.<br /> Bên cạnh đó, cạnh tranh trong việc thu hút vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI)<br /> là một thực tế rất rõ ràng giữa Trung Quốc và ASEAN. Chỉ tính riêng trong năm 2003,<br /> nước này đã thu hút được hơn 54 tỷ USD vốn FDI - tương đương 60% tổng đầu tư<br /> nước ngoài vào châu Á [2]. Năm 2004, FDI vào Trung Quốc đạt con số 60 tỷ USD,<br /> cao gấp ba lần con số chảy vào các nước ASEAN cộng lại. Tính đến tháng 9/2011,<br /> FDI từ các nước châu Âu và Mỹ vào Trung Quốc đạt 1,8 tỷ USD và theo dự kiến đến<br /> 2015, tổng FDI của Trung Quốc ở nước ngoài sẽ lên tới con số 351 tỷ USD và trở<br /> thành nước có FDI lớn nhất thế giới [4]. Có thể thấy, tốc độ tăng trưởng kinh tế cao,<br /> giá nhân công rẻ, hệ thống luật pháp và bộ máy hành chính… được cải thiện liên tục<br /> trong những năm gần đây đã khiến cho Trung Quốc trở thành tâm điểm thu hút các<br /> nguồn vốn đầu tư nước ngoài, và đây chính là bài toán khó dành cho các nước Đông<br /> Nam Á trong quá trình hội nhập khu vực và quốc tế dù cho khu vực mậu dịch tự do<br /> Trung Quốc - ASEAN (CAFTA) được thành lập. Đánh giá về sức mạnh từ sự trỗi dậy<br /> của Trung Quốc, nguyên Thủ tướng Singapore Lý Quang Diệu đã nhấn mạnh “Trung<br /> Quốc sẽ trở thành một đối thủ khủng khiếp trong khu vực. Không có sự kết hợp nào<br /> của các nền kinh tế Đông Á: Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan, ASEAN sẽ có thể cân<br /> bằng với họ” [6].<br /> Thứ hai, sự trỗi dậy của Trung Quốc trên lĩnh vực quân sự là mối quan ngại sâu<br /> sắc nhất đối với các nước Đông Nam Á. Đặc biệt, sự hiện diện ngày càng gia tăng và<br /> áp lực từ phía Trung Quốc tại biển Đông đã khiến khu vực này trở nên căng thẳng và<br /> khó kiểm soát. Chiến lược thiết lập đường “chữ U” trên biển Đông được hiện thực hóa<br /> thông qua việc chiếm đóng bằng vũ lực, chế định các luật pháp, vẽ bản đồ, củng cố xây<br /> dựng trên thực địa nhằm mở rộng vùng biển tranh chấp, tăng cường khả năng ứng phó,<br /> nhất là việc tăng cường lực lượng hải quân trong những năm gần đây của Trung Quốc<br /> đã tạo sức ép lớn đối với các quốc gia Đông Nam Á.<br /> Trên thực tế, Trung Quốc đã và đang tiến hành nhiều cách thức nhằm đạt được<br /> mục tiêu chiến lược thông qua nhiều hành động bành trướng và tuyên bố trắng trợn,<br /> đặc biệt, Trung Quốc đã vi phạm nghiêm trọng Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển<br /> năm 1982 và Tuyên bố ứng xử Biển Đông (DOC) năm 2002 thông qua những tuyên<br /> bố yêu sách vùng biển “chữ U”, thành lập huyện Tam Sa, đưa giàn khoan trái phép<br /> vào vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam, lập các quy tắc gây cản trở các hoạt động<br /> trên biển của ngư dân Việt Nam và Philipines… Nguy hiểm hơn, Trung Quốc luôn sẵn<br /> 37<br /> <br /> SỰ TRỖI DẬY CỦA TRUNG QUỐC VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA ...<br /> sàng sử dụng sức mạnh quân sự trong mọi trường hợp để đạt được mục tiêu đề ra trên<br /> các vùng biển mà nước này tự cho là có chủ quyền. Điều này chứng tỏ một tham vọng<br /> chủ quyền lớn hơn, một tâm lý dân tộc kiên quyết hơn, và đó là điều mà Trung Quốc<br /> muốn để cho các nước trong khu vực và trên thế giới thấy rõ sức mạnh trỗi dậy của một<br /> cường quốc hùng mạnh, đặc biệt là khả năng tác chiến của lực lượng hải quân ngày<br /> càng được phát triển theo hướng hiện đại hóa.<br /> 2.3. Những phản ứng chính sách chủ yếu của Đông Nam Á trước sự trỗi dậy<br /> của Trung Quốc<br /> Thứ nhất, cần đẩy mạnh liên kết khu vực, nâng cao sức đề kháng trước những<br /> thách thức từ phía Trung Quốc<br /> Vấn đề trọng tâm đối với các nước Đông Nam Á là việc nhanh chóng thúc đẩy<br /> thành lập Cộng đồng ASEAN (AC) nhằm tăng cường tiếng nói của ASEAN cũng như<br /> nâng cao vai trò vị trí của tổ chức trong cộng đồng khu vực và quốc tế. Có thể nói, AC<br /> là một tiến trình hội tụ sự nỗ lực không ngừng nghỉ của các quốc gia ASEAN, là một<br /> bước tiến lớn lao trong tiến trình phát triển của tổ chức nói chung và mỗi nước thành<br /> viên nói riêng. Để triển khai kế hoạch xây dựng AC, tại Hội nghị Thượng đỉnh ASEAN<br /> lần thứ 10 tổ chức ở Viêng Chăn (Lào) vào tháng 11/2014 đã thông qua ba chương<br /> trình hành động nhằm xây dựng Cộng đồng an ninh (ASC), Cộng đồng kinh tế (AEC)<br /> và Cộng đồng Văn hóa – Xã hội (ASSC) bằng việc tiến tới thiết lập các thể chế, các cơ<br /> chế, các lĩnh vực ưu tiên… để sớm hình thành một cộng đồng chung vào năm 2015.<br /> Có thể nói, việc xây dựng AC trong thời gian sớm nhất sẽ tạo điều kiện thuận<br /> lợi cho ASEAN thực hiện các chiến lược khu vực, đảm bảo quá trình thực thi các mục<br /> tiêu cơ bản của tổ chức phù hợp với các nước thành viên, đặc biệt là việc hình thành<br /> một khu vực kinh tế ổn định, thịnh vượng và có khả năng cạnh tranh cao. Trong đó,<br /> hàng hóa, dịch vụ, đầu tư sẽ được chu chuyển tự do, và vốn được lưu chuyển chủ động<br /> hơn, kinh tế phát triển đồng đều, đói nghèo và chênh lệch kinh tế - xã hội được giảm<br /> bớt vào năm 2020. Hơn nữa, AC sẽ góp phần quan trọng để khẳng định vai trò chủ thể<br /> của ASEAN tại khu vực Đông Nam Á và nâng cao hơn nữa vị thế của Hiệp hội trong<br /> quan hệ quốc tế, nhất là mối quan hệ với các cường quốc trên thế giới. Điều này được<br /> Thủ tướng Singapore Lý Hiển Long nhấn mạnh trong dịp kỷ niệm 40 năm thành lập<br /> ASEAN (1967 - 2007): “Bằng sự tự hiện diện một cách gắn kết, chúng ta sẽ tự chứng<br /> tỏ khả năng theo đuổi lợi ích của chúng ta và can dự với thế giới. Chúng ta có thể<br /> thuyết phục người khác rằng chúng ta có thể được tin cậy để đóng một vai trò tích cực,<br /> trung thực và xây dựng trong việc cung cấp một nền tảng cho sự tương tác của họ với<br /> châu Á. Chỉ khi đó, các cường quốc khác mới nhìn nhận chúng ta một cách nghiêm<br /> túc. Chỉ khi đó, ASEAN mới thiết lập được chỗ đứng và vị trí chính đáng của nó trong<br /> khu vực” [10].<br /> 38<br /> <br />