Tác động của biến đổi khí hậu đến sinh kế nông nghiệp vùng ven biển tỉnh Khánh Hòa

HNUE JOURNAL OF SCIENCE<br /> Social Sciences, 2018, Volume 63, Issue 10, pp. 106-115<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1067.2018-0075<br /> <br /> TÁC ĐỘNG CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU ĐẾN SINH KẾ NÔNG NGHIỆP<br /> VÙNG VEN BIỂN TỈNH KHÁNH HÒA<br /> <br /> Trần Thị Hồng Nhung<br /> Khoa Việt Nam học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Tóm tắt. Trong những năm qua, vùng ven biển tỉnh Khánh Hòa chịu ảnh hưởng nhiều của<br /> biến đổi khí hậu (BĐKH). Hiện tượng mang tính toàn cầu này đặc biệt tác động đến nông<br /> nghiệp, một sinh kế quan trọng của người dân vùng ven biển. Diện tích đất nông nghiệp bị<br /> ảnh hưởng bởi cả lũ lụt và hạn hán, hệ thống thủy lợi bị xuống cấp bởi những yếu tố thời tiết<br /> cực đoan khiến nguồn vốn sinh kế của người dân bị tác động theo hướng tiêu cực. Và từ đó,<br /> hoạt động sinh kế nông nghiệp của người dân gặp nhiều khó khăn: nguy cơ dịch bệnh tăng,<br /> diện tích và sản lượng cây trồng giảm, chi phí sản xuất tăng khiến cho hiệu quả của sản xuất<br /> nông nghiệp vốn thấp lại càng suy giảm. Trong khi đó, những biện pháp ứng phó của người<br /> dân và chính quyền địa phương còn mang tính thụ động. Vì vậy rất cần những giải pháp mang<br /> tính chủ động, tích cực hơn cho khu vực này để giảm thiểu thiệt hại và nâng cao khả năng<br /> thích ứng của sinh kế nông nghiệp trong bối cảnh BĐKH.<br /> Từ khóa: BĐKH, sinh kế nông nghiệp, vùng ven biển, Khánh Hòa.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> BĐKH là những biến đổi trong môi trường vật lý hoặc sinh học gây ra những ảnh hưởng có<br /> hại đáng kể đến thành phần, khả năng phục hồi hoặc sinh sản của các hệ sinh thái tự nhiên, hoặc<br /> đến hoạt động của các hệ thống kinh tế - xã hội, hoặc đến sức khỏe và phúc lợi của con người<br /> [[9]].<br /> Khánh Hoà là một tỉnh thuộc duyên hải Nam Trung Bộ với diện tích tự nhiên 5.197 km2, có<br /> bờ biển dài và nhiều cửa lạch, đầm, vịnh, khoảng 200 đảo lớn nhỏ ven bờ và các đảo san hô của<br /> quần đảo Trường Sa. Dân số tỉnh Khánh Hòa là 1.222.190 người (năm 2017), mật độ trung bình<br /> 235 người/km2. Dân số tập trung chủ yếu ở các huyện, thị xã, thành phố ven biển bao gồm: huyện<br /> Vạn Ninh, thị xã Ninh Hòa, huyện Cam Lâm, huyện Trường Sa, thành phố Cam Ranh và thành<br /> phố Nha Trang, với tổng dân số 1.020.996 người, chiếm 83,5% dân số toàn tỉnh [[2]].<br /> Trong những năm gần đây, khu vực này đang bị đe dọa nghiêm trọng bởi những thay đổi của<br /> điều kiện thời tiết và khí hậu. Những tác động của BĐKH đối với Khánh Hòa đã được một số tác<br /> giả nghiên cứu như sự thay đổi hệ sinh thái vùng cửa sông, ven biển (Trần Đăng Hồng [[3]] và<br /> Nguyễn Kì Phùng [[5]]) hay các khu vực đô thị (Bùi Chí Nam [[4]]) và cơ sở hạ tầng của địa<br /> phương (Trần Ngọc Anh [[1]]). Tuy nhiên, ảnh hưởng của BĐKH đối với đời sống và sinh kế của<br /> người dân chưa được chú ý đến. Thực tế cho thấy nông nghiệp là sinh kế quan trọng của người<br /> dân vùng ven biển. Những năm gần đây, hiện tượng xâm nhập mặn, sự thay đổi rõ rệt của các yếu<br /> tố khí hậu (nhiệt độ, lượng mưa…), sự gia tăng của các hiện tượng thời tiết cực đoan (bão lũ, hạn<br /> hán…) đã khiến cho sản xuất nông nghiệp của cư dân địa phương ngày càng trở nên bấp bênh<br /> và các tổn<br /> Ngày nhận bài: 19/6/2018. Ngày sửa bài: 19/7/2018. Ngày nhận đăng: 2/8/2018.<br /> <br /> 106<br /> <br /> Tác động của biến đổi khí hậu đến sinh kế nông nghiệp vùng ven biển tỉnh Khánh Hòa<br /> Tác giả liên hệ: Trần Thị Hồng Nhung. Địa chỉ e-mail: trannhungvnh@gmail.com<br /> <br /> thương ngày càng rõ rệt. Do vậy, ảnh hưởng của BĐKH đến sinh kế nông nghiệp của cộng đồng<br /> dân cư ven biển cần được nghiên cứu nhằm đề xuất kế hoạch thích ứng, ứng phó có hiệu quả.<br /> <br /> 2.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> <br /> 2.1. Khái quát về tình hình BĐKH ở tỉnh Khánh Hòa<br /> Theo kết quả tính toán và dự báo tình hình BĐKH ở Khánh Hòa trong giai đoạn 2030 – 2100,<br /> BĐKH ở Khánh Hòa diễn ra tương đối rõ rệt cả về nhiệt độ, lượng mưa và mực nước biển dâng<br /> theo các kịch bản<br /> Bảng 1. Một số đặc trưng BĐKH khu vực ven bờ tỉnh Khánh Hòa<br /> TT<br /> <br /> Kịch bản<br /> <br /> Mực nước biển<br /> dâng (cm)<br /> <br /> Biến đổi nhiệt độ<br /> trung bình (oC)<br /> <br /> Biến đổi lượng mưa<br /> trung bình (%)<br /> <br /> 1<br /> <br /> RCP 4.5 – 2030<br /> <br /> 12<br /> <br /> 0,7<br /> <br /> 9,1<br /> <br /> 2<br /> <br /> RCP 4.5 – 2050<br /> <br /> 23<br /> <br /> 1,4<br /> <br /> 14,4<br /> <br /> 3<br /> <br /> RCP 4.5 – 2100<br /> <br /> 54<br /> <br /> 1,8<br /> <br /> 11,0<br /> <br /> 4<br /> <br /> RCP 8.5 – 2030<br /> <br /> 12<br /> <br /> 0,8<br /> <br /> 16,1<br /> <br /> 5<br /> <br /> RCP 8.5 – 2050<br /> <br /> 25<br /> <br /> 1,8<br /> <br /> 8,1<br /> <br /> 6<br /> <br /> RCP 8.5 – 2100<br /> <br /> 74<br /> <br /> 3,2<br /> <br /> 5,4<br /> <br /> (Nguồn: [[7]])<br /> Tại vùng ven biển Khánh Hòa, nhiệt độ tăng dẫn đến bốc hơi tăng, kết hợp với mưa mùa khô<br /> giảm làm cho dòng chảy kiệt giảm, hiện tượng hạn hán có thể xảy ra. Ngoài ra, nước biển dâng<br /> vừa làm ngập lụt những vùng trũng thấp ven biển, vừa làm gia tăng các hiện tượng xâm nhập mặn<br /> ở tầng nước mặt cũng như nước ngầm, gây tác động xấu đến hệ sinh thái và hoạt động kinh tế - xã<br /> hội tại địa phương. Vào mùa mưa, với xu thế lượng mưa tập trung nhiều vào tháng lớn nhất, hệ<br /> quả là sự gia tăng các trận mưa cực đoan hoặc cường độ mưa, dẫn đến các hiện tượng ngập lụt xảy<br /> ra thường xuyên hơn. Xu thế này kết hợp với mực nước biển dâng cao gây ngập lụt sâu hơn, thời<br /> gian duy trì ngập dài hơn. Mặt khác, do sự gia tăng của mực nước biển, đường bờ biển có xu thế<br /> tiến vào đất liền, làm cơ sở cho các tác động trực tiếp khác như: nước dâng do bão, áp thấp nhiệt<br /> đới sẽ tác động sâu hơn trong đất liền; sóng biển sẽ có thể có tác động trực tiếp lên các công trình<br /> hiện đang nằm sâu trong đất liền qua đó làm giảm tuổi thọ công trình, gây khó khăn trong quá<br /> trình hoạt động của công trình sản xuất cũng như sinh hoạt.<br /> <br /> 2.2. Tác động của BĐKH đối với sinh kế nông nghiệp<br /> 2.2.1. Tác động của BĐKH tới nguồn vốn sinh kế nông nghiệp<br /> a. Nguồn vốn tự nhiên<br /> BĐKH với đặc trưng là nước biển dâng đã gây nên hiện tượng ngập lụt ở tất cả các huyện, thị<br /> ven biển của tỉnh Khánh Hòa.<br /> Bảng 2: Diện tích ngập tiềm năng do nước biển dâng tại Khánh Hòa đến 2100<br /> TT<br /> <br /> Đơn vị<br /> <br /> Diện tích ngập tiềm năng (ha)<br /> RCP 4.5<br /> <br /> RCP 8.5<br /> <br /> RCP 4.5 + bão<br /> <br /> RCP 8.5 + bão<br /> <br /> 1<br /> <br /> Vạn Ninh<br /> <br /> 402,1<br /> <br /> 521,7<br /> <br /> 970,8<br /> <br /> 1438,0<br /> <br /> 2<br /> <br /> Ninh Hòa<br /> <br /> 1518,0<br /> <br /> 1840,0<br /> <br /> 1925,0<br /> <br /> 2323,0<br /> <br /> 3<br /> <br /> Nha Trang<br /> <br /> 546,6<br /> <br /> 774,9<br /> <br /> 1980,0<br /> <br /> 2243,0<br /> 107<br /> <br /> Trần Thị Hồng Nhung<br /> <br /> TT<br /> <br /> Đơn vị<br /> <br /> Diện tích ngập tiềm năng (ha)<br /> RCP 4.5<br /> <br /> RCP 8.5<br /> <br /> RCP 4.5 + bão<br /> <br /> RCP 8.5 + bão<br /> <br /> 4<br /> <br /> Cam Lâm<br /> <br /> 1837,0<br /> <br /> 1929,0<br /> <br /> 2330,0<br /> <br /> 2519,0<br /> <br /> 5<br /> <br /> Cam Ranh<br /> <br /> 832,9<br /> <br /> 1000,0<br /> <br /> 2021,0<br /> <br /> 2043,0<br /> <br /> (Nguồn: [[3]])<br /> Theo các kịch bản, hai địa phương có diện tích ngập lớn nhất là Ninh Hòa và Cam Lâm, sau<br /> đó là Nha Trang. Tuy nhiên, khi cộng thêm với hiện tượng nước dâng do bão thì diện tích ngập<br /> của các huyện tăng lên nhiều. Diện tích ngập này ảnh hưởng trực tiếp đến đất đai cho sản xuất<br /> nông nghiệp. Trong các loại đất đã được sử dụng, đất trồng lúa có tỉ lệ bị ngập cao nhất, khoảng<br /> 13,6% đến năm 2050 theo RCP 8.5 [[4]]. Điều này sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến sản lượng<br /> lương thực. Bên cạnh đó, nước biển dâng còn là nhân tố thúc đẩy quá trình xâm nhập mặn tiến sâu<br /> vào đất liền. Nhiều diện tích không bị ngập nhưng không thể tiếp tục canh tác lúa mà phải chuyển<br /> đổi sang các cây trồng hoặc mục đích sử dụng khác.<br /> b. Nguồn vốn vật chất:<br /> BĐKH tác động tới hệ thống cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất kĩ thật ngành nông nghiệp của<br /> Khánh Hòa ở cả hai chiều hướng: lũ lụt và hạn hán<br /> - Hạn hán:<br /> Đối với sản xuất nông nghiệp của Khánh Hòa, hạn hán là hiện tượng phổ biến và ảnh hưởng<br /> nặng nề nhất. Để cung cấp đủ nước tưới cho bà con nông dân, tỉnh Khánh Hòa đã tích cực đầu tư<br /> xây dựng các hồ thủy lợi nhưng lượng mưa quá ít vào mùa khô đã khiến cho hiệu suất của các hồ<br /> này giảm hẳn. Theo Chi cục Thủy lợi Khánh Hòa, đến đầu tháng 3/2017, 19 hồ thủy lợi mới tích<br /> được gần 141 triệu m3 nước, so với dung tích toàn bộ là gần 249 triệu m3, chỉ bằng 57% so với<br /> dung tích thiết kế. Hai hồ chứa có dung tích hàng đầu ở Khánh Hòa là hồ Đá Bàn (Ninh Hòa) với<br /> dung tích 75 triệu m3 nước, nhưng mới tích được hơn 15 triệu m3, chiếm hơn 20% tổng dung tích<br /> thiết kế; hồ Eakrong Rou (Ninh Hòa) dung tích gần 36 triệu m3, mới tích được 9,5 triệu m3 nước,<br /> bằng 27% so với dung tích thiết kế. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng của các<br /> hồ chứa nước mà về lâu dài sẽ gây hại cho hệ thống thủy lợi trên địa bàn.<br /> - Lũ lụt, nước biển dâng vào bão<br /> Tình trạng mưa gia tăng vào mùa lũ đã gây nên tình trạng lũ lụt, thậm chí là lũ ống và lũ quét<br /> tại Khánh Hòa. Ngay tại các vùng ven biển, do địa hình dốc đứng, ăn sát ra biển nên tác động của<br /> lũ vẫn lớn. Cộng thêm tình trạng nước biển dâng, triều cường và ảnh hưởng của bão, những thiệt<br /> hại ngày càng lớn.<br /> Bảng 3. Mức độ tổn thương của một số công trình thủy lợi do nước biển dâng [7]<br /> TT<br /> <br /> Tên công trình<br /> <br /> Xã<br /> <br /> Mức độ tổn thương<br /> theo RCP 8.5<br /> <br /> Mức độ tổn thương<br /> theo RCP 4.5<br /> <br /> 2<br /> <br /> Trạm bơm Văn Định 3<br /> <br /> Ninh Đông<br /> <br /> Trung bình<br /> <br /> Trung bình<br /> <br /> 3<br /> <br /> Trạm bơm Tiền Phong<br /> <br /> Ninh Hiệp<br /> <br /> Trung bình<br /> <br /> Trung bình<br /> <br /> 4<br /> <br /> Trạm bơm Vĩnh Phú<br /> <br /> Ninh Hiệp<br /> <br /> Trung bình<br /> <br /> Trung bình<br /> <br /> 5<br /> <br /> Trạm bơm Ninh Đa<br /> <br /> Ninh Đa<br /> <br /> Trung bình<br /> <br /> Trung bình<br /> <br /> 6<br /> <br /> Trạm bơm Cầu Mới<br /> <br /> Ninh Giang<br /> <br /> Trung bình<br /> <br /> Trung bình<br /> <br /> 7<br /> <br /> Trạm bơm Ninh Hà<br /> <br /> Ninh Hà<br /> <br /> Trung bình<br /> <br /> Trung bình<br /> <br /> 8<br /> <br /> Trạm bơm Bình Sơn<br /> <br /> Ninh Thọ<br /> <br /> Trung bình<br /> <br /> Trung bình<br /> <br /> 108<br /> <br /> Tác động của biến đổi khí hậu đến sinh kế nông nghiệp vùng ven biển tỉnh Khánh Hòa<br /> <br /> Ảnh hưởng trước hết là hệ thống giao thông với hơn 16 km đường các loại theo RCP 4.5,<br /> trong đó chủ yếu là đường tỉnh lộ, đường xã và đường đất [[4]]. Và đây là các tuyến đường phục<br /> vụ chính cho nông nghiệp trên địa bàn. Bên cạnh đó, hệ thống thủy lợi, là nhân tố hàng đầu cho<br /> sản xuất nông nghiệp của tỉnh Khánh Hòa cũng bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi lũ lụt và nước biển<br /> dâng.<br /> Bão không thường xuyên xuất hiện tại Khánh Hòa, nhưng tính thất thường trong hoạt động<br /> của bão đã tạo nên sức tàn phá lớn mà nạn nhân trực tiếp chính là hệ thống cơ sở vật chất địa<br /> phương. Trong cơn bão số 13 năm 2013, nhiều công trình thủy lợi trên địa bàn tỉnh bị hư hỏng<br /> nặng, ước thiệt hại hơn 88 tỷ đồng. Trong đó, có hơn 1.600 m đê cấp IV trở xuống, đê bối, bờ bao<br /> bị sạt, nứt, vỡ; hơn 5.360 m kè bị sạt lở, hư hỏng; hơn 13.000 m kênh mương bị sạt, trôi, hư hỏng;<br /> 2 đập thủy lợi bị sạt lở…<br /> 2.2.2. Tác động của BĐKH đến chiến lược sinh kế nông nghiệp<br /> a. Quy mô canh tác nông nghiệp<br /> Trong nông nghiệp Khánh Hòa, lúa vẫn là cây trồng chủ yếu nhất. Tuy nhiên, trong những<br /> năm gần đây, diện tích gieo trồng lúa thay đổi khá thất thường.<br /> <br /> (Nguồn: [[2]])<br /> Biểu 1. Diện tích và sản lượng cây lương thực có hạt của tỉnh Khánh Hòa<br /> Từ năm 2012 đến nay, diện tích gieo trồng các loại cây của Khánh Hòa thường không đạt kế<br /> hoạch do tác động của hạn hán và lũ lụt. Năm 2017, tổng diện tích gieo trồng của Khánh Hòa<br /> được 60.446,7 ha, bằng 74,2% kế hoạch, trong đó cây lương thực 31.369,6 ha, bằng 64,3%; cây<br /> chất bột có củ 5.744 ha, bằng 90,4%; cây thực phẩm 3.290,3 ha, bằng 53,2%; cây công nghiệp<br /> hàng năm 19.581,9 ha, bằng 97,3%. So với cùng kỳ năm trước, tổng diện tích gieo trồng cây hàng<br /> năm giảm 1,3%, cây chất bột có củ giảm 4,9% (chủ yếu giảm diện tích trồng sắn 5,8%); cây công<br /> nghiệp hàng năm giảm 4,2% (trong đó diện tích mía giảm 4,5%).<br /> Diện tích lúa và ngô của Khánh Hòa thay đổi thất thường qua các năm, trong đó năm 2015<br /> diện tích giảm mạnh nhất và nguyên nhân chủ yếu của hiện tượng này là tình trạng hạn hán do<br /> BĐKH. Tình trạng khô hạn, thiếu nước đang xảy ra nghiêm trọng, gây ảnh hưởng đến hơn 5.000<br /> ha cây trồng trong vụ Đông Xuân 2014 - 2015. Tình hình này lại tiếp tục trong năm 2016, Khánh<br /> Hòa có gần 10.000 đất lúa phải bỏ vụ. Riêng Ninh Hòa hiện đã có 1.800 ha đất lúa, khoảng 4.000<br /> ha đất canh tác nguy cơ phải dừng sản xuất trong vụ hè thu do hồ Đá Bàn chỉ tích được gần 20%<br /> tổng dung tích nên không đáp ứng đủ nhu cầu nước [[7]].<br /> 109<br /> <br /> Trần Thị Hồng Nhung<br /> <br /> Để thích ứng với BĐKH, thay thế cho diện tích cây lương thực đang giảm xuống do hạn hán,<br /> người dân vùng ven biển Khánh Hòa đã tiến hành trồng các cây công nghiệp ngắn ngày như mía,<br /> rau đậu các loại và những năm gần đây là tỏi. Tuy nhiên, các loại cây này cũng đang gặp rất nhiều<br /> khó khăn.<br /> Bảng 4: Diện tích một số loại cây ngắn ngày của Khánh Hòa<br /> TT<br /> <br /> Cây<br /> <br /> 1<br /> <br /> Mía<br /> <br /> 2<br /> 3<br /> <br /> Tiêu chí<br /> <br /> 2012<br /> <br /> 2013<br /> <br /> 2014<br /> <br /> 2015<br /> <br /> 2016<br /> <br /> 2017<br /> <br /> Diện tích (ha)<br /> <br /> 17.714<br /> <br /> 18.231<br /> <br /> 19.804<br /> <br /> 19.870<br /> <br /> 18.984<br /> <br /> 18.652<br /> <br /> Sản lượng (nghìn tấn)<br /> <br /> 914,3<br /> <br /> 970,4<br /> <br /> 1.002,4<br /> <br /> 934,6<br /> <br /> 827,2<br /> <br /> 928,4<br /> <br /> Rau<br /> đậu<br /> <br /> Diện tích (ha)<br /> <br /> 5.937<br /> <br /> 5.916<br /> <br /> 6.058<br /> <br /> 5.972<br /> <br /> 6.109<br /> <br /> 6.481<br /> <br /> Sản lượng (tấn)<br /> <br /> 65.008<br /> <br /> 65.328<br /> <br /> 67.626<br /> <br /> 65.020<br /> <br /> 64.320<br /> <br /> 67.319<br /> <br /> Hành<br /> tỏi<br /> <br /> Diện tích (ha)<br /> <br /> 446<br /> <br /> 416<br /> <br /> 405<br /> <br /> 369<br /> <br /> 73,39<br /> <br /> 72,86<br /> <br /> 75,31<br /> <br /> 75,88<br /> <br /> Sản lượng (tấn)<br /> <br /> (Nguồn: [[2]])<br /> Các nhóm cây đều có diện tích tăng giảm khá thất thường tùy thuộc vào điều kiện thời tiết và<br /> giá cả thị trường nhưng nhìn chung các giống cây trồng đều gặp nhiều khó khăn trong quá trình<br /> tăng trưởng do hiện tượng hạn hán.<br /> Trong điều kiện nước tưới thiếu, việc phát triển các cây lâu năm, nhất là cây xoài là một<br /> hướng lựa chọn của nông dân. Nhờ vậy diện tích xoài không ngừng tăng (trung bình 100 ha/năm),<br /> tuy nhiên, do thời tiết diễn biến thất thường, đặc biệt là hiện tượng mưa trái mùa khiến cho năng<br /> suất xoài không ổn định.<br /> b. Tình hình sản xuất nông nghiệp của các hộ gia đình<br /> Đối với việc canh tác nông nghiệp ở các hộ gia đình, nguồn nước có vai trò đặc biệt quan<br /> trọng. Nhất là trong điều kiện BĐKH, khi lượng mưa ngày càng chênh lệch giữa các mùa, việc<br /> đảm bảo nước tưới trở thành vấn đề cấp thiết.<br /> <br /> Biểu 2. Chất lượng nước cho sản xuất nông nghiệp so với 5 năm trước (%)<br /> (Nguồn: Tính toán từ số liệu điều tra tháng 4/2017)<br /> Có tới 42,5% số hộ được hỏi cho rằng chất lượng nước cho sản xuất nông nghiệp xấu hơn so<br /> với trước đây. Và 50% số hộ thấy thiếu nước cho sản xuất. Nguyên nhân lý giải cho nhận định<br /> này là do tình trạng hạn hán ngày càng gia tăng do BĐKH (62,2%), lại cộng với điều kiện các hồ<br /> chứa nước chưa được cải tạo nên chức năng điều hòa nguồn nước còn kém hiệu quả (28,3%).<br /> Khó khăn thứ hai trong canh tác nông nghiệp của tỉnh Khánh Hòa là tình hình dịch bệnh. Có<br /> thể khẳng định những năm gần đây dịch bệnh trên các loại cây trồng, vật nuôi diễn biến khá phức<br /> tạp theo xu hướng tăng cả về diện ảnh hưởng và mức độ trầm trọng.<br /> 110<br /> <br />