Tâm lý học pháp lý - G.Sikhanxev.Matxcơva.1998

Chia sẻ: Đào Đức Mạnh | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:246

Thêm vào BST

Báo xấu

119
lượt xem 24
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tâm lý học pháp lý có nhiệm vụ nghiên cứu đặc điểm hoạt động tâm lý của những người tham gia các quan hệ pháp luật. Như vậy, đối tượng tâm lý học pháp lý đó là nghiên cứu các hiện tượng, cơ chế, quy luật tâm lý biểu hiện trong lĩnh vực thực hành của luật pháp.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tâm lý học pháp lý - G.Sikhanxev.Matxcơva.1998

1 G.Sikhanxev.Matxcơva.1998 TÂM LÝ HỌC PHÁP LÝ PHẦN I. ĐỐI TƯỢNG, NHIỆM VỤ, HỆ THỐNG, PHƯƠNG PHÁP VÀ LỊCH SỬ CỦA TÂM LÝ HỌC PHÁP LÝ CHƯƠNG I. ĐỐI TƯỢNG, NHIỆM VỤ, HỆ THỐNG TÂM LÝ HỌC PHÁP LÝ Sự phát triển của khoa học được đánh dấu một mặt bởi việc phân hóa các tri thức khoa học, còn mặt khác là tích hợp, xâm nhập lẫn nhau một số lĩnh vực này vào những lĩnh vực khác. Quá trình này dẫn đến sự tạo thành những lĩnh vực tri thức khoa học mới gắn liền những ngành khoa học đã từng tách rời với nhau. Dưới góc độ trên, việc hình thành ngành khoa học như tâm lý học pháp lý với tư cách là khâu nối kết giữa tâm lý học và khoa học luật, là một hiện tượng tất yếu. Tâm lý học pháp lý – ngành khoa học ứng dụng, bao hàm trong mình tâm lý học cũng như luật học. Lĩnh vực tâm lý của những người gắn liền với tố tụng và hoạt động pháp luật có hàng loạt những đặc điểm có tính chất được quy định bởi việc thực hiện tập hợp những chức năng xã hội và pháp luật đa dạng. Tâm lý học pháp lý có nhiệm vụ nghiên cứu đặc điểm hoạt động tâm lý của những người tham gia các quan hệ pháp luật. Như vậy, đối tượng tâm lý học pháp lý đó là nghiên cứu các hiện tượng, cơ chế, quy luật tâm lý biểu hiện trong lĩnh vực thực hành của luật pháp. Tâm lý học pháp lý với tư cách là khoa học có những nhiệm vụ nhất định, và có thể chia làm hai loại: chung và cụ thể. Nhiệm vụ chung của tâm lý học pháp lý là sự kết hợp khoa học các tri thức tâm lý học và luật học, phát hiện bản chất tâm lý của những phạm trù cơ bản của luật pháp. Có thể coi những nhiệm vụ cụ thể của tâm lý học pháp lý là nghiên cứu các hướng dẫn thực hiện hiệu quả nhất hoạt động áp dụng pháp luật, trong đó gồm có: Nghiên cứu các cơ sở (điều kiện) tâm lý của các chuẩn mực pháp luật. Nghiên cứu tâm lý nhân cách tội phạm, vạch ra những động cơ của hành động phạm tội, đặc điểm động cơ hành động các dạng phạm tội khác nhau. Nghiên cứu cơ sở tâm lý xã hội của việc phòng ngừa tội phạm. Nghiên cứu các quy luật tâm lý của các dạng hoạt động bảo vệ pháp luật khác nhau (của điều tra viên, công tố viên, luật sư, thẩm phán). Nghiên cứu các quy luật tâm lý hoạt động của các cơ sở cải tạo với mục đích soạn ra hệ thống các biện pháp cải tạo và giáo dục phạm nhân. 1
2 Đưa ra các hướng dẫn về việc hoàn thiện kỹ năng nghề nghiệp của cán bộ cơ quan bảo vệ pháp luật, về việc định hướng nghề nghiệp, lựa chọn nghề nghiệp, tham vấn nghề nghiệp những người có nguyện vọng làm việc trong các cơ quan này. Tâm lý học pháp lý có hệ thống các phạm trù, khái niệm và cấu trúc xác định của mình. Có thể chia ra những lĩnh vực sau: Lĩnh vực phương pháp luận bao gồm những gì liên quan đến đối tượng, nhiệm vụ, hệ thống, phương pháp và lịch sử phát triển của tâm lý học pháp lý. Tâm lý pháp luật – lĩnh vực của pháp lý nghiên cứu về những khía cạnh tâm lý của việc thực thi pháp luật, những quy luật tâm lý của sự xã hội hóa pháp luật nhân cách, cũng như về những khiếm khuyết tâm lý dẫn đến phá vỡ xã hội hóa cá nhân. Tâm lý học tội phạm – lĩnh vực nghiên cứu những đặc điểm tâm lý nhân cách tội phạm, động cơ hành vi phạm tội nói chung, cũng như những dạng hành vi phạm tội riêng (tội phạm bạo hành, tội phạm vụ lợi, tội phạm trẻ vị thành niên), cũng như tâm lý học tội phạm băng nhóm. Tâm lý học điều tra – trinh sát lĩnh vực tâm lý học pháp lý nghiên cứu những khía cạnh tâm lý của việc phát hiện và điều tra vụ án. Tâm lý học tư pháp – lĩnh vực nghiên cứu các khía cạnh tâm lý của xét xử tư pháp, các vấn đề của giám định tâm lý – pháp lý. Tâm lý học hoạt động cải tạo – lĩnh vực tâm lý học pháp lý nghiên cứu những khía cạnh tâm lý của tính hiệu quả trừng phạt hình sự, những vấn đề tâm lý thi hành trừng phạt, tâm lý phạm nhân, và cơ sở tâm lý của việc tái xã hội hóa và tái thích ứng hóa sau khi đã chịu hình phạt. CHƯƠNG II. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU CỦA TÂM LÝ HỌC PHÁP LÝ Trong tâm lý học pháp lý tồn tại hệ thống các phương pháp nghiên cứu tâm lý cá nhân, cũng như nghiên cứu các hiện tượng tâm lý xuất hiện trong quá trình hoạt động áp dụng luật pháp. Phương pháp quan sát. Phương pháp quan sát trong tâm lý học được hiểu là quá trình tri giác có tổ chức đặc biệt, có chủ định, có mục đích của nhà nghiên cứu khi nhận thức về các biểu hiện đa dạng của tâm lý trong cuộc sống, trong quá trình điều tra, xử án và trong những lĩnh vực khác của hoạt động áp dụng pháp luật. Phương pháp quan sát loại trừ việc sử dụng những thủ pháp nào đó có thể đem lại sự thay đổi và phá vỡ tiến trình tự nhiên của các hiện tượng được nghiên cứu. Nhờ đó mà 2
3 phương pháp này cho phép nhận thức hiện tượng được nghiên cứu trong toàn bộ tính toàn vẹn và chân thực của các đặc điểm về chất của nó. Đối tượng của quan sát trong tâm lý học không phải là những xúc cảm tâm lý trực tiếp, mà là những biểu hiện của chúng ở các hành vi và hành động của con người, trong lời nói và hoạt động của họ. Để có được những kết quả khách quan, nhất thiết (tất yếu) phải tuân thủ một loạt những điều kiện đặc biệt như: Các hiện tượng nghiên cứu cần phải được quan sát trong những điều kiện bình thường, không có sự thay đổi tiến trình tự nhiên của chúng. Bản thân việc nghiên cứu không được phá vỡ hiện tượng nghiên cứu. Quan sát phải tiến hành trong điều kiện đặc trưng nhất đối với hiện tượng được nghiên cứu. Việc thu thập thông tin bằng quan sát được tiến hành theo kế hoạch được vạch ra trước (chương trình) tương ứng với nhiệm vụ nghiên cứu. Quan sát được tiến hành không chỉ một lần mà phải được chính một người thực hiện một cách hệ thống đối với một kiểu hiện tượng ở nhiều người và trong các tình huống khác nhau đặc trưng nhất cho hiện tượng này. Để ghi nhận kết quả quan sát, có thể sử dụng các phương tiện kỹ thuật: ghi lại lời nói của người được quan sát lên máy, sử dụng máy chụp hình và quay phim. Trong điều kiện điều tra và xử án, các phương tiện kỹ thuật có thể được áp dụng một khi tuân thủ trong khuôn khổ của luật tố tụng. Quan sát thường là: Trực tiếp và gián tiếp, có mặt người quan sát và không có mặt người quan sát. Khi quan sát trực tiếp, việc nghiên cứu được tiến hành bởi người sẽ có những kết luận về kết quả nghiên cứu. Cán bộ điều tra và các thẩm phán khi tiến hành các hành động điều tra và xét xử và các giáo dục viên của trại cải tạo thường sử dụng kiểu quan sát này. Quan sát gián tiếp thường gặp ở những trường hợp khi mà thông tin về hiện tượng quan sát được người khác thu thập. Dạng quan sát này có đặc điểm : kết quả của nó luôn được củng cố trong các tài liệu của vụ án – trong biên bản thẩm vấn người khác, trong các kết luận của giám định (giám định pháp –tâm lý, pháp y),… Quan sát không có mặt của người quan sát – trường hợp khi người quan sát là người cách xa, không tham dự vào giao tiếp hoặc hoạt động chung đối với người hoặc nhóm bị quan sát. Quan sát có mặt người quan sát có đặc điểm là người nghiên cứu tham gia vào tình huống xã hội với tư cách là một thành viên trong đó (đồng thời không bộc lộ ý đồ quan sát của mình – động cơ hành động của mình). Ưu điểm của phương pháp này – liên hệ trực 3
4 tiếp với khách thể nghiên cứu, có khả năng ghi nhận được các sự kiện mà trong quan sát thông thường có thể người nghiên cứu không phát hiện được. Tất cả các phương pháp nêu trên đều là phương pháp nghiên cứu khách quan. Ngoài ra, trong các nghiên cứu tâm lý còn áp dụng phương pháp tự quan sát (nội suy). Nó thể hiện ở việc quan sát những thể hiện bên ngoài của hoạt động của mình, của những sự kiện có ý nghĩa tâm lý quan trọng trong cuộc sống của bản thân, cũng như quan sát đời sống và trạng thái tâm lý nội tâm. Giá trị khoa học của tự quan sát phụ thuộc vào mức độ khách quan của nó, mức độ tương ứng với các sự kiện thực tế. Người nghiên cứu có thể dựa vào bản thân tự mình phán đoán, ví dụ như : khi bổ sung kết quả nghiên cứu bằng những thông số khách quan thì có thể phán đoán về ảnh hưởng của những yếu tố này hay yếu tố khác đến những người tham dự hoạt động điều tra và xét xử. Phương pháp trao đổi. Mục tiêu của nghiên cứu tâm lý là nhận thức làm sao sâu sắc nhất về cá nhân, về thế giới nội tâm, quan điểm, xu hướng, hứng thú, thái độ của họ đối với các hiện tượng khác nhau của đời sống xã hội. Trong những trường hợp này thì phương pháp quan sát tỏ ra không hiệu quả và phương pháp trao đổi là một trong những phương pháp có hiệu quả hơn. Thực chất của phương pháp này là việc trao đổi tự nhiên của nhà nghiên cứu với con người về các vấn đề mà mình quan tâm (không nên nhầm lẫn giữa trao đổi với phỏng vấn). Tài liệu thu thập được thường dưới dạng ngôn từ; nhà nghiên cứu phán đoán về hiện tượng mình quan tâm thông qua các phản ứng ngôn ngữ của người trò chuyện. Hiệu quả của trò chuyện phụ thuộc vào: Khả năng của nhà nghiên cứu thiết lập quan hệ cá nhân với người trò chuyện. Có kế hoạch trò chuyện được chuẩn bị chu đáo . Kỹ năng của nhà nghiên cứu đưa ra các câu hỏi gián tiếp chứ không phải những câu hỏi trực tiếp. Ý nghĩa của cuộc trao đổi phụ thuộc vào tính khách quan của những thông tin nhận được, vì vậy cần phải chú ý nhận được tối đa các thông tin thực sự, câu hỏi này cần phải được kiểm nghiệm bằng những câu hỏi khác; ngoài ra cũng nên sử dụng máy ghi âm để không chỉ ghi nhận nội dung mà còn ngữ điệu của người nói. Lặp lại cuộc nói chuyện cũng với những người ấy , song có sự thay đổi ít nhiều về nội dung nhằm tránh sự sáo rỗng, rập khuôn – đó cũng là một trong những điều kiện tạo cho phương pháp này có hiệu quả. Phương pháp trao đổi phần nhiều có nét giống thẩm vấn, bởi vậy cần lưu ý tới một số yêu cầu sau như : cơ sở hiệu quả thành công của phương pháp trao đổi đó là việc tạo ra hoàn cảnh không gò bó cho phép khả năng kết hợp một cách tự nhiên giữa việc tự do kể chuyện kết hợp trả lời những câu hỏi làm rõ, bổ sung và kiểm tra lại những gì trình bày. 4
5 Đôi lúc nhằm tạo hiệu quả cho cuộc trao đổi, người ta tiến hành chúng trong điều kiện quen thuộc với con người được trao đổi. Bởi vậy, nếu như trao đổi có mục đích là làm quen với cá nhân con người thì có thể tiến hành ở nơi người ấy công tác, nghỉ ngơi và sống. Phương pháp bảng phỏng vấn. Đây là phương pháp hỏi ý kiến nhiều người theo một hình thức định sẵn. Phương pháp này được thực hiện một cách ẩn danh do đó cho phép thu được những thông tin khách quan về các quá trình và hiện tượng. Những tư liệu này sẽ được xử lý và phân tích thông qua phương pháp thống kê. Trong lĩnh vực tâm lý học pháp lý, phương pháp bảng phỏng vấn được ứng dụng tương đối rộng rãi – từ quá trình điều tra – xét xử cho đến lĩnh vực cải tạo và thực thi pháp luật. Bên cạnh phương pháp bảng phỏng vấn còn áp dụng phỏng vấn tự động qua điện thoại. Ưu điểm chủ yếu của nó là hoàn toàn ẩn danh. Nhờ vậy mà mọi người có thể dễ dàng trả lời một loạt những câu hỏi “tế nhị” hơn là làm bảng câu hỏi. Một dạng khác của bảng phỏng vấn đó là phương pháp phỏng vấn. Trong quá trình phỏng vấn người ta phát biểu những suy nghĩ của mình đối với các hiện tượng, sự kiện. Phỏng vấn cần được thực hiện theo một chương trình xác định rõ ràng. Nhờ đó mà có thể nhận được những thông tin về các đặc điểm hoạt động của các cơ quan bảo vệ pháp luật. Phỏng vấn cán bộ điều tra, trinh sát cho phép biết về trình độ chuyên nghiệp, các khó khăn mà họ thường gặp, về ý kiến của họ về tình trạng tội phạm và các giải pháp giảm thiểu tình trạng đó… Khi phỏng vấn các thẩm phán có thể nhận được các thông tin về cách thức hình thành các quan điểm riêng, tiêu chuẩn đánh giá chứng cứ, về các biện pháp xây dựng mối liên hệ tâm lý với bị cáo, về những ưu khuyết điểm của thủ tục xét xử. Tổng hợp kết quả phỏng vấn sẽ cung cấp tài liệu minh họa tương đối đầy đủ dành cho các kết luận lý thuyết và khuyến cáo cho việc thực hiện có hiệu quả hoạt động áp dụng pháp luật. Để xác định những đặc điểm tâm lý của cá nhân thì phương pháp nghiên cứu tiểu sử có một ý nghĩa đặc biệt. Bản chất của phương pháp này là việc thu thập và phân tích các tư liệu có tính tiểu sử, qua đó soi rõ các đặc điểm con người và sự phát triển của họ. Ở đây gồm có: xác định những thông tin tiểu sử cụ thể, phân tích các nhật ký, thu thập và đối chiếu hồi ức của những người khác… Phương pháp nghiên cứu tiểu sử là phương pháp được các nhà nghiên cứu tội phạm học các nước thường sử dụng. Với mục đích nghiên cứu cá nhân tội phạm, người ta đã soạn các bảng câu hỏi tiểu sử khác nhau; và cho tới giờ những bảng câu hỏi này vẫn còn ý nghĩa ứng dụng thiết thực. Ví dụ như bảng câu hỏi do giáo sư Italia – Ottolengi đưa ra có những phần đặc biệt thú vị đối với các nhà tâm lý học pháp lý: “thông tin về gia đình của đối tượng, những yếu tố di truyền, điều kiện sống và giáo dục, thói quen (hút thuốc, nghiện rượu, ma túy), những trò giải trí ưa thích (cờ bạc..), thông tin về những hành vi thường có trong gia đình, ở nơi làm việc, khi phục vụ quân đội, khi đi ra nước ngoài, về 5
6 thái độ đối với cảnh sát và giới tội phạm, về những quan hệ bà con thân thuộc”. Những câu hỏi như vậy cho phép nghiên cứu cá nhân tội phạm đầy đủ hơn và có phương pháp hơn. Trong thực tiễn điều tra –xét xử và cải tạo, một số khía cạnh riêng lẻ của phương pháp nghiên cứu tiểu sử này là phương tiện quan trọng thu nhận thông tin được dùng vào mục đích chiến thuật. Về bản chất phương pháp tổng hợp các nhận xét độc lập gần với phương pháp nghiên cứu tiểu sử, mục tiêu của nó là thu thập các thông tin về cá nhân nhằm nhận được các nguồn độc lập khác nhau. Phương pháp này cung cấp tư liệu phong phú cho phép xây dựng quan nỉệm đầy đủ hơn về cá nhân nhờ phân tích các ý kiến do những người có những quan hệ khác nhau với đối tượng đưa ra. Các tài liệu chính thức quan trọng có những thông tin được sử dụng để tổng hợp các đặc điểm độc lập là: Nhận xét của đơn vị công tác, học tập, nơi sống; Hồ sơ lưu vụ án hình sự, nếu như đối tượng là người đã có tiền án. Trong trường hợp này việc phân tích biên bản phiên họp xét xử có thể đem lại nhiều thông tin bổ ích. Ở đây đã thể hiện rõ nét nhất những đặc điểm tâm lý của cá nhân (cách tự bào chữa, thái độ đối với những kẻ tòng phạm…). Từ những tài liệu này có thể có những thông tin về hành vi của đối tượng trong thời gian ở trại cải tạo, về thái độ đối với những người thân quen… Hồ sơ tiểu sử bệnh án. Biên bản giám định pháp y và tâm thần, nếu như đối tượng đã từng bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Phương pháp thực nghiệm – là phương pháp chủ đạo trong tâm lý học. Nó có khuynh hướng nghiên cứu các hiện tượng tâm lý ở những điều kiện được chuẩn bị đặc biệt trước và về mặt bản chất được chia thành thực nghiệm trong phòng thí nghiệm và thực nghiệm trong điều kiện tự nhiên. Thực nghiệm trong phòng thí nghiệm chủ yếu được áp dụng trong các nghiên cứu khoa học, cũng như trong khi tiến hành giám định pháp y. Nhược điểm chủ yếu của phương pháp này là những khó khăn của việc sử dụng thiết bị kỹ thuật của phòng thí nghiệm trong điều kiện hoạt động thực tiễn của các cơ quan bảo vệ pháp luật, cũng như sự khác biệt của diễn biến các quá trình tâm lý trong điều kiện phòng thí nghiệm với diễn biến của chúng trong điều kiện bình thường. Những nhược điểm trên được khắc phục khi sử dụng phương pháp thực nghiệm trong điều kiện tự nhiên. Trong thực nghiệm ở điều kiện tự nhiên, các thành viên của thực nghiệm sẽ tiếp nhận những gì xảy ra như những gì như thực tế, mặc dù hiện tượng được nghiên cứu được nhà 6
7 nghiên cứu chuẩn bị trong các điều kiện được ấn định trước cũng như diễn biến của thực nghiệm sẽ được ghi nhận một cách khách quan. Một trong những dạng của phương pháp thực nghiệm được sử dụng trong tâm lý học pháp lý đó là – thực nghiệm kết hợp giảng dạy. Nó được sử dụng trong khi nghiên cứu các hiện tượng tâm lý trong quá trình học tập và đào tạo ngành nghề, trong việc áp dụng những phương pháp học tập tích cực (qua đó hình thành những phẩm chất quan trọng của chuyên gia pháp luật tương lai). Phương pháp này có thể áp dụng trong hoạt động của các cơ sở cải tạo phạm nhân. Nhờ phương pháp này mà có thể phát triển ở phạm nhân kỹ năng lao động, những quan điểm và thái độ mới đối với xã hội, hình thành hành vi có thể chấp nhận được về mặt xã hội. Có một kiểu khác nữa của phương pháp thực nghiệm đó là thực nghiệm liên tưởng; do F.Galton và K. Iung đề ra. Thực chất của phương pháp này là việc đưa ra từng từ (có vẻ ngẫu nhiên) và đề nghị người được thí nghiệm trả lời bằng bất kỳ từ nào xuất hiện trong đầu của mình. Trong khi tiến hành thí nghiệm người ta sẽ ghi nhận chi tiết thời gian phản ứng , có nghĩa là khoảng thời gian giữa câu hỏi và câu trả lời. Mội biến thể khác của phương pháp thí nghiệm được áp dụng trong một lĩnh vực hẹp đó là phương pháp trắc nghiệm. Phương pháp này đã được sử dụng để giải quyết một loạt vấn đề: kiểm tra mức độ phát triển trí tuệ, xác định độ chuyên nghiệp ngành nghề, phát hiện các tham số của nhân cách. Trong tâm lý học hiện đại có những loại trắc nghiệm thông dựng như: trắc nghiệm đánh giá, trắc nghiệm xúc cảm, trắc nghiệm nhân cách. Trong tâm lý học pháp lý thường áp dụng trắc nghiệm xúc cảm. Chúng dùng để xác định tâm thế cá nhân bởi vì chúng “khiêu khích” con người bộc lộ bản thân. Phổ biến nhất là trắc nghiệm Rorsakh ( sử dụng các vết mực đen để người ta liên tưởng), trắc nghiệm tổng giác chủ đề (TAT) của Merreia, trắc nghiệm Rozensveig (trạng thái cùng quẫn), các trắc nghiệm có sử dụng những hình ảnh.v.v. Có trắc nghiệm nghiên cứu ý thức pháp luật – trắc nghiệm Mira – Lopes về sự không chung thủy vợ chồng: Đề nghị người được nghiên cứu đặt mình vào trường hợp bị phản bội và chọn một trong những giải pháp như: giết tình địch, giết người có lỗi, bỏ đi, ly dị…. Trắc nghiệm nhân cách được xây dựng theo nguyên tắc con người tự đánh giá bản thân mình. Nổi tiếng nhất đó là trắc nghiệm “MMPI”, có 384 câu, qua đó người ta có thể hình dung được diện mạo tâm lý của nhân cách. Tương tự như vậy còn có trắc nghiệm Tailor và Aizenk xác định độ lo lắng và khép kín cũng như cân bằng xúc cảm của nhân cách. Trắc nghiệm thường được sử dụng trong giám định pháp – tâm lý và nghiên cứu nhân cách tội phạm. Phương pháp phân tích và đánh giá kết quả hoạt động của con người. Sản phẩm hoạt động con người là những tư liệu khách quan cho phép phát hiện nhiều đặc điểm của tâm lý con người. Việc phân tích sản phẩm hoạt động cũng cho phép nhận xét về những 7
8 đặc điểm của kỹ năng, phương thức hành động, các nét của nhân cách thể hiện trong thái độ đối với lao động… Trong tâm lý học pháp lý, việc nghiên cứu các quá trình và kết quả hoạt động áp dụng pháp luật có một vai trò quan trọng. Để làm rõ vai trò của nhân tố cá nhân con người, trình độ chuyên nghiệp thì nhất thiết phải tổng hợp được kinh nghiệm hàng đầu tiên tiến cũng như những thất bại, sai lầm trong hoạt động của các cơ quan bảo vệ pháp luật. Nhằm mục đích này thì việc nghiên cứu tài liệu trao đổi kinh nghiệm, các công bố của những chuyên gia hàng đầu về luật học mà ở đó đã mở ra những bí mật nhà nghề và có những lời khuyên bổ ích trong việc khắc phục sự biến dạng, méo mó nghề nghiệp và cũng như những hiện tượng tiêu cực khác. Biến thể đặc biệt của phương pháp này là phương pháp nghiên cứu kết quả hoạt động phạm tội, phương thức thực hiện hành vi phạm tội. Các nhà tội phạm học đều biết rằng những kẻ tội phạm – từng có tiền án, thường “chuyên môn hóa” ở một lĩnh vực phạm tội nào đó nhất định và thường thực hiện bằng một phương thức nhất định. Phương thức khi được lặp đi lặp lại thì tạo ra cái gọi là “chữ ký tội phạm”. Đôi khi thì “danh thiếp” của tội phạm có thể là việc xâm hại đến một số đối tượng nhất định ví dụ như, chỉ ăn trộm tranh cổ quý (vàng bạc, đá quý, vật dụng điện tử, xe máy). Tri thức về phương thức gây án áp dụng để khám phá vụ án đã được các nhà tội phạm học áp dụng từ hồi cuối thế kỷ XIX, khi đó đã đưa ra một dạng đăng ký mã số đặc biệt về tội phạm – theo phương thức gây án M08. Nghiên cứu phương thức, vị trí và thời gian gây án đôi khi cho phép xác định được một số đặc điểm cá nhân tội phạm ( tính tàn nhẫn, có tính toán, hời hợt…). Việc cắt thân thể của người bị hại, hoặc là đốt phi tang có thể nói lên tính lạnh lùng hoặc đần độn xúc cảm của tội phạm (đôi khi đó là dấu hiệu của sự lệch lạc, biến dạng tâm thần). Ngoài ra theo phương thức gây án có thể xác định còn có thể xác định về kỹ năng nghề nghiệp, mức độ phát triển trí tuệ, năng lực của bị cáo. Ví dụ, không phải ai cũng có thể chế tạo được dấu giả hoặc tiền giả và việc mở một két sắt có cấu tạo phức tạp đòi hỏi phải có tri thức nhất định và tài năng. Phân tích phương thức gây án có thể thấy được trạng thái xúc cảm của tội phạm. Việc gây ra vô số thương tích trên thân thể nạn nhân có thể nói lên việc tội phạm đang ở trạng thái kích động xúc cảm mạnh. Phương pháp phân tích tâm lý về các tài liệu . Tài liệu, theo nghĩa rộng là những gì được ghi chép, vẽ hoặc thể hiện bằng cách nào đó, có thể chứa đựng những thông tin có liên quan tới tâm lý học pháp lý. Phân tích tài liệu – phương pháp cho phép tiếp cận những thông tin trên. Có những tài liệu có ý nghĩa pháp lý và cũng có những tài liệu không có liên quan tới luật pháp. Ở đây chúng ta chỉ bàn tới những tài liệu luật pháp. Trong quá trình nghiên cứu các chuẩn mực pháp luật điều chỉnh hoạt động tố tụng, việc phân tích tâm lý giúp hiểu rõ các yêu cầu đưa ra đối với công tác của cán bộ điều tra, thẩm phán, giúp phát hiện sự phản ánh quy luật tâm lý trong những chuẩn mực này, mà những quy luật này cần 8
9 phải được lưu ý trong hoạt động điều tra, ví dụ trong việc nhận dạng, thẩm vấn trẻ vị thành niên.v.v. Phân tích thực tiễn xét xử đem lại nội dung phong phú về mặt tâm lý, bởi vì trước hết nó là sự nghiên cứu các tình huống xét xử phức tạp tức là những tình huống đã có liên quan đến việc tuyên án. Nếu như một luật gia chủ yếu lưu ý tới tính đúng đắn hay không của việc áp dụng các chuẩn mực pháp luật trong khi tuyên án thì nhà tâm lý qua phân tích của mình sẽ cố gắng thấy được hoàn cảnh cuộc sống mà trong đó có sự kết hợp các hiện tượng tâm lý xã hội, liên nhân cách và tâm lý cá nhân – và đó là những gì sẽ ảnh hưởng đến quyết định xét xử. Trong những quyết định xét xử, nhà tâm lý sẽ lưu ý tới những sự kiện của cuộc sống, đó chính là những gì nói lên trạng thái đạo đức – pháp luật của xã hội. Bởi vậy có thể nói rằng tại sao các vụ án ly hôn thường rất nghèo nàn về mặt pháp lý nhưng lại là tư liệu quý đối với các nghiên cứu xã hội học, tâm lý học xã hội và tâm lý học về đời sống gia đình. Điều này cũng như vậy khi nói về những quyết định của tòa về trách nhiệm của cha mẹ đối với những gì mà con cái của họ đã vi phạm (pháp luật), khi mà những khuyết tật của xã hội hóa pháp luật trong gia đình đã bộc lộ rõ ràng. Khách thể của phân tích tâm lý có thể là các thẩm phán – những người đưa ra quyết định phán xét. Về mặt tâm lý, đáng chú ý là những vấn đề như : động cơ của những quyết định đưa ra, các yếu tố ảnh hưởng đến sự hình thành quan điểm cá nhân của thẩm phán đối với vụ án.. Ngoài việc phân tích định tính tài liệu pháp lý – phân tích ý nghĩa, mặt nội dung của những tài liệu này, thì còn có phương pháp phân tích về lượng, hình thức –phân tách và xử lý các đơn vị thông tin. Phổ biến nhất đó là phương pháp phân tích – định lượng. Thực chất phương pháp này là việc tách trong nội dung tài liệu (văn bản) các đơn vị nghĩa (từ hoặc dấu hiệu), qua đó có thể ghi nhận và chuyển thành các chỉ số bằng lượng thông qua các đơn vị tính toán. Đơn vị tính toán được sử dụng là tần số xuất hiện dấu hiệu trong văn bản, khối lượng của văn bản chứa đựng đơn vị nghĩa (trong dòng, đoạn văn). Phân tích tài liệu cũng cho phép khả năng nhận được thông tin về con người. Đó có thể là những bức thư, nhật ký, báo cáo… Khi đánh giá về cá nhân theo các tài liệu, cần chú ý không chỉ tính tới nội dung mà cả hình thức thể hiện ý nghĩ, tình cảm, trạng thái của con người. Trong nghiên cứu nhân cách, tâm lý thư học có một vị trí đặc biệt, khoa học này đề ra mục tiêu xác định các tính chất của nhân cách dựa trên các đặc điểm của nét chữ cá nhân. Qua thư từ có thể giới tính, trình độ học vấn, trạng thái xúc cảm, khuyết tật ngôn ngữ và tâm lý, một số đặc điểm khí chất. Mọi nghiên cứu cá nhân đều kết thúc bằng việc tổng hợp tất cả các tài liệu thu được từ đó tạo thành bức tranh mô tả tâm lý của nhân cách. Việc tạo mô tả tâm lý góp phần định hướng giữa các tư liệu thu được, đồng thời hỗ trợ việc phát hiện và giải quyết các mâu thuẫn trong những tài liệu đó, cho phép xác định những nguyên nhân tâm lý – xã hội của hành động phạm tội (nếu như đối tượng nghiên cứu là bị cáo). 9
10 Trong khuôn khổ tâm lý học tư pháp và tâm lý học tội phạm, đối với nhân cách người bị tình nghi, bị can, phạm nhân v.v.có thể xác định các vấn đề sau cần được nghiên cứu: Xã hội – nhân khẩu: Ngày, tháng năm và nơi sinh, dân tộc, trình độ học vấn, chuyên môn, nơi công tác, tính chất công việc, chức vụ, hoàn cảnh đời sống vật chất của gia đình, nhà cửa, của quan hệ trong gia đình, khuynh hướng của các thành viên gia đình (đam mê rượu chè, ma túy, thực hiên những hành vi chống đối pháp luật, bại hoại trong quan hệ giới..). Tiền sự ( nếu như người được nghiên cứu là bị cáo): khi nào và đã bị truy cứu trách nhiệm hình sự, mức độ chịu hình phạt, nơi được cải tạo. Sức khỏe: tình trạng sức khỏe thể chất và tâm lý của cá nhân và của các thành viên gia đình. Hình dạng bên ngoài: khuôn mặt (mô tả bằng lời và lưu ý về đặc điểm khuôn mặt); chiều cao ( thấp, trung bình, cao và cao không bình thường); cân nặng và thân hình (rất gầy, gầy, cân đối, béo); giọng nói (nói to, trung bình, nhỏ, dễ nghe – khó nghe, đặc điểm : nói ngọng, nói giọng mũi, nói lắp..); điệu bộ (tạo ấn tượng dễ chịu, tạo ấn tượng khó chịu); quần áo (chỉnh tề, không chỉnh tề, chú ý đến vẻ ngoài của mình, ăn mặc lố lăng); hình xăm (vị trí có hình xăm, nội dung của hình xăm). Thân thế ( đường đời): cha mẹ ( năm và nơi sinh, dân tộc, chỗ ở, vị trí xã hội, học vấn, sở thích của họ .v.v.); tuổi thơ (là thứ mấy trong các anh chị em, anh và chị; quan hệ với anh chị; những sự kiện ấn tượng nhất ở tuổi thơ, có đi vườn trẻ không, quan hệ với bạn cùng trang lứa v.v.); trường học (trường nào, những môn học yêu thích, quan hệ với bạn cùng tuổi và với các giáo viên, có giáo viên nào được kính yêu không, những vi phạm nội quy học tập, thành tích trong trường, các bạn trong trường, vị trí giữa các bạn, có biệt hiệu không, đã từng bị đưa vào danh sách trẻ vị thành niên chưa ngoan để theo dõi trong hồ sơ của cảnh sát chưa); trường đại học (nguyên nhân thi vào trường, thành tích học tập, kiến thức chuyên môn, kỹ năng); hoạt động lao động và phục vụ trong quân đội (tính chất công việc, thái độ đối với lao động và nhiệm vụ trong quân đội, vị trí trong đồng nghiệp, đồng đội, mức độ thõa mãn trong công việc, ảnh hưởng của hoạt động lao động và chiến đấu đến nhân cách); cuộc sống gia đình (con cái, hiện nay đang sống với những ai). Lối sống: gia đình (quan hệ giữa vợ chồng, thái độ đối với con cái, cha mẹ…); nghề nghiệp và chuyên môn (động cơ chọn nghề và công việc, mức độ thỏa mãn công việc, thăng tiến trong công tác, vị trí xã hội trong công tác, có chỗ làm việc ổn định, thường xuyên hoặc không thường xuyên thay đổi chỗ làm việc); tham gia làm việc nhà (vườn, trồng rau, hoa..); có lối sống nhàn rỗi; tính tích cực trong việc tham gia hoạt động chính trị, xã hội (tích cực, không tích cực…); nghỉ ngơi (thể thao, xem phim, rạp hát, cờ bạc, uống rượu, bia với bạn bè, thích nghỉ ngơi ở nhà với vợ 10
11 con..); điều kiện vật chất của gia đình (có nhà riêng, biệt thự, vườn, ô tô, xe máy, đồ đạc trong nhà, ngân sách gia đình, có thu nhập riêng..). Hành vi: hành vi đạo đức – pháp luật (chấp hành các chuẩn mực, có xu hướng vi phạm, thái độ đối với phụ nữ, thái độ công bằng trong khi tranh cãi, không khoan nhượng đối với các hiện tượng vi phạm các chuẩn mực pháp luật); hành vi trong các tình huống căng thẳng ( bình tĩnh, lạnh lùng, lo lắng, mất bình tĩnh, hành vi tỉnh táo, mất tỉnh táo); hành vi trong tình trạng cùng quẫn (bực bội, hung hãn, nhẫn nhịn, trầm uất, tự trách mình…); hành vi trong trạng thái say rượu (bình tĩnh, ôn hòa, hung hãn, ham đánh nhau, mất tự chủ .v.v.); những tính chất của hành vi ý chí (kiên quyết, tích cực, dũng cảm, thụ động, hèn nhát…). Khuynh hướng nhân cách: các nhu cầu chủ đạo (nhu cầu sinh lý, an toàn, quan hệ xã hội, vị thế xã hội, nhu cầu được tôn trọng nhân cách, nhu cầu tự thể hiện..); định hướng giá trị (định hướng thỏa mãn chỉ những nhu cầu của bản thân hoặc của các thành viên trong gia đình, định hướng giúp đỡ người khác, định hướng theo các chuẩn mực trong xã hội, tôn trọng trật tự xã hội); của cải vật chất (tiền bạc, đồ đạc, những sở hữu khác); thế giới quan (quan điểm, niềm tin, lý tưởng, các nguyên tắc sống.v.v.) sở thích, hứng thú (sở thích, đam mê, độ rộng hẹp của hứng thú, mức độ ổn định của hứng thú). Năng lực: năng lực trí tuệ năng lực chung ( trình độ văn hóa, độ uyên bác, thông thái, phẩm chất của trí tuệ khả năng tư duy phân tích, tổng hợp, linh hoạt, nhanh nhẹn, chậm ỳ…Tính chất của trí nhớ chính xác, ghi nhớ nhanh, dễ dàng, nhớ lâu. Tính chất của tưởng tượng xu hướng mơ mộng, tính hiện thực của tưởng tượng, tính nghèo nàn…). Năng lực chuyên biệt (năng lực tổ chức, âm nhạc, nghệ thuât, kỹ thuật, giao tiếp – khả năng làm quen, gần gũi và ảnh hưởng đến mọi người …) Khí chất: tính quảng giao (quảng giao, không quảng giao, khép kín); khuynh hướng làm thủ lĩnh (không có khuynh hướng); khả năng làm việc ( có khả năng làm việc lâu, không mệt, chịu đựng tốt với nhiễu, đòi hỏi phải nghỉ ngơi, chóng mệt); xúc cảm ( sức mạnh và độ sâu của xúc cảm, khuynh hướng, có khuynh hướng “ù lì” trạng thái xúc cảm, xu hướng bùng nổ xúc cảm, tính ổn định xúc cảm, tâm trạng thường có – lạc quan, ủ dột, âu sầu, độc ác.., khả năng kiềm chế biểu hiện xúc cảm..) Tính cách: thái độ đối với mọi người (kính trọng, thiện chí, thô bạo, tục tằn, khả năng đồng cảm, tàn nhẫn, thành thực, giả dối, hung hãn, hống hách, nhẫn nhục, thích có uy, độc lập, có khuynh hướng thỏa hiệp, tính xung đột, gây gổ, thích hòa bình…); thái độ đối với bản thân (tự đánh giá – coi mình giỏi hơn mọi người, dở hơn..), mức độ phấn đấu, kỳ vọng (cao, trung bình, thấp), lòng tự ái (ích kỷ, khiêm tốn, hiếu thắng lành mạnh, tự ái..), thái độ đối với lao động (yêu lao động, có kỷ 11
12 luật, tận tâm, lười biếng, vô trách nhiệm…), thái độ đối với đồ vật ( tiết kiệm, hoang phí, keo kiệt, thích gom góp, hám lợi, gọn gàng, bừa bãi..) CHƯƠNG III. TÓM TẮT LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ HỌC PHÁP LÝ §1. LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN CỦA TÂM LÝ HỌC PHÁP LÝ Ở CÁC NƯỚC PHƯƠNG TÂY Ở các nước Tây Âu sự phát triển của tâm lý học pháp lý đã được khởi đầu như là sự phát triển của tâm lý học hình sự và tâm lý học tư pháp. Ở Đức vào cuối thế kỷ XVIII đã có những công trình đầu tiên về việc sử dụng các kiến thức tâm lý trong tố tụng hình sự. Năm 1792 đã xuất hiện các công trình của các nhà khoa học Đức – K. Ekartxgauzen “Bàn về tính tất yếu của nhận thức tâm lý trong xét xử tội phạm” và I.Saumann “Những suy nghĩ về tâm lý học hình sự” – qua đó đã thể hiện dự định xem xét dưới góc độ tâm lý học về các khái niệm pháp luật – hình sự cũng như về nhân cách tội phạm. Năm 1808 I.Gofbauer đã cho ra cuốn sách nhan đề: “ Tâm lý học trong các ứng dụng chủ yếu của nó đối với đời sống tư pháp” và năm 1835 I.Fredreikh – “Hướng dẫn hệ thống về tâm lý tư pháp” – trong những tác phẩm này đã xem xét những khía cạnh tâm lý học của nhân cách tôi phạm, của xét xử hình sự, đã dự kiến áp dụng những tri thức tâm lý sẵn có vào quá trình điều tra tội phạm. Từ giữa thế kỷ XIX dưới ảnh hưởng mạnh mẽ của tâm lý học đại cương và nhất là tâm lý học thực nghiệm, tâm lý học hình sự đã phát triển ngày càng tăng. Các công trình của nhà tâm thần học Italia C.Lambrozo có một vai trò đặc biệt trong sự phát triển này, ông là người lập nên hướng nghiên cứu tâm sinh học trong việc nghiên cứu nhân cách tội phạm. Trong lý thuyết của mình về “tội phạm bẩm sinh” – (đó là những kẻ do đã thừa hưởng những phẩm chất xấu xa của cha ông, cho nên không thể nào sửa chữa được) – ông đã cho rằng hành vi phạm tội là một dạng của tâm bệnh học. Cách lý giải này về hành vi phạm tội đã dẫn đến việc trong nhiều năm, tâm lý học hình sự gắn liền với tâm thần học tư pháp và là tên gọi khác của tâm thần học tư pháp. Vào đầu thế kỷ XX, đối tượng của tâm lý hình sự đã có sự thành hình cuối cùng, điều này được thể hiện trong công trình của G. Gross “Tâm lý học hình sự”(năm 1905), cũng như của P.Kaufman “Tâm lý học phạm tội” (năm 1912) và I.Bulfen “Tâm lý học tội phạm”(1926). Hướng phát triển thứ hai của tâm lý học tư pháp đó là nghiên cứu vấn đề lời khai của nhân chứng, hướng này đã được nghiên cứu thực nghiệm vào cuối thế kỷ XIX. Những nghiên cứu này đã được tiến hành ở Đức (Ster, Lipman, List), Ở Pháp (Bine, Klapared). Kết quả có thể những nghiên cứu này được thường xuyên công bố trong tạp chí “ Các báo cáo về tâm lý lời khai” (Laixich, 1903 1906). 12
13 Hướng thứ ba của sự phát triển tâm lý học tư pháp đó là nghiên cứu các phương pháp chẩn đoán tâm lý – các phương pháp tâm lý xác định sự phạm tội của bị can và bị cáo. Ví dụ như dùng phương pháp thực nghiệm liên tưởng với tư cách là phương pháp chẩn đoán: người được thí nghiệm cần phải trả lời ngay ( nói ngay từ đầu tiên xuất hiện trong đầu) sau khi nghe thấy một từ nào đó. Nhìn bên ngoài, cảm tưởng rằng đơn giản. Trong trường hợp bình thường thì người được thí nghiệm sẽ dễ dàng trả lời đối với những từ đầu tiên, song tình huống trở nên phức tạp hơn khi người đó phải trả lời đối với những từ gợi nhớ cảm xúc mạnh. Tội ác, đặc biệt là tội đặc biệt nghiêm trọng ở những người lần đầu gây án, luôn gắn liền với xúc cảm mạnh. Do đó, nếu như người được thí nghiệm – bị tình nghi thực hiện hành động phạm tội, khi nghe từ có quan hệ với tội lỗi của mình thì thường có phản ứng xúc cảm, kết quả là quá trình liên tưởng của họ bị ức chế mạnh hoặc trở nên khó khăn hơn. Điều này thể hiện bằng thời gian trả lời trở nên lâu hơn hoặc người đó sẽ phản ứng bằng những từ không bình thường không có quan hệ gì đối với từ “kích thích”. Tương tự như vậy, các nhà tâm lý cùng với các chuyên gia tư pháp đã tạo ra một dạng hỏi cung mới, trong đó đối với bị cáo ( phủ nhận việc phạm tội) bằng cách lập một bảng các từ trong đó có những từ buộc phải liên tưởng tới những tình tiết phạm tội. Phương pháp thực nghiệm liên tưởng đã được phổ biến rộng rãi vào hồi đầu thế kỷ XX và là “tiền thân” của máy “xác định nói dối”, thiết bị được áp dụng tương đối rộng rãi trong thực tiễn điều tra và tư pháp ở các nước phương Tây và đặc biệt là ở Mỹ. Những kết quả thu được từ các nghiên cứu thí nghiệm trong lĩnh vực tâm lý học của lời khai nhân chứng đã là nền tảng của việc ứng dụng tâm lý học giám định trong quá trình tư pháp – đó là hướng phát triển thứ tư của tâm lý học tư pháp ở các nước phương Tây. Trong khuôn khổ của hướng nghiên cứu này đã có những công trình như: “Tâm lý học nhân chứng trẻ tuổi trong những vụ án quan hệ giới” L. Stern (1926), “Nhà tâm lý giám định trong các vụ án hình sự và dân sự” K. Marbe (1926). Bản thân một vài nhà tâm lý tư pháp hồi đó cũng làm giám định viên tại tòa như: Stern, Marbe, Klapared. Hướng phát triển thứ năm của tâm lý học tư pháp đó là việc tách tâm lý học lao động khỏi tâm lý ứng dụng, nhằm mục tiêu nghiên cứu hoạt động điều tra – tư pháp với tư cách là một nghề nghiệp, xây dựng phác đồ nghề nghiệp của cán bộ điều tra, thẩm phán và trên cơ sở đó đưa ra các khuyến nghị trong việc tuyển chọn và đào tạo cán bộ tư pháp, trong việc tổ chức lao động của họ một cách khoa học. Nổi tiếng nhất trong lĩnh vực này là công trình của G.Miuxterberg “Cơ sở của tâm lý kỹ thuật” (1914), trong đó có một phần đặc biệt viết về việc ứng dụng tâm lý học trong pháp luật. Vào những năm 50 60 thế kỷ XX, các vấn đề của tâm lý học pháp lý lại được mọi người quan tâm. Trong thời gian này đã xuất hiện những công trình nghiên cứu lớn như “Tâm lý học và tội phạm” R. Luvaj (1956), “Tâm lý pháp luật và tâm lý học hình sự” G.Tokh (1961), “Tâm lý học hình sự” O.Abrakhamxon (1961), “Tâm lý dành cho cho cán bộ của các cơ quan điều tra, tư pháp và cải tạo” G.Duđiz (1955). 13
14 Sự phát triển của tâm lý học pháp lý ở Nga Ở nước Nga Tâm lý học với tư cách là khoa học đã có vào thế kỷ XVIII. Nhưng nó không có ảnh hưởng tới hoạt động tư pháp bởi vì quá trình tra khảo thời đó không cần áp dụng những tri thức tâm lý học. Hoạt động tư pháp chủ yếu đã dựa trên quá trình trao đổi thư tín mật, với ý muốn chủ quan tìm cách có được lời thú tội bằng mọi giá, kể cả nhờ các biện pháp tra tấn dã man và tinh vi nhất. Cùng với các tra tấn thể xác, người ta cũng đã áp dụng những tác động tâm lý (dựa trên kinh nghiệm thông thường) đối với con người. Đã có những thử nghiệm thông qua việc tạo ra các điều kiện và tình huống đặc biệt, bắt con người phải bộc lộ tình cảm và thái độ thật sự của mình đối với sự kiện là đối tượng đang điều tra. L.E.Vlađimirpv đã viết: “Người ta đã tạo ra những tình huống đặc biệt kinh khủng – họ đưa bị can hoặc bị cáo tới căn phòng mờ tối, ở đó có xác của nạn nhân, điều tra viên đứng cạnh bên cạnh xác chết đó và bảo bị cáo hãy nói sự thật, điều tra viên hy vọng rằng bị cáo bị chấn động mạnh sẽ bộc lộ bản thân..”. Trong khi tiến hành điều tra kiểu này, người ta đặc biệt chú ý tới hành vi của bị cáo, động tác chân tay, ngữ điệu, nét mặt…cuối buổi điều tra sẽ có biên bản về “độ kiềm chế và cử chỉ của bị cáo” trong khi thẩm vấn. Bên cạnh việc sử dụng tâm lý – kinh nghiệm, vào thế kỷ XVIII đã có một số công trình đề cập tới những khuyến nghị về chiến thuật tiến hành điều tra. Có thể tìm thấy những lời khuyên thú vị trong tác phẩm của I.I. Poxoskov (1652 – 1726) “Cuốn sách về sự nghèo đói và giàu có”, trong đó có các khuyến nghị tâm lý đối với thẩm vấn bị cáo và nhân chứng. Tác giả đã tổng kết việc sử dụng các thủ thuật tiến hành thẩm vấn nhân chứng khai man, trình bày chi tiết cách chi tiết hóa lời khai của nhân chứng giả như thế nào, để có tài liệu cần thiết vạch trần lời khai man. M.M. Serbatôv (1733 1790), nhà sử học, triết học, tác giả của “Lịch sử nước Nga từ thời xa xôi”, đã nói về sự cần thiết của việc xây dựng luật pháp có tính đến tâm lý dân tộc. Ông cũng là một trong những người đầu tiên nêu vấn đề trả tự do trước thời hạn cho tù nhân, đã đánh giá cao vai trò của lao động trong việc cải tạo tội phạm. Vào đầu thế kỷ XX đã có những dự định luận chứng các vấn đề của luật hình sự bằng kiến thức tâm lý học. Từ năm 1806 đến 1812 tại đại học tổng hợp Mátxcơva đã có chương trình giảng dạy môn “Tâm lý hình sự”. Những cuộc cải cách pháp luật vào những năm 60 của thế kỷ XIX, sự hình thành khoa học tâm lý đã tạo ra tiền đề khách quan của việc sử dụng tri thức tâm lý vào quá trình xét xử tư pháp. Sau một thời gian dài đen tối của sự chuyên quyền luật pháp, không hề có tính công khai và tranh tụng của các bên, và từ khi có cải cách pháp luật, trong quá trình xét xử, những nguyên tắc sau đã được khẳng định: tính độc lập của tòa án và tòa án chỉ tuân thủ pháp luật, nguyên tắc không bãi miễn, nguyên tắc tranh tụng, nguyên tắc bảo đảm sự công bằng cho các bên ( bên nguyên cáo và bên bị cáo). Quá trình điều tra được tách khỏi công tác truy lùng của cảnh sát và viện kiểm soát, cơ quan tòa tuyên thệ đã được thành lập, cũng như lĩnh vực luật sư cũng đã tách khỏi nhà nước. 14
15 Đồng thời đã xuất hiện những vấn đề như: đặc điểm tri giác và đánh giá của thẩm phán và chủ tọa phiên tòa về các chứng cứ cũng như việc các chủ tọa bị tác động tâm lý từ phía các luật sư và công tố viên trong thời gian tranh tụng. Trong các phát biểu tại phiên tòa, nhằm xác định nguyên nhân và điều kiện phạm tội, nhân cách bị can, bị cáo đã được phân tích sâu sắc về mặt tâm lý, đồng thời các động cơ hành động của họ cũng đã được vạch ra. Đã xuất hiện các công trình chuyên sâu về việc ứng dụng tri thức tâm lý trong lĩnh vực tư pháp hình sự. Ví dụ như giáo trình của B.L.Xpaxôviz “Luật hình sự” (1863) đã sử dụng một khối lượng lớn những kết quả nghiên cứu tâm lý. Vào năm 1874 ở Kazan đã ra đời chuyên khảo đầu tiên về tâm lý học pháp lý – “ Ký sự tâm lý học pháp lý” A.A.Freze, tác giả đã xem xét hàng loạt các khái niệm tư pháp – hình sự từ góc độ tâm lý học. Nói chung vào cuối thế kỷ XIX, sự phát triển tâm lý học pháp lý chủ yếu theo các hướng sau: Hướng thứ nhất – triển khai các nghiên cứu trong lĩnh vực tâm lý học hình sự theo quan điểm về tội phạm của Lambrozo. Vào cuối thế kỷ XIX, trong các công trình của các nhà bác học Nga, nhân cách tội phạm được xem như là một dạng bệnh thái tâm lý – là trạng thái gần giống với bệnh thần kinh. Ví dụ một số tác phẩm có tên gọi như: “Tâm bệnh học tư pháp” V.P.Xerbxki (1900), “Tâm bệnh học tư pháp” P.I.Kovalevxki (1900). Sau này khuynh hướng sinh học hóa và tâm bệnh hóa trong việc nghiên cứu nhân cách tội phạm đã được V.M.Bekhcherev, X.P.Poznhixev, M.N.Gernhet khắc phục.Vào năm 1907, theo theo sáng kiến của V.M.Bekhcherev ở Sant – Peterburg đã thành lập viện khoa học – giảng dạy tâm thần kinh, trong chương trình giảng dạy đã có môn “Tâm bệnh học tư pháp”. V.M.Bekhcherev đã tham gia tích cực vào việc vạch ra các vấn đề tâm lý học – tư pháp, chủ yếu là trong lĩnh vực tâm lý học hình sự. Trong tác phẩm “Bàn về tâm lý học thực nghiệm trong việc nghiên cứu tội phạm” (1902), ông đã phân loại các nhóm tội phạm theo tiêu chuẩn tâm lý: 1) phạm tội do đam mê (mãnh liệt và xung động); 2) tội phạm có hạn chế về mặt nhạy cảm, về lĩnh vực đạo đức, đã gây tội ác một cách lạnh lùng và có chủ ý; 3) tội phạm có hạn chế về mặt trí tuệ; 4) tội phạm có ý chí kém (lười biếng, nghiện ngập.v.v.). Năm 1912, V.M.Bekhcherev đã công bố một công trình lớn về phương pháp nghiên cứu tâm lý tội phạm “ Phương pháp tâm lý học – khách quan trong việc áp dụng nghiên cứu vấn đề tội phạm”. Ngoài V.M.Bekhcherev ra còn có X.V. Poznhiev và M.N.Gernhet cũng nghiên cứu tâm lý tội phạm. Trong các cuốn sách “Cơ sở chủ yếu của khoa học pháp luật hình sự”(1912) và “Đại cương của công tác ở nhà tù”(1915), X.V.Poznhiev đã phân tích sâu sắc đặc trưng tâm lý của tội phạm. Sau này ông đã tổng kết các nghiên cứu của mình thành tác phẩm chủ yếu của mình “Tâm lý học hình sự. Các dạng tội phạm” (1926). M.N.Gernhet đã có một thời gian dài nghiên cứu tâm lý học phạm nhân. Năm 1925 ông đã công bố cuốn sách “Trong tù. Tóm lược tâm lý học nhà tù”. Trong cuốn sách của mình, ông đã tổng kết một khối lượng lớn các tài liệu do quan sát được về hành vi của các phạm nhân, đã có sự phân tích sâu sắc về tâm lý phạm nhân. 15
16 Hướng thứ hai của sự phát triển tâm lý học tư pháp ở Nga – nghiên cứu tâm lý các lời khai của nhân chứng. Đó là các công trìng của I.N.Khonchev “Sự giả dối viển vông”(1903), G.Portugalov “Bàn về lời khai của nhân chứng và điều tra tư pháp”(1904), E.M.Kulisev “Tâm lý học lời khai của nhân chứng và điều tra tư pháp”A.I. Elixtratov và A.V.Zavadxki “ Bàn về tính xác thực của lời khai nhân chứng” (1904), Ia.A. Kantoroviz “Tâm lý học lời khai nhân chứng” (1925), M.M. Grodzdinxki “ Sự đồng loại của các sai lầm trong lời khai nhân chứng”(1927). Tiến hành các giám định tâm lý là hướng phát triển thứ ba của tâm lý học tư pháp. Sự quan tâm của các nhà luật học Nga đối với các chủ thể tham gia tố tụng đã dẫn tới việc xuất hiện giám định tâm lý trong thực tiễn tư pháp . Lần đầu tiên có sự đòi hỏi phải sử dụng những tri thức tâm lý học trong thực tiễn xét sử đó là vào năm 1883,( trường hợp này gắn liền với việc điều tra vụ án hiếp dâm). Trong sự phát triển của tâm lý học pháp lý, A.F.Koni là người đã có những đóng góp to lớn. Ông là người rất am hiểu về tâm lý và đã sử dụng một cách suất xắc những kiến thức tâm lý học trong những lời phát biểu của mình tại phiên tòa. Trong các cuốn sách của mình “Nhân chứng tại phiên tòa” (1909), “Trí nhớ và chú ý”(1922) và trong bài giảng của chương trình “Về các loại tội phạm”, ông đã tập trung đề cập tới tâm lý hoạt động tư pháp, tâm lý nhân chứng, người bị hại và những lời khai của họ. Những năm đầu tiên sau cách mạng tháng Mười, sự quan tâm đối với tâm lý học pháp lý đã được gia tăng, những vấn đề như cơ sở tâm lý của vấn đề phạm tội, các khía cạnh tâm lý của việc ngăn ngừa phạm tội đã được đầu tư nghiên cứu. Năm 1925 , lần đầu tiên trên thế giới đã tổ chức Viện Quốc gia nghiên cứu tội phạm và tình trạng phạm tội. Trong vòng 5 năm đầu tiên của Viện đã công bố gần 300 công trình nghiên cứu trong đó có những vấn đề liên quan đến tâm lý học tư pháp. Các phòng thí nghiệm và văn phòng đặc biệt nghiên cứu tội phạm và tình trạng phạm tội đã được tổ chức tạo các thành phố như: Matxcơva, Leningrat, Xaratov, Minxc, Kharcop, Bacu và các thành phố khác. Những vấn đề đồng thời được tiến hành nghiên cứu bao gồm: tâm lý lời khai nhân chứng, tâm lý giám định, và đặc biệt là nghiên cứu thực nghiệm tâm lý lời khai nhân chứng. Song lĩnh vực nghiên cứu không chỉ gói gọn trong những gì đã nêu trên. Việc nghiên cứu các vấn đề liên quan đến việc nâng cao hiệu quả lao động đã dẫn tới việc đẩy mạnh công tác nghiên cứu trong lĩnh vực tâm lý học lao động. Những nghiên cứu tâm lý về các ngành nghề khác nhau đã có mục đích nhằm xác định mức độ thích hợp về mặt tâm lý và hướng nghiệp trong khi chọn nghề. Những công trình dạng này cũng đã được tiến hành nghiên cứu đặc điểm tâm lý hoạt động cán bộ điều tra, xây dựng phác đồ nghề nghiệp điều tra viên. Như vậy, hướng thứ tư trong tâm lý tư pháp – tâm lý học hoạt động điều tra đã được phát triển mạnh mẽ vào những năm 1960 – 1979. Từ những cuối những năm 20 đầu những năm 30, chủ nghĩa duy ý chí đã kìm hãm và hạn chế các nghiên cứu tâm lý học tư pháp. Chỉ từ những năm 60, người ta mới lại bàn về 16
17 các vấn đề có tính cấp bách của tâm lý học pháp lý. Các nghiên cứu tâm lý ứng dụng nhằm bảo đảm hoạt động thực hành pháp luật đã dần dần được triển khai. Trong 40 năm gần đây, các nghiên cứu trong lĩnh vực tâm lý pháp lý đã mở rộng phạm vi phát triển. Đó không chỉ là nghiên cứu tâm lý về nghề nghiệp điều tra viên, thẩm phán, tâm lý hoạt động trinh sát – truy lùng tội phạm, nghiên cứu về các vấn đề của công tác giám định tâm lý tư pháp mà còn có những nghiên cứu chuyên sâu về nhân cách tội phạm, động cơ phạm tội, các khía cạnh tâm lý của việc phòng ngừa phạm tội, tâm lý hoạt động của các cơ sở cải tạo lao động… PHẦN II. TÂM LÝ PHÁP LUẬT Tâm lý pháp luật bộ phận của tâm lý học pháp lý, nghiên cứu các khía cạnh tâm lý của những quan hệ pháp luật trong hệ thống “con người và pháp luật”. Những vấn đề cơ bản của tâm lý pháp luật là “ tâm lý học xã hội hóa nhân cách, các khiếm khuyết của xã hội hóa pháp luật, cơ sở tâm lý của việc tạo ra hiệu quả thực hiện các chuẩn mực pháp luật. CHƯƠNG I. XÃ HỘI HÓA PHÁP LUẬT Cuộc sống của con người trong xã hội tuân thủ tổ hơp những điều luật thành văn cũng như bất thành văn. Việc tiếp thụ những điều luật, những tri thức và yêu cầu pháp luật (quy định mức độ hành động có tính cần thiết và khả năng), việc nắm bắt dần dần những kỹ năng cần thiết về mặt xã hội, việc ý thức được quyền của mình và phương thức thực hiện chúng, sự hiểu biết những mối liên hệ qua lại phức tạp giữa những người khác nhau và giữa những thiết chế xã hội tất cả các điều này được gọi là quá trình xã hội hóa pháp luật. Con người khi sinh ra chưa phải đã là một công dân, con người trở thành công dân là kết quả của quá trình tương tác dài lâu với môi trường xung quanh. Quá trình xã hội hóa pháp luật bao hàm: thứ nhất là sự lĩnh hội các tiêu chuẩn đánh giá các tình huống có giá trị về mặt pháp lý; thứ hai là sự nghiên cứu các điều luật và các qui định với tư cách là tự nó, không có tính tương đối đối với bản thân; thứ ba là việc học tập cách sử dụng những qui định này. Con người cần phải hiểu rằng trong xã hội các điều luật cụ thể luôn được thực hiện, ngoài ra con người còn cần phải đưa luật pháp vào trong quan hệ đối với bản thân; có nghĩa là ý thức rằng luật pháp bao hàm những gì cho phép và không cho phép đối với con người, con người có thể chịu những sự trừng phạt nào do đã vị phạm luật pháp, các biên pháp nào bảo vệ các quyền hợp pháp của mình.. Tồn tại ba con đường lĩnh hội văn hóa pháp luật trong quá trình xã hội hóa : Phương thức có tính đối tượng, khi con người trong quá trình hoạt động này hay hoạt động khác tương tác với những người khác, đồng thời tiếp thu lối hành động, chuẩn mực hành vi tương ứng 17
18 Phương pháp truyền thống khi con người quan sát hành vi của người khác trong các tình huống khác nhu đồng thời tiếp thụ được phương thức hành động tương ứng Phương thức lý tính khi con người nhận biết được các giá trị pháp luật và chuẩn mực hành vi pháp luật thông qua sự trao đổi với người khác, từ sách vở và các kênh truyền thông đại chúng. Cần phải nhận thấy rằng quá trình tiếp thụ các chuẩn mực pháp luật được diễn ra một cách nhất quán theo quá trình sống, các giai đoạn của sự xã hội hóa cá nhân. Ở giai đoạn tuổi thơ trẻ đã tiếp nhận những yếu tố ban đầu của văn hóa pháp luật . Trẻ tham dự vào hoạt động tương tự pháp luật, học được các kỹ năng và tiếp thụ được các chuẩn mực hành động có tính chuẩn mực giá trị, nhận được các quan niệm pháp luật ban đầu từ những câu chuyện cổ tích khi có được khái niệm về các chức năng của pháp luật và các đại diện của nó trong khi chơi các trò chơi phân vai và từ đó trẻ hình thành một bức tranh về đời sống pháp luật của mình mặc dù là có tính thô sơ và theo kiểu trẻ con. Cùng với sự phát triển của lứa tuổi, theo mức độ mở rộng phạm vi giao tiếp, sự phức tạp hóa hoạt động đã xuất hiện quá trình ngày càng làm giàu và phát triển ở lĩnh vực ý thức này. Mục đích rõ nét nhất của xã hội hóa pháp luật bảo đảm hành động hợp pháp, điều này đòi hỏi hình thành ở cá nhân ý thức pháp luật. Ý thức pháp luật gắn liền với quá trình xã hội hóa từ hai phía: Thứ nhất: kinh nghiệm sống và thực tiễn của con người tạo ra tâm thế, thái độ, định hướng giá trị của họ trong lĩnh vực pháp luật. Nội dung của ý thức pháp luật của con người (mức độ nắm vững các thông tin pháp luật, sự đánh giá về hiện thực pháp luật, động cơ hành động hợp pháp) phụ thuộc vào các liên hệ xã hội của người ấy, vào mức độ tham dự vào văn hóa pháp luật của xã hội, cũng như vào mức độ say mê gia nhập vào các nhóm phi xã hội, mà những nhóm này có ảnh hưởng đến việc tiếp thụ các thông tin pháp luật. Thứ hai là: Ý thức pháp luật không chỉ phản ánh kinh nghiệm pháp luật của con người, mà còn hình thành động cơ hành động của họ. Khi được hình thành dưới tác động của các ảnh hưởng bên ngoài, ý thức pháp luật ( theo cơ chế phản hồi) hướng hoạt động thực tiễn của con người, định hướng họ tìm kiếm cách giải quyết tối ưu những tình huống pháp luật mà họ đang rơi vào; điều này có nghĩa là ý thức pháp luật thực hiện chức năng điều chỉnh hành vi. Ý thức pháp luật với tư cách là một trong các yếu tố của ý thức cá nhân bao gồm ba thành tố: Trí tuệ (nhận thức) Đánh giá (xúc cảm) 18
19 Hành động (xúc cảm –ý chí) Yếu tố nhận thức có đặc trưng là tổng số các tri thức và kỹ năng pháp luật. Còn xúc cảm – đánh giá là những phán đoán và thái độ đối với các chuẩn mực pháp luật (tích cực, trung dung, tiêu cực). Yếu tố hành vi đòi hỏi sự tồn tại của tâm thế (sự chuẩn bị sẵn sàng) đối với hành động hợp pháp, thói quen thực hiện vô điều kiện các chuẩn mực pháp luật và thái độ không chấp nhận đối với sự vi phạm chúng. Trong quá trình xã hội hóa pháp luật, dưới ảnh hưởng của các yếu tố xã hội và các đặc điểm cá nhân khác nhau, ở con người có thể hình thành ý thức pháp luật ở mức độ nhận thức (với tư cách là tổng số các tri thức). Điều này không phải lúc nào cũng bảo đảm có hành động hợp pháp bởi vì con người có thể biết rõ rằng không được vi phạm pháp luật song vẫn vi phạm. Nếu như ở con người, ý thức pháp luật hình thành ở mức độ đánh giá (con người không chỉ hiểu biết mà còn có đánh giá tích cực về luật pháp) thì điều này không phải lúc nào cũng bảo đảm hành vi hợp pháp bởi vì con người có thể rơi vào tình huống bị lôi kéo vi phạm luật pháp, có thể là vì để đạt được lợi ích nào đó hoặc là do chịu sức ép của các thành viên nhóm phi xã hội. Để trở thành yếu tố thúc đẩy và điều chỉnh thật sự hành vi hợp pháp, các tri thức pháp luật cần phải được chuyển thành các tâm thế giá trị, phải có màu sắc xúc cảm và trở thành quan điểm cá nhân, và được củng cố vào các hình thức hành vi có tính thói quen. Cơ sở của ý thức pháp luật nói riêng và của ý thức nói chung được hình thành vào những năm của trẻ thơ ở trường học. yếu tố quan trọng nhất của xã hội hóa luật pháp đó là gia đình và trường học. Cơ chế tâm lý chủ yếu của sự hình thành ý thức pháp luật của trẻ em và vị thành niên –được gọi là nhân cách hóa . Đối với trẻ định hướng giá trị về mặt pháp luật đạo đức được xây dựng thông qua việc pháp luật được nhân cách hóa trong hình ảnh của bố mẹ. Chính thông qua bố mẹ mà trẻ biết cách xử sự ở những tình huống khác nhau, trẻ sao chép từ bố mẹ các mô hình hành vi xã hội. Mức độ và chiều sâu của việc tiếp thu các hình ảnh, hành vi, tâm thế đạo đức – pháp luật từ bố mẹ phần lớn phụ thuộc vào thái độ của trẻ đối với những người cụ thể trong gia đình. Khi có thái độ xúc cảm tích cực đối với cha mẹ và sau này đối với các giáo viên trong trường trẻ sẽ lĩnh hội không những là nội dung cụ thể của quá trình giao tiếp mà còn tiếp thu được thái độ đối với các sự vật hiện tượng, tiếp thu được lối tư duy, thế giới quan thậm chí là cả thói quen, sở thích và thậm chí cả dáng điệu đi lại. Và như vậy lẽ tự nhiên là các giá trị về đạo đức – pháp luật mà chủ thể của nó là người này hay người khác trong bố mẹ hoặc thầy cô giáo đã được trẻ lĩnh hội. Tương tự như vậy thì các khái niệm cơ bản về đạo đức – pháp luật, quan niệm về cái ác, cái thiện, về sự công bằng đã được hình thành như vậy. Khi trẻ có thái độ tiêu cực đối với cha mẹ hoặc thầy cô giáo thì trẻ không những không chấp nhận được họ mà còn loại bỏ cả hệ thống các giá trị đạo đức – pháp luật của họ và xuất hiện quá trình định hướng lại tới những người khác có hệ thống giá trị đối lâp. Quá 19
20 trình xã hội hóa pháp luật không chỉ là sự hình thành quan niệm về hành động cần phải làm. Ngoài việc này ở trẻ còn hình thành quan niệm về quyền của bản thân. Hơn nữa trong quá trình giao tiếp với cha mẹ, bạn cùng tuổi và những người lớn thì trẻ bắt đầu hướng tới các chuẩn mực đạo đức nhất định, tới cảm giác về sự công bằng – là những cái mà trẻ có cảm giác nhưng chưa thể hình thành trong bản thân một cách rõ ràng. Lĩnh lực các quan hệ pháp luật đạo đức cùng với quan niệm về sự công bằng ở trẻ sẽ được biểu hiện ở dạng tập trung cao trong tình huống có sự xung đột giữa cái cần phải làm và cái muốn làm. Hành động của người lớn trong những trường hợp này có ảnh hưởng vô cùng quan trọng. Đôi khi có một số giáo viên hoặc cha mẹ không cho rằng hoặc không muốn tháo gỡ những xung đột của trẻ; có thái độ không công bằng khi đối xử nghiêm khắc với trẻ này mà âu yếm thái quá với trẻ khác. Trong mắt trẻ điều đó giống như tình trạng không có pháp chế chuyên quyền và làm tổn thương cho trẻ. Khi tình huống cùng quẫn này thường xuyên lặp lại thì ở trẻ sẽ có sự tích tụ các cảm giác bực tức, điều này dẫn đến những xung đột mới và hệ quả của nó có thể là những lối thoát thông qua hành vi phạm pháp. Ở giai đoạn tuổi lớn hơn thì trẻ bắt đầu hiểu rằng quyền của mình được bảo vệ bởi luật pháp và truyền thống của xã hội mà người lớn (cha mẹ và thầy cô) bắt buộc phải tôn trọng không phụ thuộc vào họ thích hay không. Ở đây vai trò quan trọng là việc trẻ dần dần tham dự các thiết chế xã hội khác nhau mà trước tiên đó là trẻ đi đến trường học. Ví dụ nếu như trước khi đến trường việc mua bút chì hoặc tranh ảnh là do ý muốn của cha mẹ thì ở trường trẻ bắt đầu hiểu rằng tập và bút cha mẹ mua không phải vì cô giáo nói, mà đó là qui tắc chung của mọi người. Trẻ bắt đầu ý thức về quyền là một cái gì đó đặc trưng cho con người không phụ thuộc vào quan hệ của nó với cha mẹ, giáo viên hoặc là người lớn khác. Tốc độ xã hội hóa pháp luật của trẻ, hay nói cách khác là việc trẻ lĩnh hội các chuẩn mực và kỹ năng hành động tương ứng phụ thuộc vào các yếu tố khác nhau. Trẻ có sự phát triển cao về trí tuệ sẽ lĩnh hội nhanh chóng hơn, và tất nhiên là trẻ phụ thuộc nhiều vào môi trường mà mình lớn lên, trình độ văn hóa, giáo dục của cha mẹ, ngoài ra hoạt động nghề nghiệp của cha mẹ cũng có vai trò quan trọng. Ví dụ trong gia đình, cha mẹ làm luật sư thì việc xã hội hóa pháp luật ở trẻ sẽ được nhanh hơn và thuận lợi hơn. Yếu tố quan trọng của xã hội hóa pháp luật còn là trường học. Trong trường, xã hội hóa pháp luật được thực hiện theo hai hướng: Thứ nhất, đó là xã hội hóa trực tiêp thông qua các bài học đặc biệt mà ở đó giáo viên kể về các nguyên tắc của tổ chức nhà nước, vai trò và chức năng của luật pháp trong đời sống xã hội, về quyền và nghĩa vụ công dân… Thứ hai, đó là thông qua sự gặp gỡ của trẻ với đại diện cơ quan bảo vệ pháp luật; mà ở đó trẻ được giải thích về việc bắt buộc phải tuân thủ các chuẩn mực pháp luật, trẻ được nghe về các ví dụ trong thực tiễn điều tra xét xử, về các hậu quả đáng tiếc do việc không chấp hành pháp luật . 20