Tạp chí Lý luận phê bình văn học - nghệ thuật: Chủ nghĩa hiện đại trong Văn học nghệ thuật bắt đầu từ đâu?

CHỦ NGHĨA HIỆN ĐẠI TRONG VĂN HỌC NGHỆ THUẬT<br /> BẮT ĐẦU TỪ ĐÂU?<br /> PGS.TS. NGUYỄN VĂN DÂN<br /> Ở nước ta, từ trước đến nay có một luồng ý kiến cho rằng chủ nghĩa hiện đại bắt<br /> đầu từ chủ nghĩa ấn tượng. Ý kiến này đã xuất hiện từ lâu và nó vẫn tồn tại dai dẳng<br /> cho đến ngày nay. Ví dụ như từ năm 1983, cuốn Từ điển văn học (Nxb. KHXH, tập 1),<br /> đã định nghĩa chủ nghĩa hiện đại là “Tên gọi chung của mọi khuynh hướng suy đồi, bế<br /> tắc trong văn học nghệ thuật tư sản phương Tây ngày nay. Có thể kể từ chủ nghĩa ấn<br /> tượng, chủ nghĩa tượng trưng cuối thế kỷ XIX, đến chủ nghĩa lập thể, chủ nghĩa vị lai,<br /> chủ nghĩa siêu thực, chủ nghĩa trừu tượng, v.v... của thế kỷ XX.” (Tr. 135). Đến năm<br /> 2009, cuốn sách Lý luận văn học (nhiều tác giả, Nxb. Đại học Sư phạm, tập 3) vẫn ghi:<br /> “Nói rộng ra cả về chủ nghĩa hiện đại như về chủ nghĩa tượng trưng, chủ nghĩa ấn<br /> tượng v.v...” (Tr. 329). Và gần đây nhất, trong bài báo “Đôi điều về các trường phái<br /> văn chương hiện đại” (Văn nghệ, số 28-2013), tác giả Anh Chi cũng đã liệt kê chủ<br /> nghĩa ấn tượng là chủ nghĩa hiện đại đầu tiên, và cùng với các chủ nghĩa hiện đại khác,<br /> chúng làm nên phong trào nghệ thuật tiên phong thế kỷ XX.<br /> Tuy nhiên, như chúng tôi đã nói (xem bài “Chủ nghĩa hiện đại trong văn học nghệ<br /> thuật - bản chất và đặc trưng”, Văn học nước ngoài số 10-2011), bản chất chung của<br /> phong trào nghệ thuật tiên phong là khước từ chủ nghĩa hiện thực, chủ nghĩa tự nhiên,<br /> khước từ chủ nghĩa lãng mạn, chủ nghĩa ấn tượng, và nói chung là khước từ mọi quy<br /> tắc, mọi quy phạm của nghệ thuật truyền thống và nghệ thuật chính thống. Ở đây, chủ<br /> nghĩa hiện thực, chủ nghĩa tự nhiên (trong đó có chủ nghĩa tả thực của Italia) và chủ<br /> nghĩa lãng mạn có thể được coi là nghệ thuật truyền thống của thế kỷ XIX - một thế kỷ<br /> của cách mạng tư sản; còn chủ nghĩa ấn tượng được coi là nghệ thuật chính thống của<br /> xã hội tư sản sau khi giai cấp tư sản phương Tây giành được chính quyền và phản bội<br /> lại giai cấp vô sản. Chủ nghĩa ấn tượng có thể được coi là loại nghệ thuật xoa dịu và ru<br /> ngủ của giai cấp tư sản sau cách mạng, một loại nghệ thuật xa rời hiện thực, đặc biệt là<br /> hiện thực của đời sống nhân dân. Đây chính là những đối tượng bị công kích của các<br /> chủ nghĩa hiện đại thuộc phong trào tiên phong.<br /> Phong trào tiên phong công kích các trào lưu nghệ thuật truyền thống và chính<br /> thống nói trên để hướng tới cái mới, đề xuất sự phá cách nhằm làm thay đổi triệt để bộ<br /> mặt của nghệ thuật để có thể gọi nó là nghệ thuật hiện đại. Tuy nhiên, nghệ thuật tiên<br /> phong vẫn không chối bỏ hiện thực, nhưng từ đây nó thể hiện hiện thực theo một nhãn<br /> quan nghệ thuật hoàn toàn khác: đó là nhãn quan khúc xạ và bóp méo hiện thực. Nó<br /> <br /> khước từ cái hiện thực khủng hoảng của xã hội tư sản chứ không chối bỏ hiện thực bản<br /> thể của con người. Đây là nguyên tắc sẽ còn đeo đẳng lâu dài nền nghệ thuật thế giới<br /> trong suốt thế kỷ XX và cho đến cả đầu thế kỷ XXI này. Ở đây chúng tôi xin đơn cử<br /> một số trường phái để thấy chủ nghĩa hiện đại chống lại chủ nghĩa ấn tượng như thế<br /> nào.<br /> Cụ thể, năm 1905, các nghệ sĩ Pháp đã tổ chức một cuộc Triển lãm Mùa Thu hàng<br /> năm tại Paris, chủ yếu trưng bày các tác phẩm nghệ thuật của các họa sĩ đương thời<br /> người Pháp như: Henri Matisse, André Derain, Maurice de Vlaminck,... Nằm trong<br /> phản ứng chung chống lại các trào lưu nghệ thuật thế kỷ XIX như chủ nghĩa tân cổ<br /> điển, chủ nghĩa hiện thực, chủ nghĩa lãng mạn, và chống lại cả những giá trị hiện thực<br /> nông cạn của chủ nghĩa ấn tượng, các nghệ sĩ hiện đại trên đây quan niệm rằng nghệ<br /> thuật phải sử dụng các phương tiện mạnh mẽ để biểu lộ trực tiếp tư tưởng, tình cảm.<br /> Theo họ, nghệ thuật không chỉ ghi lại những “ấn tượng” vụn vặt về hiện thực, mà nó<br /> còn phải “biểu hiện”, phải bộc lộ mạnh mẽ những tâm tư của người nghệ sĩ. Để làm<br /> được như vậy, người nghệ sĩ phải dùng đến những gam màu bốc lửa, chói mắt. Đó<br /> chính là phương châm và phong cách sáng tác của các họa sĩ tham gia cuộc Triển lãm<br /> Mùa Thu 1905. Từ quan niệm nghệ thuật của họ như thế, trào lưu này về sau đã được<br /> các nhà phê bình đặt tên cho là “chủ nghĩa biểu hiện”.<br /> Trong cuộc Triển lãm Mùa Thu nói trên, người ta thấy còn có tranh của cả một<br /> họa sĩ hậu ấn tượng người Pháp Henri Rousseau, trong đó có bức tranh Sư tử đói vồ<br /> linh dương của ông (1905). Nói chung, Henri Rousseau thường vẽ các cảnh hoang dã<br /> theo phong cách ngây thơ và nguyên thủy, ví như bức tranh hoang dã đầu tiên của ông<br /> cũng vẽ về sư tử: Sư tử trong cơn bão nhiệt đới (1891). Tranh của các họa sĩ biểu hiện<br /> trên đây, cùng với tranh của Henri Rousseau, đã tạo ra một không khí sôi động và hỗn<br /> sắc cho cuộc triển lãm. Đặc biệt là trong phòng triển lãm người ta còn trưng bày cả<br /> một loạt bức tượng theo phong cách Phục Hưng, làm cho người xem càng cảm thấy<br /> một sự tương phản mạnh mẽ giữa nghệ thuật truyền thống với hội họa của các nghệ sĩ<br /> hiện đại trên kia. Đó chính là bối cảnh làm cho nhà phê bình người Pháp Louis<br /> Vauxcelles khi ấy phải thốt lên: “Donatello lạc giữa bầy dã thú!”. Donatello là một<br /> trong những nhà điêu khắc tiêu biểu của Italia thời Phục Hưng. Đặt các nhà nghệ sĩ<br /> hiện đại như thế bên cạnh những bức tượng cân đối hài hòa của Donatello thì đúng là<br /> một sự tương phản chát chúa nhất. Và tên gọi “dã thú” thốt ra từ miệng một nhà phê<br /> bình đã thể hiện rõ nhất tình trạng tương phản này.<br /> Ngày 17 tháng 10 năm đó, lời bình phẩm của Vauxcelles đã được in lại trên tờ báo<br /> hằng ngày Gil Blas, để từ đó tên gọi “dã thú” nhanh chóng trở thành phổ biến và cái<br /> tên “trường phái dã thú” chính thức ra đời trong khuôn khổ của chủ nghĩa biểu hiện.<br /> 2<br /> <br /> Chủ nghĩa vị lai cũng là một sự phản ứng chống lại nghệ thuật chính thống (đại<br /> diện là chủ nghĩa ấn tượng), nhưng đồng thời nó cũng chống lại cả chủ nghĩa tả thực<br /> nhân đạo. Mục tiêu của nó là hướng tới một tính hiện đại triệt để, một nền nghệ thuật<br /> mang những đặc tính của thời hiện đại. Nhưng quan điểm hiện đại của chủ nghĩa vị lai<br /> lại thiên về tính kỹ trị chứ không chú trọng đến số phận của con người như các trào lưu<br /> nghệ thuật hiện đại khác. Ở đây, yếu tố công nghệ và kỹ thuật đã được suy tôn đến<br /> mức tuyệt đối, làm cho chủ nghĩa vị lai có một bộ mặt đặc biệt so với các trào lưu hiện<br /> đại của phong trào tiên phong thế kỷ XX. Tuy nhiên, do không quan tâm đến số phận<br /> con người, cho nên chủ nghĩa vị lai Italia đã tuyên bố ủng hộ chiến tranh như là một<br /> “công việc vệ sinh duy nhất [để làm sạch] thế giới”.<br /> Ngày 20 tháng 2 năm 1909, nhà văn mang hai quốc tịch Italia - Pháp Filippo<br /> Tommaso Marinetti đã cho đăng trên tờ báo Le Figaro tại Paris bản tuyên ngôn đầu<br /> tiên của chủ nghĩa vị lai in bằng tiếng Pháp nhan đề: Sự sáng lập và bản tuyên ngôn<br /> của chủ nghĩa vị lai. Trong bản tuyên ngôn này, lần đầu tiên chủ nghĩa vị lai được giới<br /> thiệu như là một trào lưu hoàn toàn mới lạ, độc đáo và tân tiến nhất, hoàn toàn đoạn<br /> tuyệt với nghệ thuật quá khứ và với tất cả các phương thức nghệ thuật chính thống<br /> hoặc theo lối truyền thống. Bản tuyên ngôn này sau đó được đăng lại trên tờ tạp chí<br /> Poesia [“Thơ ca”] tại thành phố Milano, Italia. Một năm sau xuất hiện thêm hai bản<br /> tuyên ngôn vị lai nữa của một nhóm nghệ sĩ người Italia và cũng được đăng trên<br /> Poesia. Về sau còn xuất hiện thêm nhiều bản tuyên ngôn của chủ nghĩa vị lai. Nhưng<br /> chỉ có ba bản tuyên ngôn nói trên, cộng với bản tuyên ngôn Điêu khắc vị lai của<br /> Umberto Boccioni in năm 1912, là những văn kiện quan trọng nhất phác họa đầy đủ<br /> diện mạo và đường lối hành động của chủ nghĩa vị lai. Thậm chí người ta còn nói<br /> chính những bản tuyên ngôn đó mới là những cái làm cho chủ nghĩa vị lai nổi tiếng<br /> chứ không phải là những sáng tác của họ.<br /> Quả thực, những lời tuyên bố trong bản tuyên ngôn thứ nhất đã thực sự làm cho<br /> người đọc bị sốc, thậm chí còn sốc hơn cả so với trường hợp của bản tuyên ngôn Đađa<br /> sau này, bởi lẽ đó là những lời lẽ liên quan trực tiếp đến vận mệnh của loài người. Qua<br /> những lời lẽ đó, chủ nghĩa vị lai hiện ra với những đường nét dữ dội và quyết liệt. Tinh<br /> thần cốt lõi của nó là hành động và tốc độ! Vì thế nó cũng có thể được coi là một<br /> phong trào nghệ thuật cách mạng.<br /> Nếu như chủ nghĩa vị lai mới chỉ nhân danh khoa học và kỹ thuật để xây dựng<br /> một nền nghệ thuật mới mà chưa có thời gian để áp dụng khoa học một cách kỹ lưỡng,<br /> thì chủ nghĩa lập thể chính là một trường phái đã có ý thức nghiên cứu và áp dụng yếu<br /> tố khoa học để biến mỗi tác phẩm nghệ thuật thành một công trình thử nghiệm.<br /> Đây là một trong những trào lưu xuất hiện sớm từ đầu thế kỷ XX. Trong không<br /> 3<br /> <br /> khí đổi mới của nghệ thuật đầu thế kỷ, các nghệ sĩ ngày càng quan tâm đến vai trò của<br /> khoa học. Họ cho rằng muốn đổi mới nghệ thuật thì không thể chỉ thuần túy dựa vào<br /> bản thân nghệ thuật, mà họ cần phải dựa vào nhiều yếu tố xã hội và văn hóa khác nữa.<br /> Trong các yếu tố đó, khoa học và kỹ thuật là những yếu tố quan trọng. Ở đầu thế kỷ<br /> XX này, các nghệ sĩ cho rằng nghệ thuật muốn phát triển theo hướng hiện đại thì<br /> không thể bỏ qua khoa học.<br /> Tất nhiên trong những thời kỳ nhất định, khoa học vẫn hiện diện trong nghệ thuật<br /> ở một mức độ nào đó. Người ta đã nói nhiều đến việc các họa sĩ và các nhà điêu khắc<br /> trong mọi thời đại đều cần phải có kiến thức về khoa học giải phẫu cơ thể để thực hiện<br /> các bức chân dung nghệ thuật; hay ở thời kỳ gần với thời của phong trào tiên phong<br /> đầu thế kỷ XX, các họa sĩ ấn tượng và hậu ấn tượng chủ nghĩa cũng cần có các kiến<br /> thức về quang học và về kỹ thuật phân giải màu sắc để tạo ra các bức tranh đa ấn<br /> tượng và tạo hiệu quả tác động trực tiếp đến võng mạc của người xem... Đấy là những<br /> ngành khoa học ít nhiều đều có liên quan thực tế đến nghệ thuật tạo hình. Nhưng, các<br /> nghệ sĩ được gọi là lập thể lại nghiên cứu một ngành khoa học có vẻ như xa vời với<br /> nghệ thuật: đó là hình học - một bộ môn của toán học!<br /> Tiếp thu ý tưởng của các lý thuyết khoa học của thời đại - như thuyết trực giác của<br /> Bergson, học tập kinh nghiệm của các nghệ sĩ thuộc các trường phái hiện đại khác, đặc<br /> biệt là trường phái vị lai, chủ nghĩa lập thể đã kết hợp các kiến thức đó với các thành<br /> tựu nghiên cứu của khoa hình học không gian hiện đại để thử nghiệm một kiểu sáng<br /> tác mới là mổ xẻ các hình khối rồi lại sắp xếp lại chúng để tái tạo một hiện thực mới<br /> cho xã hội và nhân loại. Những lý thuyết đó đều là những lý thuyết khoa học rất mới<br /> và chúng mở ra cho các nghệ sĩ nhiều cơ hội để họ sáng tạo nên một nền nghệ thuật<br /> hoàn toàn hiện đại khác biệt hẳn với nghệ thuật truyền thống.<br /> Qua phản ứng của các nghệ sĩ hiện đại đầu thế kỷ XX, có thể thấy rằng nghệ thuật<br /> ấn tượng chủ nghĩa là bức tường thành cuối cùng của nghệ thuật truyền thống mà họ<br /> phải vượt qua. Và để vượt qua bức tường thành đó, các nghệ sĩ hiện đại cần phải cầu<br /> viện đến nhiều phương tiện, trong đó có khoa học. Trong một cuộc triển lãm tranh của<br /> các họa sĩ ấn tượng vào thập kỷ đầu tiên của thế kỷ XX, họa sĩ Picasso đã nhìn quanh<br /> và thốt lên: “Ở đây người ta thấy có trời mưa, người ta thấy có trời nắng, nhưng người<br /> ta không hề thấy hội họa.” Năm 1908, khi giới thiệu họa sĩ Braque, nhà thơ Pháp<br /> Guillaume Apollinaire, người ủng hộ nhiệt tình phong trào đổi mới nghệ thuật và là<br /> người khởi xướng nền thơ ca hiện đại, đã nhắc đến giai đoạn của chủ nghĩa ấn tượng<br /> như là “một thời kỳ dốt nát và cuồng nhiệt”.1<br /> Từ đó, Picasso, Braque và Léger là ba trong số những người đầu tiên tìm cách<br /> thoát khỏi chủ nghĩa ấn tượng bằng một con đường riêng ngoài các con đường mà các<br /> 4<br /> <br /> trào lưu hiện đại khác đang mầy mò thử nghiệm. Họ đã tìm thấy lối thoát ở phương<br /> pháp sáng tác của nhà họa sĩ hậu ấn tượng người Pháp Paul Cézanne.<br /> Paul Cézanne là họa sĩ tiêu biểu nhất của trào lưu hậu ấn tượng. Ông cho rằng các<br /> họa sĩ ấn tượng chủ nghĩa sử dụng màu sắc để tạo ánh sáng tác động trực tiếp đến đôi<br /> mắt người xem, từ đó tạo ra các ấn tượng về đối tượng được mô tả. Nhưng những ấn<br /> tượng do chủ nghĩa ấn tượng tạo ra chỉ là những ấn tượng nông cạn, tạm thời. Và<br /> Cézanne chính là người xuất thân từ chủ nghĩa ấn tượng để rồi ông sẽ phải vượt qua<br /> nó. Ông cho rằng muốn hiểu hiện thực thì phải vượt qua ấn tượng để thâm nhập sâu<br /> vào bản chất của nó. Muốn thế, cần phải tiếp cận hiện thực từ các góc cạnh. Vậy là<br /> Cézanne đã tìm cách sử dụng màu sắc để tạo hình khối cho đối tượng. Ông tuyên bố<br /> rằng: “Phong cảnh được nhân hóa, được phản ánh và suy nghĩ trong tôi.”2 Có nghĩa là<br /> đối với ông, hội họa là một hoạt động tư duy nội tâm. Chính vì thế mà danh họa<br /> Picasso đã nói: “Tôi quan tâm đến nỗi lo âu của Cézanne, đến những nỗi đau của Van<br /> Gogh, tức là đến bi kịch của con người. Những cái còn lại không quan trọng.”3<br /> Tuy nhiên, để diễn đạt phong cảnh nhân hóa, Cézanne quan tâm rất kỹ đến hình<br /> khối và đến việc dùng màu sắc để tạo hình khối. Ông đã nói: “Trong thiên nhiên, tất cả<br /> đều được tạo dáng theo ba công thức cơ bản: hình cầu, hình nón và hình trụ. Cần phải<br /> vẽ các hình khối cực kỳ đơn giản này, sau đó anh có thể làm bất cứ điều gì anh<br /> muốn.”4 Đây chính là những công thức mở đường cho các nghệ sĩ lập thể sau này, và<br /> theo chúng tôi, Picasso không chỉ quan tâm đến nỗi lo âu đơn thuần của Cézanne, mà<br /> chủ yếu là ông quan tâm đến ba cái công thức vẽ cơ bản trên đây của Cézanne. Hình<br /> khối ba chiều sẽ chiếm đoạt tâm trí Cézanne suốt cả cuộc đời, hội họa của ông sẽ<br /> chứng tỏ là một nguồn kích thích trí tuệ cho các nghệ sĩ sau này được gọi là nghệ sĩ lập<br /> thể.<br /> Năm 1906-1907, Picasso vẽ bức tranh nổi tiếng Các tiểu thư ở Avignon. Đây được<br /> coi là bức tranh nguyên mẫu của chủ nghĩa lập thể và mang tính điển hình cho bản tính<br /> sáng tạo của Picasso. Toàn bộ cảnh quan của bức tranh đã được tác giả phá vỡ thành<br /> các hình khối trong một nhịp không gian hoàn toàn xa lạ với không gian hội họa truyền<br /> thống. Mặt khác, trong xu hướng phục cổ lúc bấy giờ, Picasso cũng quan tâm sâu sắc<br /> đến nghệ thuật tạo hình dân gian nguyên thủy da đen. Và ngay trong bức tranh mở đầu<br /> cho chủ nghĩa lập thể này, ông cũng đã kịp thổi vào đó linh hồn của nghệ thuật nguyên<br /> thủy da đen.<br /> Sau những thử nghiệm ngập ngừng, đến mùa hè năm 1907, họa sĩ người Pháp<br /> Georges Braque cũng bắt đầu vẽ tranh theo phong cách Các tiểu thư ở Avignon. Một<br /> năm sau, một số bức tranh của Braque đã được trưng bày tại cuộc Triển lãm Mùa Thu<br /> ở Paris. Nhân dịp này, nhà phê bình nghệ thuật Louis Vauxcelles - cũng chính là người<br /> 5<br /> <br />