Tham vọng kinh tế và những toan tính về chiến lược của các nước lớn ở tiểu vùng Mekong những năm đầu thế kỉ XXI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP HỒ CHÍ MINH<br /> <br /> HO CHI MINH CITY UNIVERSITY OF EDUCATION<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC<br /> <br /> JOURNAL OF SCIENCE<br /> <br /> KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN<br /> SOCIAL SCIENCES AND HUMANITIES<br /> ISSN:<br /> 1859-3100 Tập 15, Số 2 (2018): 134-146<br /> Vol. 15, No. 2 (2018): 134-146<br /> Email: tapchikhoahoc@hcmue.edu.vn; Website: http://tckh.hcmue.edu.vn<br /> <br /> THAM VỌNG KINH TẾ VÀ NHỮNG TOAN TÍNH VỀ CHIẾN LƯỢC<br /> CỦA CÁC NƯỚC LỚN Ở TIỂU VÙNG MEKONG<br /> NHỮNG NĂM ĐẦU THẾ KỈ XXI<br /> Nguyễn Chung Thủy*<br /> Khoa Lịch sử - Trường Đại học Sư phạm TP Hồ Chí Minh<br /> Ngày nhận bài: 05-01-2018; ngày nhận bài sửa: 07-02-2018; ngày duyệt đăng: 23-02-2018<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Trên cơ sở nêu và phân tích sự gia tăng của quá trình toàn cầu hóa; liên kết khu vực, vị trí,<br /> vai trò, tiềm năng của Tiểu vùng Mekong và nhu cầu tìm kiếm các lợi ích kinh tế của Trung Quốc,<br /> Nhật Bản ở Tiểu vùng này, bài viết tập trung làm rõ những tham vọng kinh tế và tính toán về chiến<br /> lược của các nước lớn trong việc tham gia hợp tác ở Tiểu vùng Mekong những năm đầu thế kỉ XXI.<br /> Từ khóa: kinh tế, chiến lược, nước lớn, Tiểu vùng Mekong.<br /> ABSTRACT<br /> The economic ambitions and strategic intentions of big countries<br /> in Mekong sub-region in the early years of the 21st century<br /> Based on discussion and analysis of the growth of the process of globalization and region<br /> connection; position and potential of economic geography and geostrategy of Mekong Subregion,<br /> the article indicates intention of big countries such as China, Japan, the United States and India in<br /> competition for economic geography and geostrategy in Mekong subregion in the early years of<br /> the 21st century.<br /> Keywords: economic, geostrategy, large countries, Mekong Subregion.<br /> <br /> Đặt vấn đề<br /> Những năm đầu thế kỉ XXI, quá trình toàn cầu hóa và liên kết khu vực diễn ra ngày<br /> càng mạnh mẽ và làm gia tăng tính phụ thuộc giữa các quốc gia. Trong bối cảnh đó, khu<br /> vực Đông Nam Á nói chung và Tiểu vùng Mekong nói riêng đang trở thành địa bàn thu hút<br /> sự chú ý đặc biệt của các nước lớn và các tổ chức quốc tế trong việc tham gia vào các<br /> chương trình, dự án hợp tác xuyên quốc gia ở Tiểu vùng. Sự tham gia của Trung Quốc,<br /> Nhật Bản, Ấn Độ và Mĩ trong hợp tác quốc tế với các nước ở Tiểu vùng Mekong những<br /> năm đầu thế kỉ XXI đã và đang thực sự trở thành một cuộc đua cạnh tranh ảnh hưởng mang<br /> tính chiến lược giữa các nước lớn ở Tiểu vùng Mekong và có tác động không nhỏ tới quan<br /> hệ quốc tế ở khu vực này. Tuy nhiên, sự tham gia của các nước lớn vào hợp tác với các<br /> nước ở tiểu vùng đều ẩn chứa đằng sau đó những tham vọng về kinh tế và những ý đồ về<br /> địa chiến lược riêng của họ. Trên cơ sở phân tích một số khía cạnh như: sự gia tăng của quá<br /> <br /> * Email: nguyenthuydhsp@gmail.com<br /> <br /> 134<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC - Trường ĐHSP TPHCM<br /> <br /> Nguyễn Chung Thủy<br /> <br /> trình toàn cầu hóa và liên kết khu vực; vị trí, vai trò và tiềm năng của Tiểu vùng Mekong<br /> trong hợp tác quốc tế ở tiểu vùng; sự “trỗi dậy” của Trung Quốc và những toan tính chiến<br /> lược của Nhật Bản, Ấn Độ và Mĩ trong việc kiềm chế Trung Quốc… Qua đó, chúng tôi<br /> muốn làm rõ những tham vọng về kinh tế và những toan tính về chiến lược của các nước<br /> lớn khi tham gia hợp tác với các nước ở Tiểu vùng Mekong từ những năm đầu thế kỉ XXI<br /> đến nay.<br /> 1.<br /> Sự gia tăng của quá trình toàn cầu hóa và liên kết khu vực ở những năm đầu<br /> thế kỉ XXI<br /> Sau những biến đổi to lớn ở những năm cuối thế kỉ XX, thế giới bước sang thế kỉ<br /> XXI tiếp tục có những diễn biến nhanh chóng, phức tạp, khó lường, tác động sâu sắc đến<br /> nhiều lĩnh vực của đời sống chính trị, kinh tế, xã hội trên phạm vi toàn cầu. Sự biến đổi ấy<br /> đã tác động đa chiều, đưa đến cả thời cơ cũng như thách thức cho các quốc gia trên thế<br /> giới.<br /> Trong sự biến đổi của tình hình thế giới những năm đầu thế kỉ XXI, cùng với các vấn<br /> đề như sự định hình của cục diện thế giới mới trong quan hệ quốc tế, sự bùng nổ của cách<br /> mạng khoa học công nghệ hiện đại thì bên cạnh đó, quá trình toàn cầu hóa và khu vực hóa<br /> cũng diễn ra ngày càng mạnh mẽ, quyết liệt.<br /> Xu thế toàn cầu hóa (mà cốt lõi là toàn cầu hóa kinh tế) không phải là một xu thế mới<br /> xuất hiện gần đây mà nó đã hình thành ngay từ đầu thế kỉ XX, được đẩy nhanh ở hai thập<br /> niên cuối thế kỉ XX và phát triển mạnh mẽ từ đầu thế kỉ XXI (Lê Minh Quân, 2010, tr.33).<br /> Sự kiện Tổ chức Thương mại Thế giới ra đời thay thế cho Hiệp định chung về thương mại<br /> và thuế quan (GATT) năm 1995 là biểu hiện tiêu biểu của tiến trình toàn cầu hóa. Xu thế<br /> toàn cầu hóa gia tăng với các biểu hiện mới về vai trò ngày càng lớn của hoạt động tài<br /> chính tiền tệ; sự gia tăng của mậu dịch quốc tế nhanh hơn nhiều so với tốc độ tăng trưởng<br /> kinh tế; việc gia tăng làn sóng sát nhập các công ti xuyên quốc gia; vai trò ngày càng quan<br /> trọng của tri thức và sự phát triển của loại hình kinh tế tri thức.<br /> Toàn cầu hóa đã đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế thế<br /> giới, chi phối tới quá trình phân công lao động giữa các quốc gia. Cũng có ý kiến cho rằng,<br /> hiện nay thế giới đang bước vào làn sóng toàn cầu hóa lần thứ tư1 dưới sự tác động của<br /> cách mạng khoa học công nghệ. Tất cả các quốc gia trên thế giới đều xem kinh tế thị<br /> trường là mô hình phát triển tối ưu. Thể chế kinh tế thế giới chuyển biến theo thị trường<br /> hóa nền kinh tế của từng quốc gia. Toàn cầu hóa kinh tế đang diễn ra với tốc độ của thời kì<br /> “kĩ thuật số” thúc đẩy sự lưu chuyển tự do ngày càng tăng của các dòng hàng hóa, dịch vụ,<br /> lao động, vốn, công nghệ; sự hình thành của mạng lưới sản xuất với vai trò của các công ti<br /> 1<br /> <br /> Làn sóng toàn cầu hóa lần thứ nhất diễn ra sau cuộc cách mạng công nghiệp ở châu Âu (giai đoạn 1870-1914); lần thứ<br /> hai diễn ra từ sau chiến tranh thế giới thứ hai đến giữa thập niên 80 (thế kỉ XX), chịu tác động bởi hệ thống tiền tệ<br /> Bretton Woods; lần thứ ba khởi đầu giữa những năm 1980, sau đó được đẩy mạnh khi chiến tranh Lạnh kết thúc; lần thứ<br /> tư được tính từ những năm đầu thế kỉ XXI.<br /> <br /> 135<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC - Trường ĐHSP TPHCM<br /> <br /> Tập 15, Số 2 (2018): 134-146<br /> <br /> xuyên quốc gia; sự cạnh tranh cao độ giữa các công ti độc quyền, giữa các quốc gia hay<br /> giữa các khu vực để giành các ưu thế của toàn cầu hóa và chiếm lĩnh các vị trí mới trong<br /> nền kinh tế thế giới.<br /> Cùng với toàn cầu hóa, xu thế khu vực hóa cũng đang diễn ra mạnh mẽ ở nhiều khu<br /> vực trên thế giới. Khu vực hóa kinh tế hay liên kết kinh tế khu vực là quá trình nhất thể hóa<br /> giữa các nước, các khu vực khác nhau trong cùng một châu lục hoặc giữa các châu lục với<br /> nhau, trên cơ sở tương đồng về địa lí, văn hóa, xã hội hoặc có chung mục tiêu, lợi ích phát<br /> triển, dựa trên nguyên tắc bình đẳng cùng có lợi, thông qua kí kết các điều ước hoặc hiệp<br /> định, lập ra các chuẩn tắc thống nhất để hoạt động và thực hiện các mục đích kinh tế, chính<br /> trị chung. Tuy nhiên, khác với sự liên kết khu vực ở cuối thế kỉ XX, sự hình thành các khu<br /> vực mậu dịch tự do hiện nay không có sự phân biệt trình độ phát triển kinh tế và chế độ<br /> chính trị, xã hội. Bên cạnh đó, thế giới cũng chứng kiến sự bùng nổ của các hiệp định<br /> thương mại tự do song phương (FTA). Ở cấp độ khu vực hay toàn cầu thì các FTA sẽ có<br /> những tác động nhiều chiều tới các nền kinh tế cũng như tới quá trình liên kết khu vực.<br /> Các tổ chức liên kết cũng như các FTA thường được dẫn dắt bởi các nền kinh tế lớn, và<br /> điều đó đặt ra nhiều thách thức đối với các thành viên là các nước có nền kinh tế phát triển<br /> kém hơn.<br /> Ở khu vực Đông Nam Á, những năm đầu thế kỉ XXI, trước sự trỗi dậy mạnh mẽ của<br /> Trung Quốc cùng sự lớn mạnh của Ấn Độ và sự gia tăng can dự của Hoa Kì vào châu Á –<br /> Thái Bình Dương, đã tác động đến tình hình an ninh, kinh tế của các nước trong khu vực.<br /> Đặc biệt, nhu cầu đẩy mạnh hợp tác kinh tế một cách hiệu quả giữa các nước thành viên<br /> ASEAN đang trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Vì vậy, các nước ASEAN nhận thấy cần<br /> phải đẩy mạnh quá trình liên kết giữa các nước. Xu thế “nhất thể hóa” ASEAN cũng được<br /> chính phủ các nước quan tâm và đẩy mạnh xúc tiến.<br /> Tháng 10/2003, lãnh đạo các nước ASEAN đã kí Tuyên bố Hòa hợp ASEAN II<br /> (Hiệp ước Bali II) và khẳng định ASEAN sẽ tiếp tục đẩy mạnh và mở rộng quan hệ với các<br /> đối tác bên ngoài vì mục tiêu chung là hòa bình, ổn định và hợp tác cùng có lợi ở khu vực.<br /> Đặc biệt, trong bối cảnh toàn cầu hóa có nhiều biến động, các nước ASEAN cần phải đẩy<br /> mạnh hợp tác nội khối và ngoại khối với các cường quốc lớn như Hoa Kì, Trung Quốc.<br /> Tháng 01/2007, lãnh đạo các nước ASEAN đã khẳng định “quyết tâm đẩy nhanh tiến trình<br /> liên kết nội khối dựa trên cơ sở pháp lí là Hiến chương ASEAN, nhất trí về mục tiêu hình<br /> thành Cộng đồng ASEAN vào năm 2015”2. Đây là bước chuyển quan trọng trong chính<br /> sách đối nội của ASEAN vì đã quyết tâm rút ngắn thời gian thành lập Cộng đồng ASEAN<br /> (AC) vào năm 2015 (so với kế hoạch là năm 2020). ASEAN đã khẩn trương xúc tiến xây<br /> dựng các Kế hoạch tổng thể (Blueprints) để xây dựng AC gồm 3 trụ cột quan trọng là<br /> Cộng đồng Chính trị - An ninh (APSC), Cộng đồng Kinh tế (AEC) và Cộng đồng Văn hóa<br /> 2<br /> <br /> http://asean.mofa.gov.vn/vi/nr130930205728/nr131113222745/ns131113223954/newsitem_print_preview.<br /> <br /> 136<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC - Trường ĐHSP TPHCM<br /> <br /> Nguyễn Chung Thủy<br /> <br /> - Xã hội (ASCC). Đây là nỗ lực to lớn của các nước thành viên ASEAN trong việc hướng<br /> đến xây dựng một cộng đồng chung cho cả khu vực. Qua đó, gia tăng sức mạnh về kinh tế<br /> và quân sự, an ninh chính trị cho ASEAN.<br /> Tháng 02/2009, Hội nghị Cấp cao ASEAN-14 đã thông qua Tuyên bố về Lộ trình<br /> xây dựng Cộng đồng ASEAN kèm theo 3 Kế hoạch tổng thể xây dựng 3 trụ cột Cộng đồng<br /> ASEAN. Trên cơ sở đó, ngày 31/12/2015, Cộng đồng ASEAN đã chính thức thành lập.<br /> Những năm đầu thế kỉ XXI, quan hệ hợp tác kinh tế giữa các nước thành viên trong<br /> ASEAN cũng đạt nhiều thành tựu quan trọng. GDP của ASEAN trong năm 2012 đạt 3620<br /> tỉ USD và thu nhập bình quân đầu người của khối là 5869 USD3. Đây là một thành tựu<br /> quan trọng trong bước tiến đến thành lập AEC vào năm 2015. Sang năm 2013, thương mại<br /> nội khối ASEAN lên tới 608,6 tỉ USD, chiếm 24,2% tổng thương mại của khu vực, so với<br /> 458,1 tỉ USD trong năm 2008 khi Kế hoạch tổng thể xây dựng AEC bắt đầu được thực<br /> hiện. Mặt khác, tổng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) vào các nước ASEAN lên tới<br /> 122,4 tỉ USD trong năm 2013, cao nhất so với toàn cầu. Các nước ASEAN kì vọng tăng<br /> trưởng kinh tế của khu vực sẽ tăng lên 5,1% trong năm 2014, so với dự báo tăng trưởng<br /> toàn cầu là 3,5% (Website: Cafef.vn, 2015). Những thành tựu này đã biến ASEAN thành<br /> khu vực năng động và phát triển bậc nhất trên thế giới.<br /> 2.<br /> Vị trí, vai trò và tiềm năng của Tiểu vùng Mekong trong những toan tính của<br /> các nước lớn<br /> Tiểu vùng Mekong bao gồm 5 quốc gia là Campuchia, Lào, Myanmar, Thái Lan và<br /> Việt Nam. Tiểu vùng có diện tích gần 2 triệu km2, dân số khoảng 250 triệu người (năm<br /> 2012). Đây là khu vực tăng trưởng kinh tế năng động trong những năm gần đây. Năm<br /> 2015, bình quân tăng trưởng khu vực này đạt mức 6,1%, trong khi tăng trưởng bình quân<br /> của thế giới ở mức 2,5% (Báo điện tử Thế giới và Việt Nam, 2016).<br /> Về vị trí địa lí, đây là khu vực bản lề, là ngã ba giao lưu giữa ba vùng Đông Bắc Á,<br /> Đông Nam Á và Nam Á. Có thể nói, Tiểu vùng Mekong nằm giữa những vùng năng động<br /> và phát triển nhất của châu Á trong thế kỉ tới. Đặc biệt, trong bối cảnh quốc tế và khu vực<br /> hiện nay, khi sự cạnh tranh ảnh hưởng giữa các nước lớn ở khu vực Đông Nam Á đang<br /> diễn ra quyết liệt thì khu vực Tiểu vùng Mekong ngày càng trở lên quan trọng hơn ở khu<br /> vực Đông Nam Á.<br /> Về mặt tiềm năng hợp tác, do sự giàu có của các nguồn lực tự nhiên và xã hội, Tiểu<br /> vùng Mekong là khu vực có tiềm năng to lớn cho hợp tác quốc tế trên nhiều lĩnh vực.<br /> Trước hết, về tiềm năng tự nhiên, có thể nói bên cạnh sự giàu có về tài nguyên đất,<br /> khoáng sản, đây là khu vực rất giàu có về tiềm năng thủy điện và thủy sản. Với lợi thế từ<br /> sông Mekong – con sông có chiều dài 4880 km (dài thứ 12 trên thế giới và dài nhất Đông<br /> Nam Á) với tổng lượng nước hàng năm đổ ra Biển Đông khoảng 475 tỉ m3 và được xếp<br /> 3<br /> <br /> http://www.vietnamplus.vn/gdp-asean-van-manh-me-nho-su-ho-tro-cua-dich-vu/226327.vnp.<br /> <br /> 137<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC - Trường ĐHSP TPHCM<br /> <br /> Tập 15, Số 2 (2018): 134-146<br /> <br /> hạng thứ 8 trên thế giới về lượng nước. Do vậy, trữ lượng thủy điện của sông Mekong rất<br /> dồi dào, với công suất 30.000 MW. Ngoài tiềm năng thủy điện, tiềm năng về trữ lượng<br /> thủy hải sản cũng rất lớn. Theo các công trình nghiên cứu, đây là “nhà” của hơn 1300 loài<br /> thủy sản (với khoảng 240 loài cá, trong đó, cá nheo lớn có thể dài tới 3 mét và nặng 300kg<br /> (tên khoa học là Pagasianodon gisgas); cá heo Irrawaddy có thể dài 2,5m và nặng 150kg đã<br /> được ghi vào danh sách những loại động vật có nguy cơ tuyệt chủng của Liên minh Thế<br /> giới Bảo vệ Thiên nhiên (UICN) năm 2003) (Nguyễn Thị Hoàn, 2009, tr.303). Vì vậy,<br /> hàng năm, sông Mekong cung cấp sản lượng thủy sản đến hơn 1,5 triệu tấn.<br /> Về nguồn lực xã hội, Tiểu vùng có cơ cấu dân số thuộc loại trẻ, với khoảng 50% số<br /> dân trong độ tuổi lao động. Tuy nhiên, trình độ, kĩ năng nghề nghiệp còn thấp, rất cần hợp<br /> tác để đào tạo và phát triển nguồn nhân lực. Đồng thời, với hơn 300 triệu dân (năm 2012),<br /> đây là một thị trường khá lớn cho hợp tác buôn bán thương mại và là nguồn thị trường<br /> nhân công giá rẻ cho các nước phát triển khai thác trong quá trình hợp tác. Bên cạnh đó,<br /> đây là khu vực đang phát triển khá năng động. Nếu trước đây, đặc điểm kinh tế nổi bật<br /> chung cả tiểu vùng còn rất lạc hậu, thì gần đây, với những cải cách kinh tế theo hướng thị<br /> trường, nhìn chung các quốc gia thuộc Tiểu vùng sông Mekong đã đạt được mức tăng<br /> trưởng kinh tế nhanh, vào khoảng 6%/năm. Năm 2000, tổng GDP của nền kinh tế trong<br /> Tiểu vùng đạt khoảng 300 tỉ USD. Mức GDP bình quân theo đầu người đạt khoảng từ 350<br /> USD tới 3100 USD và mức trung bình trong toàn khu vực gần đạt tới 1200 USD (Bộ<br /> Thương mại, 2006, tr.14).<br /> Trong bối cảnh của tình hình khu vực và thế giới những năm đầu thế kỉ XXI, nhất là<br /> ở khu vực Đông Nam Á, với sự lớn mạnh và ngày càng khẳng định được vai trò, vị thế của<br /> tổ chức ASEAN, quá trình hợp tác và liên kết giữa các quốc gia trong và ngoài khu vực<br /> đang diễn ra mạnh mẽ, các quốc gia ở Tiểu vùng Mekong với vị trí địa lí quan trọng, sự<br /> giàu có về các tiềm năng tự nhiên, nhân lực và thị trường, đang giữ vai trò ngày càng quan<br /> trọng trên bản đồ khu vực Đông Nam Á. Những yếu tố đó đã làm cho khu vực này trở<br /> thành địa bàn thu hút được sự quan tâm đặc biệt của các nước lớn trong những toan tính<br /> của họ khi tham gia hợp tác ở tiểu vùng.<br /> 3.<br /> Những tính toán chiến lược của Nhật Bản, Mĩ và Ấn Độ trong việc kiềm chế<br /> Trung Quốc<br /> (i) Trước hết là về sự “trỗi dậy” của nhân tố Trung Quốc<br /> Sau hơn hai thập niên thực hiện chính sách cải cách và mở cửa nền kinh tế (kể từ<br /> năm 1978), Trung Quốc đã gặt hái được những kết quả quan trọng trong việc phát triển<br /> kinh tế - xã hội, nâng cao vai trò và vị thế của mình trên trường quốc tế. Đặc biệt, từ đầu<br /> thế kỉ XXI đến nay, thế giới đang chứng kiến sự trỗi dậy một cách ngoạn mục của Trung<br /> Quốc. Năm 2010, Trung Quốc đã vượt qua Nhật Bản để vươn lên trở thành nền kinh tế<br /> đứng thứ hai trên thế giới. Các nhà lãnh đạo Trung Quốc chủ trương xây dựng Trung Quốc<br /> <br /> 138<br /> <br />