Thảo luận về nâng cao sức khỏe tại Việt Nam<br />
L¹i §øc Tr-êng*<br />
Môc ®Ých cña bµi b¸o lµ phiªn gi¶i n©ng cao søc kháe (NCSK) vµ c¸c kh¸i niÖm liªn quan trong<br />
®iÒu kiÖn ViÖt Nam, tõ ®ã gióp hiÓu râ h¬n vµ thóc ®Èy c¸c ho¹t ®éng NCSK. B»ng trÝch dÉn ®Þnh<br />
nghÜa cña Tæ chøc Y tÕ thÕ giíi (WHO) n¨m 1946 vÒ NCSK, t¸c gi¶ ®· gi¶i thÝch søc kháe tån t¹i<br />
d-íi ba tr¹ng th¸i: Kháe m¹nh, kh«ng bÖnh kh«ng tËt vµ cã bÖnh, tËt. C¸c tr¹ng th¸i nµy lu«n<br />
chuyÓn ®æi do t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe. C¸c yÕu tè nµy bao gåm yÕu tè c¸ nh©n<br />
(sinh häc vµ x· héi); m«i tr-êng n¬i sèng, lµm viÖc, häc tËp; m«i tr-êng x· héi; bèi c¶nh chung vµ<br />
m«i tr-êng tù nhiªn. C¸c tiÕp cËn ®èi víi søc kháe còng ®-îc x¸c ®Þnh, bao gåm: tiÕp cËn l©m<br />
sµng, tiÕp cËn phßng bÖnh vµ tiÕp cËn NCSK. Tõ ®ã t¸c gi¶ ®· ®-a ra gi¶i thÝch vÒ ®Þnh nghÜa<br />
NCSK vµ ph©n biÖt víi c¸c kh¸i niÖm kh¸c rÊt th«ng dông ë ViÖt Nam nh- truyÒn th«ng - gi¸o dôc<br />
søc kháe, phßng bÖnh. C¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng vµ c¸c gi¶i ph¸p ®èi víi c¸c nhãm yÕu tè quyÕt ®Þnh<br />
søc kháe còng ®-îc chØ râ. C¸c lÜnh vùc nµy bµo gåm ph¸t triÓn kiÕn thøc vµ kü n¨ng c¸ nh©n, x©y<br />
dùng m«i tr-êng sèng, häc tËp, lµm viÖc NCSK, x©y dùng vµ thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch vµ cuèi cïng<br />
lµ hîp t¸c toµn cÇu.<br />
<br />
Interpreting health promotion in Vietnam context<br />
Lai Duc Truong*<br />
The purpose of this article is to interpret Health Promotion (HP) and related concepts in the<br />
Vietnamese context to facilitate understanding and promote action for HP. The article begins with<br />
citing the World Health Organization definition about health from 1946 and explains that health<br />
status exists in three states: Good health, absence of diseases and infirmity, and lastly illness. These<br />
three states are constantly changing from one to another. The article then summarizes the<br />
determinants of health. These include individual factors (biological and soccial), setting factors<br />
(residence, workplace, school); social determinants; and global and natural factors. Health<br />
approaches including medical, the disease prevention and HP approaches are identified. The<br />
article then outlines the HP concept and differentiate it from other concepts such as heath<br />
education and communication; disease prevention. Lastly the article summarizes the action area,<br />
strategies and measures appropriate for each group of health determinants. These mainly comprise<br />
of developing personal knowledge and skills, promoting healthy settings, building and implementing<br />
healthy policies, and global collaboration.<br />
Tác giả:<br />
*TS. BS. Lại Đức Trường – Cán bộ Văn phòng Tổ chức Y tế thế giới tại Việt Nam.<br />
<br />
1<br />
<br />
1. §Æt vÊn ®Ò.<br />
Năm 1986, Tổ chức Y tế thế giới (WHO) đã tổ chức Hội nghị quốc tế về nâng cao sức khỏe<br />
(NCSK) đầu tiên ở Ottawa. Hội nghị này đã thông qua Hiến chương Ottawa về NCSK. Nội dung cơ<br />
bản của NCSK:<br />
Nâng cao sức khỏe là quá trình tạo điều kiện thuận lợi cho người dân tăng cường khả năng<br />
kiểm soát sức khỏe và các yếu tố quyết định sức khỏe và từ đó cải thiện tình trạng sức khỏe<br />
của chính họ [1, 2, 15]…<br />
§ång thêi HiÕn ch-¬ng còng x¸c ®Þnh n¨m lÜnh ho¹t ®éng cña NCSK bao gåm [1, 2, 15]:<br />
-<br />
<br />
Xây dựng chính sách công cộng có lợi cho sức khỏe.<br />
<br />
-<br />
<br />
Tạo ra những môi trường thuận lợi cho NCSK.<br />
Tăng cường năng lực của cộng đồng để hành động NCSK.<br />
Phát triển kiến thức và các kĩ năng cá nhân.<br />
<br />
-<br />
<br />
Định hướng lại các dịch vụ sức khỏe hướng về dự phòng và NCSK.<br />
<br />
MÆc dï ®Þnh nghÜa vÒ NCSK ®· ®-îc ®-a ra kho¶ng 25 n¨m nh-ng theo ý kiÕn cña ng-êi viÕt th×<br />
hiÓu biÕt vµ thùc hµnh vÒ NCSK ë ViÖt Nam ch-a tèt. VÒ nhËn thøc, ®a sè cho r»ng NCSK ®ång<br />
nghÜa víi truyÒn th«ng gi¸o dôc søc kháe (TTGDSK). Trong thùc hµnh, c¸c ho¹t ®éng phßng<br />
bÖnh/NCSK chØ thiªn vÒ TTGDSK, c¸c gi¶i ph¸p kh¸c kh«ng ®-îc coi träng. Ho¹t ®éng TTGDSK<br />
nhiÒu khi l¹i khiÕn cho céng ®ång hoang mang sî h·i v× ho¹t ®éng nµy tËp trung vµo n©ng cao hiÓu<br />
biÕt vÒ mét bÖnh/tËt nµo ®ã trong khi n¨ng lùc y tÕ, nhÊt lµ y tÕ c¬ së ch-a ®ñ ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò<br />
nµy. ViÖc ph©n c«ng tr¸ch nhiÖm hÖ thèng ®iÒu trÞ, y häc dù phßng vµ TTGDSK kh«ng râ rµng vµ cã<br />
sù chång chÐo.<br />
Bµi viÕt nh»m gióp hiÓu râ vµ t¨ng c-êng c¸c ho¹t ®éng NCSK t¹i ViÖt Nam.<br />
2. Søc kháe vµ c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe.<br />
2.1. T×nh tr¹ng søc kháe.<br />
N¨m 1946, WHO ®-a ra ®Þnh nghÜa vÒ søc kháe nh- sau [1, 2, 15]:<br />
Søc kháe lµ t×nh tr¹ng hoµn toµn tho¶i m¸i vÒ thÓ chÊt, tinh thÇn vµ x· héi chø kh«ng chØ cã<br />
nghÜa lµ kh«ng bÖnh tËt.<br />
Theo ®Þnh nghÜa nµy, cã thÓ hiÓu r»ng søc kháe tån t¹i d-íi ba tr¹ng th¸i:<br />
(a) bÖnh tËt: Cã sù hiÖn diÖn cña mét bÖnh/tËt nµo ®ã.<br />
(b) kh«ng bÖnh, kh«ng tËt: mÆc dï kh¸m l©m sµng vµ cËn l©m sµng kh«ng thÊy cã bÖnh tËt<br />
nh-ng kh«ng hoµn toµn kháe m¹nh. Nh÷ng ng-êi cã rèi lo¹n ®-êng m¸u, mì m¸u nh-ng ch-a tiÕn<br />
triÓn thµnh bÖnh ®¸i th¸o ®-êng, bÖnh tim-m¹ch.. cã thÓ xÕp vµo nhãm nµy.<br />
(c) hoµn toµn kháe m¹nh theo ®óng nh- ®Þnh nghÜa cña WHO.<br />
2<br />
<br />
C¸c tr¹ng th¸i søc kháe lu«n thay ®æi tõ tr¹ng th¸i nµy sang tr¹ng th¸i kh¸c tïy thuéc vµo c¸c<br />
yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe ®-îc tr×nh bµy d-íi ®©y.<br />
<br />
H×nh 1. C¸c tr¹ng th¸i søc kháe.<br />
2.2. C¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe.<br />
2.2.1. C¸c m« h×nh gi¶i thÝch c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe.<br />
Cã rÊt nhiÒu yÕu tè t¸c ®éng ®Õn søc kháe. NhiÒu m« h×nh ®· ®-îc ®-a ra ®Ó gi¶i thÝch c¸c<br />
yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe. M« h×nh sím nhÊt do Marc Lalonde, Bé tr-ëng Bé Y tÕ Canada ®-a ra<br />
n¨m 1974 [2, 4]. M« h×nh nµy ®· chØ ra r»ng cã 4 nhãm yÕu tè chñ yÕu quyÕt ®Þnh t×nh tr¹ng søc<br />
kháe. §Ó t¨ng c-êng søc kháe céng ®ång th× ph¶i quan t©m c¶ 4 yÕu tè nµy. C¸c yÕu tè nµy bao<br />
gåm:<br />
o YÕu tè sinh häc cña c¬ thÓ, bao gåm c¶ gen.<br />
o Lèi sèng vµ hµnh vi.<br />
o Sù tiÕp cËn víi ch¨m sãc søc kháe.<br />
o M«i tr-êng con ng-êi sèng vµ lµm viÖc.<br />
Dahlgreen vµ Whitehead [6] ®-a ra m« h×nh c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe hoµn thiÖn h¬n<br />
vµo nh÷ng n¨m ®Çu cña thËp kû 90 cña thÕ kû XX. M« h×nh nµy ®-a ra c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc<br />
kháe ë cÊp ®é c¸ nh©n, céng ®ång vµ x· héi. Quan träng h¬n, m« h×nh nµy ®· chØ ra r»ng c¸c yÕu tè<br />
nªu trªn kh«ng ph¶i tån t¹i riªng lÎ mµ lµ mét nhãm thèng nhÊt vµ t¸c ®éng ®Õn nhau.<br />
KÓ tõ khi Dahlgren and Whitehead c«ng bè m« h×nh, c¸c yÕu tè x· héi t¸c ®éng lªn søc kháe<br />
c¸ nh©n (social determinants of health) ®-îc quan t©m nhiÒu. Tõ ®ã ®· dÉn tíi m« h×nh thø 3, m«<br />
h×nh cña John Germov (2005). M« h×nh nµy ®Ò cËp chi tiÕt h¬n c¸c yÕu tè x· héi cña søc kháe [9].<br />
2.2.2. M« h×nh ®Ò xuÊt.<br />
D-íi ®©y t¸c gi¶ sö dông m« h×nh cña Dahlgren vµ Whitehead lµm c¬ së ®Ó x©y dùng m«<br />
h×nh míi diÔn t¶ c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe mét c¸ch ®¬n gi¶n vµ dÔ hiÓu.<br />
Nh- minh häa ë trang d-íi, m« h×nh nµy chØ ra c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe bao gåm 4 líp:<br />
c¸ nh©n; m«i tr-êng n¬i sèng, lµm viÖc, häc tËp; m«i tr-êng x· héi; c¸c yÕu tè toµn cÇu vµ m«i<br />
tr-êng tù nhiªn.<br />
<br />
C¸c yÕu tè toµn cÇu<br />
vµ m«i tr-êng tù<br />
nhiªn<br />
<br />
YÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe<br />
<br />
M«i tr-êng x·<br />
héi<br />
<br />
M«i tr-êng n¬i sèng/lµm<br />
viÖc/häc tËp<br />
<br />
YÕu tè c¸ nh©n<br />
- X· héi<br />
- Sinh häc<br />
-<br />
<br />
BÖnh tËt<br />
<br />
Kh«ng bÖnh, tËt<br />
<br />
Kháe m¹nh<br />
TiÕp cËn n©ng cao søc kháe<br />
<br />
TiÕp cËn phßng bÖnh<br />
<br />
T×nh<br />
tr¹ng søc<br />
kháe<br />
C¸c<br />
tiÕp cËn<br />
søc<br />
kháe<br />
<br />
TiÕp cËn l©m sµng<br />
Dự<br />
phòng<br />
cấp III<br />
<br />
Dự<br />
phòng<br />
cấp II<br />
<br />
Dự phòng cấp I<br />
<br />
Dự phòng cấp 0<br />
<br />
H×nh 2. T×nh tr¹ng søc kháe, c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh søc kháe vµ c¸c c¸ch tiÕp cËn.<br />
2.3. Các yếu tố quyết định sức khỏe.<br />
2.3.1. Các yếu tố cá nhân.<br />
Các yếu tố (thuộc) về cá nhân bao gồm hai nhóm: yếu tố sinh học và yếu tố xã hội.<br />
o Yếu tố sinh học:<br />
<br />
4<br />
<br />
Cấp độ<br />
dự<br />
phòng<br />
<br />
-<br />
<br />
Yếu tố sinh học là bản chất sinh vật của con người, bao gồm (a) Tuổi, giới, chủng tộc, kiểu<br />
gien…Đây là những yếu tố hầu như không thể thay đổi được với trình độ khoa học kỹ thuật<br />
hiện tại. (b) Các đặc tính, thuộc tính khác của một cơ thể sống mà con người có. Các yếu tố<br />
này khi rối loạn, tổn thương sẽ gây bệnh tật.<br />
<br />
-<br />
<br />
Yếu tố sinh học là đối tượng chủ yếu của các giải pháp y học lâm sàng.<br />
<br />
o Yếu tố xã hội.<br />
-<br />
<br />
Là bản chất xã hội của mỗi cá thể, là sự thể hiện của từng cá thể đối với tác động của môi<br />
trường như bối cảnh chung, yếu tố kinh tế - xã hội.<br />
<br />
-<br />
<br />
Bao gồm kiến thức, thái độ, niềm tin, quan điểm sống (nhân sinh quan), chế độ ăn uống,<br />
nghỉ ngơi, làm việc và các thói quen.<br />
<br />
2.3.2. Môi trường nơi sống, làm việc, học tập.<br />
Môi trường nơi sống, làm việc học tập là nơi diễn ra các hoạt động thường ngày của con người.<br />
Thực chất đây cũng là một phần của môi trường xã hội (được mô tả ở phần sau). Môi trường nơi<br />
sống, làm việc học tập bao gồm:<br />
-<br />
<br />
Gia đình bao gồm cả các yếu tố về dòng họ. Gia đình là tế bào của xã hội. Như vậy gia đình<br />
có ảnh hưởng rất lớn tới sức khỏe mỗi người, nhất là khi còn trẻ. Hành vi-lối sống của cha,<br />
mẹ. ông bà có tác động lớn đối với trẻ em vì phần lớn thời gian trẻ em sống trong gia đình.<br />
<br />
-<br />
<br />
Cộng đồng được hiểu theo nghĩa hẹp, chỉ là tập hợp những cá thể trong một phạm vi giới<br />
hạn như một làng/xã/thôn bản. Các yếu tố của cộng đồng là những yếu tố mang tính chất đặc<br />
thù địa phương. Nó bao gồm những yếu tố như điều kiện kinh tế, phong tục, tập quán, văn<br />
hóa, giá trị, các tổ chức, đoàn thể, các phong trào hiện có tại địa phương.<br />
<br />
-<br />
<br />
Các tổ chức như trường học, công ty, cơ quan, công trường, nhà máy.. là những nơi con<br />
người làm việc, học tập. Mỗi nơi có những quy định, văn hóa và điều kiện làm việc riêng.<br />
Thông thường người lãnh đạo của các tổ chức này có vai trò rất quan trọng đối với sức khỏe<br />
các thành viên.<br />
<br />
2.3.3. Môi trường xã hội.<br />
-<br />
<br />
Bao gồm các yếu tố kinh tế - xã hội của khu vực, của quốc gia. Ví dụ như trình độ phát triển<br />
kinh tế, luật pháp, văn hóa, tôn giáo... Dịch vụ y tế cũng là một trong các yếu tố này.<br />
<br />
-<br />
<br />
Môi trường xã hội bao gồm cả môi trường vật chất do con người tạo ra kể cả ô nhiễm môi<br />
trường.<br />
<br />
-<br />
<br />
Các yếu tố xã hội ảnh hưởng tới sức khỏe ngày càng được quan tâm vì vai trò quan trọng<br />
của chúng trong nâng cao sức sức khỏe của người dân. Các yếu tố này còn được gọi là các<br />
yếu tố xã hội quyết định sức khỏe. Các yếu tố này có thể thay đổi để tạo ra môi trường có lợi<br />
cho sức khỏe.<br />
<br />