Thiết kế bài giảng ngữ văn 10 tập 1 part 10

Chia sẻ: Asddd Afaf | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:46

Thêm vào BST

Báo xấu

174
lượt xem 49
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'thiết kế bài giảng ngữ văn 10 tập 1 part 10', tài liệu phổ thông, ngữ văn - tiếng việt phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Thiết kế bài giảng ngữ văn 10 tập 1 part 10

Th¨m Héi An, du kh¸ch kh«ng quªn uèng n−íc suèi B¸ LÔ, mét nguån n−íc næi tiÕng trong, s¹ch vµ ngät. Ng−êi Héi An cho biÕt r»ng tÊt c¶ c¸c tiÖm ¨n ®Æc s¶n Cao L©u ë Héi An ®Òu dïng n−íc giÕng B¸ LÔ. HiÖn nay ë Héi An cßn 24 giÕng lµm thµnh mét hÖ thèng liªn hoµn, ®ã lµ mét lo¹i h×nh di tÝch ®Æc tr−ng cña nÒ v¨n ho¸ Ch¨m Pa x−a. Trong lÞch sö, Héi An ®· tõng bÞ chiÕn tranh tµn ph¸ n¨m 1773 nªn kh«ng cßn ®−îc nguyªn vÑn nh− thuë ban ®Çu. Do nh÷ng khã kh¨n vÒ ®Þa h×nh nªn kh«ng cã ®−êng lín vµ ®−êng s¾t ch¹y qua Héi An, v× vËy m¶nh ®Êt v¨n vËt nµy ®· cã mét thêi gian dµi ch×m vµo quªn l·ng. Lµ mét ®« thÞ cæ trÇm mÆc vµ cßn b¶o tån ®−îc mét tæng thÓ di tÝch phong phó, ®a d¹ng vµ t−¬ng ®èi nguyªn vÑn cÊu tróc vÒ phè x¸, bÕn c¶ng nªn n¨m 1985, Bé V¨n ho¸ ®· ra quyÕt ®Þnh c«ng nhËn di tÝch cÊp quèc gia vµ khoanh vïng b¶o vÖ di tÝch phè cæ Héi An. Sau ®ã, Héi an ®−îc ®Çu t− trïng tu, t«n t¹o vµ ngµy cµng cã diÖn m¹o cña mét khu v¨n ho¸ ®« thÞ cæ. Ngµy nay, kh«ng gian thÞ x· Héi An ngµy cµng khëi s¾c víi mét søc sèng míi cña kh«ng gian ®« thÞ l÷ hµnh vµ ®ang trë thµnh mét ®iÓm s¸ng rùc rì trªn b¶n ®å du lÞch cña c¶ n−íc. (L−îc trÝch theo L©m KiÒu Ninh) 11. Hån trμ ®Êt ViÖt Trµ (cßn gäi lµ "chÌ") lµ mét thøc uèng phæ biÕn vµ quen thuéc kh«ng chØ ®èi víi mçi chóng ta − nh÷ng ng−êi ph−¬ng §«ng, mµ cßn víi tÊt c¶ mäi ng−êi trªn thÕ giíi. Dï b¹n thuéc quèc gia, d©n téc hoÆc nÒn v¨n ho¸ nµo ®i ch¨ng n÷a th× còng ph¶i thõa nhËn r»ng trµ lµ thøc uèng ®éc ®¸o, tinh tÕ, diÖu k×; mét thøc uèng lÝ t−ëng mµ thiªn nhiªn ®· ban tÆng cho con ng−êi. Trµ lµ mét thø th¶o d−îc cã thÓ ch÷a ®−îc nhiÒu bÖnh, thøc uèng bæ d−ìng cho thÓ x¸c, nh−ng quan träng h¬n lµ nã båi bæ cho tinh thÇn con ng−êi, khiÕn cho con ng−êi thanh t©m tÜnh t¹i, tu t©m d−ìng tÝnh; v× vËy h×nh nh− nã cã mèi l−¬ng duyªn víi c¸c tao nh©n mÆc kh¸ch, víi nh÷ng nghÖ sÜ − nh÷ng con ng−êi lu«n h−íng tíi ch©n thiÖn mÜ thanh cao tao nh·. Cã thÓ ng−êi ta ®Õn víi trµ nh− mét tÝn ®å ®Õn víi t«n gi¸o cña m×nh, còng cã thÓ ®Õn víi trµ nh− ®Õn víi mét ng−êi b¹n tri ©m tri kØ ®Ó qua ®ã mµ suy ngÉm l¹i b¶n th©n m×nh. Ng−êi ta ®µm ®¹o sù ®êi, ng©m ngîi th¬ phó bªn chÐn trµ vµ cø nh− thÕ, ch¼ng biÕt tù khi nµo, uèng trµ ®· trë thµnh mét sinh ho¹t v¨n ho¸ gãp phÇn lµm nªn vÎ ®Ñp nh©n v¨n cho mçi con ng−êi, còng nh− mçi d©n téc. Cã thÓ c¸ch uèng trµ cña ng−êi ViÖt còng cã nhiÒu ®iÓm kh¸c biÖt so víi nghÖ thuËt uèng trµ cña ng−êi NhËt vµ ng−êi Trung Hoa. §èi víi ng−êi NhËt vµ ng−êi Trung Hoa, uèng trµ lµ mét nghi lÔ sang träng vµ kh¸ cÇu k×, nã gièng nh− mét thø t«n gi¸o vµ ®−îc gäi lµ "trµ ®¹o". Ng−êi ViÖt coi uèng trµ 424
nh− mét dÞp trë vÒ víi thiªn nhiªn, hoµ m×nh vµo thiªn nhiªn, do ®ã n¬i uèng trµ lÝ t−ëng th−êng lµ v−ên t−îc cã c©y xanh, hoa l¸, chim mu«ng hoÆc d−íi tr¨ng thanh giã m¸t... Tãm l¹i, ®ã lµ mét kh«ng gian tho¸ng ®·ng gióp cho con ng−êi cã thÓ t×m l¹i sù thanh th¶n sau nh÷ng bËn bÞu m−u sinh nhäc nh»n. Nãi ®Õn trµ, ai còng nghÜ ngay tíi mét thø trµ ngon næi tiÕng cña ViÖt Nam, ®ã lµ trµ T©n C−¬ng − Th¸i Nguyªn. §øng trªn nói Cèc, phãng tÇm m¾t ra xung quanh, chóng ta cã thÓ thÊy nh÷ng n−¬ng chÌ xanh b¸t ng¸t tr¶i réng, soi bãng bªn dßng s«ng C«ng. Ng−êi T©n C−¬ng còng næi tiÕng vÒ tµi chÕ biÕn chÌ. §Çu tiªn, ng−êi ta chän h¸i gi÷a vïng chÌ b¹t ngµn Êy nh÷ng ngän chÌ "mét t«m hai l¸" ("t«m" lµ bóp nân trªn cïng ®ang cuéc trßn, ch−a në thµnh l¸); tiÕp theo lµ rang nh÷ng ngän chÌ t−¬i b»ng mét c¸i ch¶o gang s¹ch bãng ®−îc ®Æt trªn lß ®un cñi. Khi nµo bóp chÌ chÝn, cã mµu xanh non nh− rau muèng luéc, sÏ ®−îc ®em ra vß trªn bµn gç ®Ó ngän chÌ xo¨n l¹i. Nh÷ng ngän chÌ xo¨n Êy ®−îc r¾c ®Òu trªn nh÷ng tÊm phªn tre m¾t sµng vµ ®Æt ë n¬i tho¸ng giã nh−ng kh«ng cã n¾ng. Nh÷ng ngän chÌ sÏ tõ tõ uèn cong thµnh nh÷ng bóp chÌ vµ l¹i ®−îc sÊy trªn ch¶o gang, lÇn nµy trªn miÖng ch¶o cã trôc quay g¾n 4 tÊm l−íi thÐp ®Ó ®¶o chÌ. ChÌ kh« kiÖt ®−îc chuyÓn ra ch¶o ®ång. Víi bµn tay khÐo lÐo vµ ®iªu luyÖn, ng−êi sao chÌ xoa nhÑ ®Ó chÌ lªn h−¬ng mµ kh«ng hÒ lµm gÉy c¸nh chÌ. Mèc chÌ xanh xanh, h−¬ng chÌ man m¸c mïi cèm Vßng, th©n chÌ uèn h×nh mãc c©u. ThÕ lµ hoµn tÊt mét quy tr×nh s¶n xuÊt chÌ ®Æc s¶n T©n C−¬ng. ChÌ T©n C−¬ng lµ s¶n phÈm cña ®Êt, tinh tuý cña th¶o méc kÕt hîp víi bµn tay lao ®éng cña ng−êi T©n C−¬ng... Nã trë thµnh mét lo¹i chÌ thÊm ®Ém t©m hån cña ng−êi ViÖt ®Ó to¶ h−¬ng kh¾p bèn ph−¬ng. Ng−êi T©n C−¬ng chÕ biÕn chÌ c«ng phu bao nhiªu th× b¶o qu¶n chÌ còng k× c«ng bÊy nhiªu, ®ã lµ c¸ch cÊt chÌ trong giÕng kh¬i ®−îc ®µo ë ®Êt ®¸ ong. Cô L−, mét ng−êi næi tiÕng ë T©n C−¬ng víi kiÓu b¶o qu¶n chÌ nh− vËy. Trong v−ên nhµ cô cã mét c¸i giÕng s©u hun hót, phÝa trong thµnh giÕng cã vµi chôc chiÕc cäc tre to b»ng ngãn tay ®−îc ®ãng vµo thµnh ®¸ ong, tõ nh÷ng c¸i cäc tre Êy lµ nh÷ng sîi d©y c−íc rßng xuèng phÝa d−íi th¼ng c¨ng nh− d©y ®µn. Khi cã kh¸ch quý (nh÷ng ng−êi sµnh chÌ, cã t©m víi chÌ), cô L− ra giÕng kÐo lªn mét hò chÌ bÞ bïn ®Êt b¸m kÝn (thêi gian cÊt gi÷ th−êng trªn d−íi 5 n¨m), mang vµo nhµ, c¹y líp xi g¾n ë n¾p, më c¸i nót b»ng gç vµ tõ tõ kÐo ra mét bäc giÊy b¶n hay giÊy dã... Khi ®ã h−¬ng chÌ ®· lan to¶ ngµo ng¹t... Cô L− thong th¶ lÇn gië tõng tê trong líp giÊy cì trªn d−íi chôc tê, cho ®Õn khi hiÖn ra mét suÊt chÌ kho¶ng 100 gam... §ã míi chÝnh lµ chÌ T©n C−¬ng víi h−¬ng th¬m nh− mïi cèm non, vÞ ngät bÒn l©u quyÕn rò mµ cô L− ®em ra ®·i kh¸ch. Kh¸ch kh«ng khái ng¹c nhiªn khi sê vµo nh÷ng c¸nh chÌ 425
®−îc cÊt... d−íi giÕng! Nh÷ng c¸nh chÌ ®Òu kh« cong, gißn tan nh− võa míi ®−îc ®æ tõ ch¶o gang ra vËy! ChÌ Êy ph¶i ®−îc pha b»ng n−íc giÕng ®¸ ong, trong mét c¸i Êm ®Êt mµu da l−¬n vµ rãt ra nh÷ng c¸i chÐn cã lßng tr¾ng tinh... Nã sÏ cho ta mét thø n−íc chÌ sãng s¸nh mµu xanh, ph¬n phít mµu mì gµ vµ th¬m ®Õn ngÊt ng©y... NÕu chÕ biÕn vµ b¶o qu¶n chÌ ®· rÊt c«ng phu th× viÖc pha trµ còng ®ßi hái ph¶i cã kÜ thuËt. Pha chÌ kh«ng khã, nh−ng ®Ó cã ®−îc mét Êm trµ ngon l¹i kh«ng dÔ chót nµo. tr−íc hÕt ph¶i chän trµ cô (®å pha trµ: Êm, chÐn) vµ n−íc. Êm pha trµ th−êng lµm b»ng ®Êt nung mµu da l−¬n hoÆc mµu gan gµ. ChÐn uèng trµ còng cã nhiÒu kÝch cì, mµu s¾c nh− chÐn h¹t mÝt, chÐn m¾t tr©u, chÐn qu¶ hång... N−íc pha chÌ ph¶i ®¶m b¶o tinh khiÕt, th−êng lµ n−íc m−a, n−íc giÕng ®¸ ong, nh÷ng giät s−¬ng ®ªm ®äng trªn l¸ sen. Víi nh÷ng trµ cô vµ n−íc dïng ®Ó pha trµ nh− vËy, chóng ta míi cã ®−îc nh÷ng chÐn trµ héi ®ñ mµu s¾c, h−¬ng vÞ cña nghÖ thuËt uèng trµ, v¨n ho¸ uèng trµ bëi th−ëng thøc trµ lµ nghÖ thuËt tæng hîp cña c¸c gi¸c quan, trong ®ã quan träng nhÊt lµ ba gi¸c quan: khøu gi¸c, vÞ gi¸c, thÞ gi¸c. NÕu b¹n muèn th−ëng thøc nghÖ thuËt uèng trµ ViÖt Nam, xin mêi h·y ®Õn "Hiªn trµ Tr−êng Xu©n", n¬i cã nhiÒu lo¹i trµ quý cña d©n téc vµ mét sè lo¹i trµ do chÝnh chñ qu¸n pha chÕ, tÊt c¶ ®Òu cã h−¬ng vÞ ®éc ®¸o khã quªn cña hån trµ ®Êt ViÖt. Gi÷a nhÞp sèng ®« thÞ gÊp g¸p x« bå, cã mét lóc nµo ®ã b¹n c¶m thÊy mÖt mái th× h·y ®Õn "L− trµ qu¸n" ®Ó nhÊp mét chÐn trµ th¬m, gÆp gì nh÷ng con ng−êi vui vÎ dÔ mÕn, b¹n sÏ thÊy t©m hån th− th¸i, nhÑ nhâm... (L−îc trÝch theo Lª Ngäc DiÖp) 12. Hμ Néi − Thñ ®« ngμn n¨m v¨n vËt cña ViÖt Nam Tõ bao ®êi nay, Th¨ng Long − Hµ Néi ®· trë thµnh ®Þa danh tiªu biÓu cho c¶ Tæ quèc ViÖt Nam. Mçi ng−êi ViÖt Nam ®Òu g¾n bã t©m hån m×nh víi m¶nh ®Êt céi nguån, n¬i b¶o tån vµ g×n gi÷ bao dÊu tÝch cña c¶ tr−êng k× lÞch sö dùng n−íc vµ gi÷ n−íc cña d©n téc ta. C¸ch ®©y hai m−¬i ba thÕ kØ, Cæ Loa − Hµ Néi tõng lµ kinh ®« n−íc ¢u L¹c cña Thôc Ph¸n. Råi trong h¬n ngµn n¨m tiÕp theo, trong nhiÒu lÇn d©n ta ®¸nh ®uæi bän phong kiÕn ngo¹i bang th× m¶nh ®Êt nµy ®· tõng lµ kinh ®«, thñ phñ cña n−íc ta. ThÕ kØ VI, kinh ®« n−íc V¹n Xu©n cña LÝ BÝ lµ Long Biªn, nh−ng hiÖn nay ch−a x¸c ®Þnh chÝnh x¸c lµ chç nµo. Theo mét sè nhµ nghiªn cøu th× ë Thanh Tr× cã ®Çm V¹n Xu©n, t−¬ng truyÒn ®ã chÝnh lµ n¬i 426
cã dÊu vÕt ®Òn ®µi V¹n xu©n cña triÒu TiÒn LÝ. ThÕ kØ VIII, Phïng H−ng giµnh l¹i ®Êt n−íc, ®ãng ®« ë §¹i La (Hµ Néi b©y giê). ThÕ kØ X, ba cha con «ng ch¸u hä Khóc vµ c¶ D−¬ng §×nh NghÖ dùng chÝnh quyÒn tù chñ còng ®Òu ®ãng ë §¹i La. N¨m 1010, LÝ C«ng UÈn dêi ®« tõ Hoa L− ra §¹i La vµ ®æi tªn §¹i La thµnh Th¨ng Long. Tõ ®ã ®Õn nay, Th¨ng Long − Hµ Néi ®· trë thµnh c¸i tªn th©n thiÕt, tù hµo cña mçi con d©n ®Êt ViÖt. Trong chiÒu dµi ngh×n n¨m x©y dùng vµ ph¸t triÓn, trªn ®Êt Hµ Néi hiÖn cã h¬n mét ngh×n c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc, c¸c di tÝch, c¸c th¾ng c¶nh nh− c¸c chïa: Mét Cét, TrÊn Quèc, Liªn Ph¸i, Qu¸n Sø, Bµ §¸, HoÌ Nhai..., c¸c ®Òn: Qu¸n Th¸nh, §ång Nh©n, Voi Phôc, y MiÕu..., c¸c ®×nh: C«ng §Ønh, Phó §«..., c¸c nhµ thê nh− Nhµ thê Lín, nhµ thê Hµm Long, nhµ thê Cöa B¾c... Trong sè rÊt nhiÒu c¸c di tÝch, th¾ng c¶nh Êy, cã nhiÒu di tÝch g¾n liÒn víi nh÷ng truyÒn thuyÕt cã ý nghÜa gi¸o dôc s©u s¾c. Mét trong nh÷ng truyÒn thuyÕt Êy lµ truyÒn thuyÕt vÒ "Hå Hoµn KiÕm". ChuyÖn kÓ r»ng, vµo thÕ kØ XV, Lª Lîi ®−îc thÇn linh trao cho mét thanh g−¬m b¸u ®Ó ®¸nh ®uæi giÆc ngo¹i x©m. Sau khi giµnh ®éc lËp, Lª Lîi lªn ng«i vua vµ ®ãng ®« ë Th¨ng Long. Mét h«m, vua ®i thuyÒn d¹o ch¬i trªn hå Lôc Thuû, bçng cã mét con Rïa Vµng næi lªn. Vua rót g−¬m chØ vµo Rïa, kh«ng ngê g−¬m bay khái tay vua, Rïa Vµng bÌn ngËm g−¬m lÆn mÊt t¨m. Vua lÊy lµm kinh sî vµ chît hiÓu, tr−íc ®©y thÇn linh ®· cho m−în g−¬m thiªng ®¸nh giÆc, nay giÆc tan th× ph¶i tr¶ l¹i g−¬m cho c¸c ngµi! NghÜ vËy nªn nhµ vua ch¾p tay cung kÝnh v¸i l¹y trêi ®Êt vµ c¸c thÇn linh, sau ®ã cho ®æi tªn hå Lôc Thuû thµnh Hå Hoµn KiÕm (Hå Tr¶ G−¬m). Hµ Néi kh«ng chØ lµ biÓu t−îng cña n−íc §¹i ViÖt trong qu¸ khø, mµ cßn lµ biÓu t−îng cña n−íc ViÖt Nam trong hiÖn t¹i. Hµ Néi ®ang phÊn ®Êu ®Ó xøng ®¸ng lµ trung t©m v¨n ho¸ − chÝnh trÞ − kinh tÕ cña c¶ n−íc; lµ ®Çu mèi giao l−u, héi nhËp, du lÞch cña n−íc ViÖt Nam víi bÌ b¹n kh¾p n¨m ch©u bèn biÓn. (Theo TrÇn Anh Th¬) 427
Phô lôc A. PhÇn thø nhÊt (Bæ trî cho bµi Ho¹t ®éng giao tiÕp b»ng ng«n ng÷) Theo thèng kª cña c¸c nhµ nghiªn cøu, hai phÇn ba khèi l−îng th«ng tin cña con ng−êi b»ng ng«n ng÷ h»ng ngµy ®−îc thùc hiÖn th«ng qua giao tiÕp b»ng lêi (giao tiÕp miÖng). Giao tiÕp b»ng lêi lµ ho¹t ®éng giao tiÕp c¨n b¶n, th−êng xuyªn vµ phæ biÕn nhÊt cña x· héi loµi ng−êi. Khi cßn n»m trong n«i, ®øa trÎ ®· b¾t ®Çu giao tiÕp b»ng lêi nãi, b¾t ®Çu nghe vµ ph©n biÖt ®−îc giäng nãi cña mÑ, lêi ru cña bµ, t×nh c¶m ©u yÕm, th¸i ®é kh«ng b»ng lßng cña nh÷ng ng−êi xung quanh... Nh÷ng ng−êi mï ch÷ kh«ng cã kh¶ n¨ng giao tiÕp b»ng ch÷ viÕt, ë hä chØ cã h×nh thøc giao tiÕp b»ng lêi. Nh÷ng ng−êi c©m ®iÕc, giao tiÕp b»ng lêi ®−îc thay thÕ b»ng mét h×nh thøc giao tiÕp kh¸c, ®ã lµ ng«n ng÷ cö chØ. Trong x· héi v¨n minh, giao tiÕp b»ng lêi kh«ng chØ bã hÑp trong mèi quan hÖ gia ®×nh, hä hµng, lµng xãm..., mµ ph¹m vi, h×nh thøc giao tiÕp b»ng lêi cßn ®−îc thùc hiÖn mét c¸ch réng r·i, ®a d¹ng trong c¸c ho¹t ®éng x· héi nh−: héi häp, giao l−u, ®iÖn tho¹i, truyÒn thanh, tuyÒn h×nh,... Giao tiÕp b»ng ng«n ng÷ nãi chung vµ giao tiÕp b»ng lêi nãi riªng tuy chØ lµ ph−¬ng tiÖn giao tiÕp cña c¸c ho¹t ®éng x· héi kh¸c, nh−ng nã ®· gãp phÇn quan träng lµm nªn hiÖu qu¶ thµnh c«ng cña c¸c ho¹t ®éng ®ã. NhiÒu ngµnh nghÒ cã yªu cÇu cao vÒ n¨ng lùc giao tiÕp b»ng lêi nh− c¸c ho¹t ®éng trong lÜnh vùc ®oµn thÓ, chÝnh trÞ, ngo¹i giao, t«n gi¸o, ph¸p luËt, gi¸o dôc, nghÖ thuËt, du lÞch, tiÕp thÞ... Ho¹t ®éng d¹y häc cña nhµ gi¸o còng n»m trong sè nh÷ng ngµnh nghÒ cã yªu cÇu cao vÒ giao tiÕp b»ng lêi. H»ng ngµy, c«ng viÖc cña GV lµ lªn líp gi¶ng bµi vµ c«ng cô chÝnh cña hä lµ lêi nãi. Th«ng qua lêi gi¶ng cña GV, nh÷ng néi dung th«ng tin (tri thøc ®−îc quy ®Þnh trong ch−¬ng tr×nh vµ SGK) ®−îc truyÒn ®¹t ®Õn HS. Lêi gi¶ng cña GV còng lµ sù dÉn d¾t c«ng viÖc häc tËp, lµm viÖc cña HS trong mçi tiÕt häc. Bªn c¹nh ho¹t ®éng d¹y häc, GV cßn tham gia c¸c ho¹t ®éng x· héi kh¸c nh−: gÆp gì phô huynh HS, ph¸t biÓu ý kiÕn trong c¸c cuéc häp, héi th¶o, héi nghÞ, tranh luËn, th¶o luËn trong c¸c buæi sinh ho¹t vÒ chuyªn m«n, nghiÖp vô... C¸c ho¹t ®éng ®ã rÊt cÇn ®Õn kÜ n¨ng giao tiÕp b»ng lêi. Ng«n ng÷ trong giao tiÕp b»ng lêi kh«ng chØ lµ ph−¬ng tiÖn ®¬n thuÇn, mµ cßn lµ sù thÓ hiÖn tr×nh ®é kiÕn thøc, vèn v¨n ho¸ ë mçi ng−êi. 428
V× vËy, viÖc rÌn luyÖn kÜ n¨ng giao tiÕp b»ng lêi lµ phÇn thùc hµnh cÇn thiÕt ®Ó h×nh thµnh mét trong nh÷ng n¨ng lùc quan träng cña mçi GV vµ mçi HS. 1. Nh÷ng vÊn ®Ò lÝ thuyÕt Ho¹t ®éng giao tiÕp b»ng ng«n ng÷ cña loµi ng−êi ®−îc thùc hiÖn d−íi hai d¹ng thøc: d¹ng thøc b»ng lêi (giao tiÕp miÖng) vµ d¹ng thøc b»ng v¨n tù (giao tiÕp viÕt). D¹ng thøc giao tiÕp b»ng lêi cßn ®−îc gäi lµ "héi tho¹i". Héi tho¹i lµ ho¹t ®éng giao tiÕp b»ng lêi gi÷a hai ng−êi hoÆc h¬n hai ng−êi, trong mét hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh, nh»m trao ®æi c¸c néi dung th«ng tin hoÆc bµy tá t− t−ëng t×nh c¶m, th¸i ®é gi÷a ng−êi nãi vµ ng−êi nghe theo nh÷ng ®Ò tµi, nh÷ng ®Ých giao tiÕp ®−îc ®Æt ra. 2. C¸c nh©n tè giao tiÕp trong héi tho¹i a) Nh©n vËt giao tiÕp: Lµ nh÷ng ng−êi tham gia vµo ho¹t ®éng héi tho¹i, bao gåm ng−êi nãi (ng−êi ph¸t) vµ ng−êi nghe (ng−êi nhËn). b) C«ng cô giao tiÕp: Lµ ng«n ng÷ ®−îc sö dông trong cuéc tho¹i. c) §èi t−îng giao tiÕp: Lµ sù vËt, hiÖn t−îng ®−îc c¸c nh©n vËt giao tiÕp nãi ®Õn. d) Hoµn c¶nh giao tiÕp: Lµ hoµn c¶nh kh«ng gian, thêi gian, hoµn c¶nh sù vËt, ®Æc ®iÓm x· héi mµ ho¹t ®éng giao tiÕp diÔn ra trong ®ã. e) S¶n phÈm giao tiÕp: Lµ nh÷ng lêi mµ c¸c nh©n vËt giao tiÕp nãi ra, tøc "ng«n b¶n". 3. C¬ chÕ héi tho¹i Ho¹t ®éng giao tiÕp ®−îc diÔn ra theo hai qu¸ tr×nh nh− sau: − Ng−êi nãi thùc hiÖn qu¸ tr×nh sinh ra ng«n b¶n (lêi nãi): néi dung giao tiÕp ®−îc h×nh thµnh trong bé n·o ng−êi nãi d−íi h×nh thøc ng«n ng÷ thÇm ("ng«n ng÷ bªn trong" hoÆc "tiÒn ng«n ng÷"), ®−îc m· ho¸ thµnh lêi nãi (th«ng ®iÖp) vµ sau ®ã ®−îc truyÒn ®Õn ng−êi nghe. §ã lµ qu¸ tr×nh "tõ ý ®Õn lêi". − Ng−êi nghe tiÕp nhËn th«ng ®iÖp tõ ng−êi nãi, t×m c¸ch luËn gi¶i ng«n b¶n vÒ c¸c ph−¬ng diÖn ©m thanh, ng÷ ®iÖu, ng÷ nghÜa, ng÷ ph¸p. §ã lµ thao t¸c gi¶i m· ®Ó th«ng hiÓu néi dung giao tiÕp chøa ®ùng trong ng«n b¶n. §ã lµ qu¸ tr×nh "tõ lêi ®Õn ý". 429
4. C¸c h×nh thøc héi tho¹i − C¨n cø vµo sè l−îng nh©n vËt giao tiÕp, chóng ta cã "song tho¹i", "tam tho¹i" vµ "®a tho¹i". − C¨n cø vµo sù cã mÆt hay v¾ng mÆt cña ng−êi nghe, chóng ta cã "héi tho¹i trùc tiÕp" (hai ng−êi cïng cã mÆt), "héi tho¹i gi¸n tiÕp" (v¾ng mÆt ng−êi nghe), vÝ dô: ph¸t thanh viªn truyÒn thanh, truyÒn h×nh... − C¨n cø vµo ®Ò tµi cña héi tho¹i, chóng ta cã "héi tho¹i quy ph¹m" (héi th¶o, héi nghÞ, häp...), "héi tho¹i tù do" (chuyÖn phiÕm). − C¨n cø vµo tÝnh chÊt tham gia chñ ®éng hay bÞ ®éng cña c¸c nh©n vËt giao tiÕp, chóng ta cã "héi tho¹i mét chiÒu" (diÔn gi¶ nãi chuyÖn), "héi tho¹i hai chiÒu" (héi th¶o, giao l−u...). 5. Ng÷ c¶nh vµ c¸c yÕu tè kÌm ng«n ng÷ trong héi tho¹i Trong héi tho¹i, ng÷ c¶nh vµ c¸c yÕu tè kÌm ng«n ng÷ nh− cö chØ, ®iÖu bé, nÐt mÆt, kho¶ng c¸ch kh«ng gian gi÷a c¸c nh©n vËt giao tiÕp... còng gãp phÇn quan träng trong tiÕn tr×nh héi tho¹i vµ ¶nh h−ëng kh«ng nhá ®Õn ng÷ nghÜa cña ng«n b¶n. "Ng÷ c¶nh lµ toµn bé nh÷ng hiÓu biÕt vÒ c¸c nh©n tè giao tiÕp, tõ nh©n vËt cho ®Õn hiÖn thùc ®−îc nãi tíi, cho ®Õn hoµn c¶nh réng vµ hÑp, c¨n cø vµo ®ã mµ chóng ta t¹o ra nh÷ng ng«n b¶n trong héi tho¹i thÝch hîp víi chóng" (§ç H÷u Ch©u − Cao Xu©n H¹o, TiÕng ViÖt 12, Ban KHXH, NXB Gi¸o dôc Hµ Néi, 1995). Nãi víi ai? Nãi nh− thÕ nµo? Nãi trong hoµn c¶nh nµo? §ã lµ nh÷ng yÕu tè ng÷ c¶nh ®−îc quy ®Þnh bëi môc ®Ých giao tiÕp. VÝ dô: cã viÖc cã thÓ nãi tr−íc ®¸m ®«ng, cã viÖc chØ nãi riªng cho mét ng−êi, l¹i cã viÖc ph¶i chän thêi ®iÓm thÝch hîp míi nãi ®−îc... Kh«ng chó ý ®Õn ng÷ c¶nh, néi dung giao tiÕp sÏ kh«ng ®¹t hiÖu qu¶ vµ cã khi cßn bÞ hiÓu sai lÖch. VÝ dô: ®äc truyÖn c−êi MÊt råi! Trong héi tho¹i, c¸c nh©n vËt giao tiÕp cßn sö dông phèi hîp c¸c ph−¬ng tiÖn kÌm ng«n ng÷ nh− ng÷ ®iÖu, nÐt mÆt, ®iÖu bé, cö chØ... ®Ó hç trî, gãp phÇn thóc ®Èy tiÕn tr×nh héi tho¹i vµ thÓ hiÖn ng÷ nghÜa cña ng«n b¶n. C¸c nh©n tè nµy ®−îc gäi lµ "ng«n b¶n phi lêi". "Héi tho¹i kh«ng chØ tiÕn hµnh b»ng mét kªnh thÝnh gi¸c mµ cßn b»ng c¸c kªnh thÞ gi¸c, xóc gi¸c, khøu gi¸c... Héi tho¹i lµ mét ho¹t ®éng ®a kªnh" (§ç H÷u Ch©u − Bïi Minh To¸n, §¹i c−¬ng ng«n ng÷ häc, tËp 2, NXB Gi¸o dôc Hµ Néi, 1993). 430
6. C¸c vËn ®éng héi tho¹i a) VËn ®éng trao ®¸p Lµ sù ®èi ®¸p gi÷a c¸c nh©n vËt giao tiÕp. Trong héi tho¹i ph¶i cã ng−êi nãi vµ ng−êi nghe, ph¶i cã lêi trao vµ lêi ®¸p. b) VËn ®éng t−¬ng t¸c: Lµ mét kiÓu quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi, t¸c ®éng vµo nhau, cïng lµm cho nhau biÕn ®æi. T−¬ng t¸c th−êng gÆp ë bÊt cø ho¹t ®éng x· héi nµo khi cã Ýt nhÊt hai ng−êi tham gia. Trong héi tho¹i, c¸c nh©n vËt giao tiÕp t¸c ®éng lÉn nhau b»ng lêi. §ã lµ vËn ®éng t−¬ng t¸c gi÷a c¸c nh©n vËt giao tiÕp. Sau héi tho¹i, c¸c nh©n vËt giao tiÕp ®Òu cã sù biÕn ®æi nhÊt ®Þnh nµo ®ã. HiÖu qu¶ t¸c ®éng cña giao tiÕp do vËn ®éng t−¬ng t¸c trong héi tho¹i mµ cã. VÝ dô: vËn ®éng t−¬ng t¸c gi÷a GV vµ HS trong mét giê häc, HS th× hiÓu bµi, cßn GV th× cã thÓ rót ra mét sè kinh nghiÖm nµo ®ã vÒ chuyªn m«n hoÆc ph−¬ng ph¸p ®Ó giê sau d¹y tèt h¬n. T−¬ng t¸c cßn thÓ hiÖn ë sù hoµ phèi trong héi tho¹i, ®ã lµ sù phèi hîp vÒ øng xö, vÒ lêi tho¹i gi÷a c¸c nh©n vËt giao tiÕp víi nhau, ch¼ng h¹n: − HÖ thèng l−ît lêi ph¶i hµi hoµ, uyÓn chuyÓn. − §iÖu bé, cö chØ, nÐt mÆt, ng÷ ®iÖu,... ph¶i phï hîp. 7. C¸c quy t¾c héi tho¹i a) Quy t¾c th−¬ng l−îng héi tho¹i: Th−¬ng l−îng nh»m th¨m dß nhau ®Ó ®i ®Õn sù tho¶ thuËn vÒ ®Ò tµi cña cuéc tho¹i, vÒ vÞ thÕ giao tiÕp, vÒ h×nh thøc ng«n ng÷. b) Quy t¾c lu©n phiªn l−ît lêi: L−ît lêi ph¶i ®−îc lu©n phiªn gi÷a c¸c nh©n vËt giao tiÕp mét c¸ch hîp lÝ, nghÜa lµ ph¶i biÕt nh−êng lêi, biÕt im lÆng, tr¸nh c−íp lêi, gèi lêi... Trong héi th¶o, héi häp th× ng−êi ®iÒu khiÓn ch−¬ng tr×nh chØ ®Þnh l−ît lêi; cßn trong giao tiÕp c¸ nh©n th−êng do c¸c nh©n vËt giao tiÕp tho¶ thuËn ngÇm víi nhau. c) Quy t¾c liªn kÕt: C¸c l−ît lêi trong ng«n b¶n héi tho¹i cßn ph¶i tu©n theo quy t¾c liªn kÕt, ®ã lµ sù liªn kÕt vÒ néi dung, liªn kÕt b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn h×nh thøc ng÷ ph¸p vµ liªn kÕt vÒ c¸c hµnh ®éng ng«n ng÷, ch¼ng h¹n: − Liªn kÕt vÒ näi dung: c¸c l−ît lêi ph¶i cïng mét ®Ò tµi, cïng mét ph¹m vi hiÖn thùc ®−îc nãi tíi. 431
− Liªn kÕt b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn h×nh thøc ng÷ ph¸p: gi÷a c¸c l−ît lêi cã sö dông c¸c h×nh thøc liªn kÕt nh−: phÐp thÕ, phÐp lÆp, phÐp liªn t−ëng,... − Liªn kÕt hµnh ®éng ng«n ng÷ thÓ hiÖn trong toµn bé cuéc tho¹i. NÕu cã sù ®øt qu·ng vÒ liªn kÕt hµnh ®éng th× ng−êi nãi ph¶i t×m ra mét hµnh ®éng ng«n ng÷ míi ®Ó cuéc héi tho¹i ®−îc duy tr×. d) Quy t¾c t«n träng thÓ diÖn: + Tr¸nh kh«ng ®ông ch¹m ®Õn nh÷ng chuyÖn kiªng kÞ hoÆc nh÷ng ®iÒu tÕ nhÞ cã thÓ lµm tæn th−¬ng t×nh c¶m cña ng−êi nghe. + Dïng tõ "xin lçi" trong mét sè tr−êng hîp sau: − B¾t ®Çu héi tho¹i víi ng−êi l¹. − CÇn chen ngang mét lêi nµo ®ã. − L−ît lêi cña m×nh nãi h¬i dµi. − B¾t buéc ph¶i ng¾t lêi ng−êi kh¸c. ... e) Quy t¾c khiªm tèn: + Trong héi tho¹i nªn tr¸nh nãi vÒ b¶n th©n m×nh, vÒ c¸i "t«i" qu¸ møc cÇn thiÕt nh−: than v·n, kÓ lÓ, khoe khoang, tù ®Ò cao m×nh... dÔ g©y øc chÕ cho ng−êi nghe, nh−ng v× phÐp lÞch sù hä cã thÓ im lÆng. + Dïng c¸ch nãi gi¶m nhÑ nh−: chóng t«i (thay cho "t«i"), trém nghÜ, theo thiÓn ý, theo ý kiÕn cßn chñ quan... 8. CÊu tróc héi tho¹i: 8.1. C¸c ®¬n vÞ héi tho¹i: Héi tho¹i còng cã cÊu tróc do c¸c ®¬n vÞ héi tho¹i tæ chøc l¹i mµ thµnh. Héi tho¹i ®−îc chia thµnh c¸c ®¬n vÞ nh− sau: cuéc tho¹i, ®o¹n tho¹i, cÆp tho¹i... §ã lµ nh÷ng ®¬n vÞ ph¶i cã Ýt nhÊt hai nh©n vËt giao tiÕp t¹o nªn. §©y lµ c¸c ®¬n vÞ "l−ìng tho¹i". Cßn "tham tho¹i" vµ "hµnh ®éng ng«n trung" lµ nh÷ng ®¬n vÞ do mét ng−êi t¹o ra, n»m trong mét lÇn trao lêi ®−îc gäi lµ c¸c ®¬n vÞ "®¬n tho¹i". a) Hµnh ®éng ng«n trung: §¬n vÞ nhá nhÊt t¹o nªn héi tho¹i lµ c¸c "hµnh ®éng ng«n trung". Mçi ph¸t ng«n (mçi c©u), néi dung sù vËt ®−îc nãi ra theo mét c¸ch thøc nãi n¨ng nhÊt ®Þnh: miªu t¶, c¶m th¸n, hái, khuyÕn c¸o, mêi, yªu cÇu, høa hÑn,... Nh÷ng c¸ch thøc nãi n¨ng ®ã lµ nh÷ng hµnh ®éng ng«n trung. Hµnh ®éng ng«n trung kh¸c nhau t¹o nªn c¸c ph¸t ng«n (c¸c c©u) kh¸c nhau. 432
Mçi hµnh ®éng ng«n trung ®ßi hái ng−êi nghe khi tiÕp nhËn ph¶i håi ®¸p l¹i b»ng mét hµnh ®éng ng«n trung thÝch hîp. Trong héi tho¹i, c¸c hµnh ®éng ng«n trung ®−îc ph©n ra thµnh "hµnh ®éng ng«n trung dÉn nhËp" vµ "hµnh ®éng ng«n trung håi ®¸p", chóng lµm thµnh tõng cÆp kÕ cËn mét ®¬n vÞ héi tho¹i lín h¬n, ®ã lµ "cÆp tho¹i". b) Cuéc tho¹i: Cuéc tho¹i lµ toµn bé ®èi ®¸p gi÷a c¸c nh©n vËt tõ khi b¾t ®Çu cho ®Õn khi kÕt thóc. Cuéc tho¹i cã phÇn më ®Çu, phÇn th©n tho¹i vµ phÇn kÕt thóc. Mçi cuéc tho¹i cã thÓ chØ xoay quanh mét ®Ò tµi, mét ®Ých, còng cã thÓ gåm nhiÒu ®Ò tµi, nhiÒu ®Ých. c) §o¹n tho¹i: §o¹n tho¹i lµ mét bé phËn cña cuéc tho¹i. Trong mét cuéc tho¹i, mçi mét ®Ò tµi, mét ®Ých lµ mét ®o¹n tho¹i. ChuyÓn sang ®Ò tµi kh¸c, ®Ých kh¸c lµ sang mét ®o¹n tho¹i kh¸c. Mçi ®o¹n tho¹i còng cã ba phÇn: më ®Çu, th©n tho¹i, kÕt thóc. d) CÆp tho¹i: CÆp tho¹i lµ ®¬n vÞ l−ìng tho¹i nhá nhÊt, gåm mét hµnh vi dÉn nhËp vµ mét hµnh vi håi ®¸p. CÇn ph©n biÖt cÆp tho¹i víi cÆp l−ît lêi: mét cÆp tho¹i cã thÓ trïng víi mét cÆp l−ît lêi, nh−ng mét cÆp l−ît lêi còng cã thÓ chøa h¬n mét cÆp tho¹i vµ ng−îc l¹i. VÝ dô: + CÆp tho¹i = cÆp l−ît lêi: A: − B¸c ®Õn c¾t tãc? B: − V©ng! + CÆp tho¹i gåm 3 l−ît lêi: A: − ChiÕc ¸o nµy mua bao nhiªu thÕ? B: − Ba m−¬i ngµn. A: − RÎ nhØ. + Cã 2 cÆp l−ît lêi chøa 3 cÆp tho¹i: A: − H«m tr−íc t«i ®Õn c¾t tãc ë ®©y cã thÊy mét bµ cô. B: − Lµ mÑ anh nhµ t«i. ThÕ ra b¸c lµ kh¸ch quen? A: − V©ng. Bµ cô bÞ tËt l©u ch−a? B: − Th−a, ®· l©u ¹... e) Tham tho¹i: 433
Tham tho¹i lµ ®¬n vÞ ®¬n tho¹i (do mét nh©n vËt giao tiÕp nãi ra) cïng víi tham tho¹i kh¸c t¹o thµnh mét cÆp tho¹i. C¸c tham tho¹i trong mét cÆp tho¹i ph¶i cã hµnh ®éng ng«n trung t−¬ng øng. VÝ dô: − Th−a cËu (1), bµ Cöu cã nhµ kh«ng ¹ (2)? − Th−a c«... v©ng (3)! MÑ t«i cã nhµ (4). Mêi c« vµo ch¬i (5). (Nam Cao) (1): Tham tho¹i th−a göi, nghi thøc më ®Çu héi tho¹i (2): Tham tho¹i hái (3): Tham tho¹i th−a göi, nghi thøc ®¸p lÔ (4): §¸p l¹i tham tho¹i (2) (5): Tham tho¹i mêi, më ra mét cÆp tho¹i kh¸c 8.2. Chøc n¨ng cña c¸c ®¬n vÞ héi tho¹i: a) Chøc n¨ng cña ®o¹n tho¹i: Trong cuéc tho¹i, cã 3 lo¹i ®o¹n tho¹i ph©n chia theo chøc n¨ng: − §o¹n më tho¹i: lêi chµo, hái th¨m søc khoÎ, mêi ngåi, mêi n−íc... − §o¹n th©n tho¹i: trao ®æi ®Ò tµi chÝnh, thùc hiÖn ®Ých chÝnh cña cuéc tho¹i − §o¹n kÕt thóc: lêi chµo, lêi høa hÑn... b) Chøc n¨ng cña tham tho¹i: Trong mét cÆp héi tho¹i, tham tho¹i cã chøc n¨ng dÉn nhËp vµ håi ®¸p. Tham tho¹i dÉn nhËp ®−a ra hµnh ®éng ng«n trung, buéc ng−êi nghe ph¶i gi¶i ®¸p l¹i b»ng hµnh ®éng ng«n trung thÝch hîp. Tham tho¹i håi ®¸p lµ tham tho¹i ®−a ra hµnh ®éng ng«n trung ®¸p l¹i hµnh ®éng ng«n trung ®· dÉn nhËp. (L−îc dÉn theo: RÌn luyÖn kÜ n¨ng sö dông tiÕng ViÖt vµ më réng vèn tõ H¸n ViÖt NhiÒu t¸c gi¶, NXB Gi¸o dôc Hµ Néi, 2001) B. PhÇn thø hai (Bæ trî cho bµi V¨n b¶n) I. Kh¸i niÖm "v¨n b¶n" vµ "ng÷ ph¸p v¨n b¶n" 1. V¨n b¶n Khi nghiªn cøu v¨n b¶n, mét ®¬n vÞ cã kÝch th−íc lín, nhiÒu khi rÊt ®å sé víi sù ®a d¹ng, phøc t¹p vÒ ng÷ nghÜa, giao tiÕp vµ cÊu tróc; chóng ta míi 434
thÊy vÊn ®Ò kh«ng hÒ ®¬n gi¶n chót nµo. V¨n b¶n d−êng nh− lµ mét ®èi t−îng rÊt khã bao qu¸t, rÊt khã quy vÒ nh÷ng m« h×nh, nh÷ng s¬ ®å cô thÓ. Nh−ng dï kÝch th−íc cña v¨n b¶n cã lín ®Õn ®©u, dï nã cã lµ c¸i v« h¹n ®i ch¨ng n÷a th× ®iÒu ®Çu tiªn ®Ó nghiªn cøu ®−îc nã lµ ph¶i lµm sao cho c¸i d−êng nh− lµ v« h¹n Êy ph¶i trë thµnh c¸i h÷u h¹n, c¸i cã thÓ bao qu¸t ®−îc. §iÒu nµy cã nghÜa lµ cÇn ph¶i cã nh÷ng h¹n ®Þnh chung nhÊt vÒ v¨n b¶n, dï h¹n ®Þnh ®ã míi chØ ®¹t møc tèi thiÓu, bÒ ngoµi. ChÝnh v× sù phøc t¹p cña v¨n b¶n nh− vËy mµ nhµ nghiªn cøu ng«n ng÷ häc Nga Z. Vªginxev míi ph¶i thèt lªn r»ng: "C¸c nhµ khoa häc b¾t tay vµo nghiªn cøu v¨n b¶n cã lÏ còng kh«ng ngê r»ng hä ph¶i lµm viÖc víi mét ®èi t−îng mµ vÒ mÆt tÇm cì kh«ng thua kÐm g× vò trô − thùc chÊt ®ã chÝnh lµ vò trô ng«n ng÷ häc". Khi nghiªn cøu v¨n b¶n hoµn chØnh, chóng ta gÆp mét lo¹t vÊn ®Ò v−ît ra ngoµi ph¹m vi ng«n ng÷ häc thuÇn tóy. Chóng ta gÆp trong v¨n b¶n nh÷ng vÊn ®Ò vÒ th«ng tin, ng÷ nghÜa, l«-gic, giao tiÕp..., nh÷ng vÊn ®Ò nµy kh«ng thÓ gi¶i quyÕt thuÇn tóy d−íi gãc ®é ng«n ng÷ häc, mµ cÇn ph¶i ®−îc xem xÐt trong mèi quan hÖ chÆt chÏ víi c¸c khoa häc gÇn gòi nh− th«ng tin häc, ng÷ nghÜa häc, l«-gic häc, lÝ thuyÕt giao tiÕp... Ch¼ng h¹n, khi xem xÐt mét v¨n b¶n nghÖ thuËt, chóng ta kh«ng chØ xem nã nh− mét tæ chøc ng«n ng÷ ®¬n thuÇn nh− nh÷ng v¨n b¶n th«ng th−êng kh¸c mµ cßn cÇn ph¶i xem xÐt nã nh− mét v¨n b¶n mµ nhiÖm vô giao tiÕp ®−îc thùc hiÖn th«ng qua c¸c h×nh t−îng nghÖ thuËt, th«ng qua chøc n¨ng thÈm mÜ. V× thÕ, chóng ta sÏ kh«ng lÊy lµm ng¹c nhiªn lµ trong khi t×m hiÓu, xem xÐt c¸c v¨n b¶n hoµn chØnh, ng«n ng÷ häc v¨n b¶n vÉn ph¶i viÖn dÉn nh÷ng c¬ së khoa häc cña c¸c bé m«n kh¸c nh»m môc ®Ých ph¸t hiÖn ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c vÒ ®èi t−îng cã tÇm cì "vò trô ng«n ng÷ häc" nµy. V× tÝnh chÊt qu¸ phøc t¹p cña b¶n th©n ®èi t−îng nªn viÖc ®−a ra mét ®Þnh nghÜa hoµn chØnh, chÆt chÏ, khoa häc vÒ v¨n b¶n lµ ch−a thÓ cã ®−îc trong thêi ®iÓm nµy. Cßn rÊt nhiÒu vÊn ®Ò cÇn trao ®æi, tranh luËn xung quanh kh¸i niÖm v¨n b¶n tr−íc khi ®i ®Õn mét ®Þnh nghÜa thèng nhÊt, dï chØ lµ sù thèng nhÊt t−¬ng ®èi. Tuy nhiªn, kh«ng v× thÕ mµ viÖc nghiªn cøu v¨n b¶n ph¶i dõng l¹i, nghÜa lµ trong thùc tiÔn nghiªn cøu v¨n b¶n, c¸c nhµ khoa häc vÉn ph¶i x¸c ®Þnh mét kh¸i niÖm tèi thiÓu vµ mét ®Þnh nghÜa ban ®Çu vÒ v¨n b¶n ®Ó lµm c¬ së cho viÖc triÓn khai, vËn dông nã vµo trong ®êi sèng cña con ng−êi. ThuËt ng÷ "v¨n b¶n" ®−îc dïng réng r·i trong nhiÒu lÜnh vùc nghiªn cøu kh¸c nhau. Nh−ng v¨n b¶n, víi t− c¸ch lµ ®èi t−îng cña ng÷ ph¸p v¨n b¶n, ph¶i xuÊt ph¸t tõ gãc ®é ng«n ng÷. V¨n b¶n ®−îc quan niÖm kh«ng xuÊt ph¸t 435
tõ gãc ®é nµy (ch¼ng h¹n nh−: bøc tranh, biÓn qu¶ng c¸o, ¸p phÝch...) ®Òu kh«ng ph¶i lµ ®èi t−îng nghiªn cøu cña ng÷ ph¸p v¨n b¶n. HiÖn nay, ®ang cã nhiÒu ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ v¨n b¶n, thËm chÝ cã nh÷ng ®Þnh nghÜa kh¸c biÖt d−êng nh− ®èi lËp nhau. Do tÝnh chÊt phøc t¹p xung quanh mét ®Þnh nghÜa vÒ v¨n b¶n, cho nªn cã kh«ng Ýt c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ v¨n b¶n ®· l¶ng tr¸nh mét ®Þnh nghÜa chÝnh thøc vÒ nã, hoÆc chØ ®−a ra mét ®Þnh nghÜa gi¸n tiÕp. Ch¼ng h¹n, cã t¸c gi¶ coi v¨n b¶n "lµ mäi bµi viÕt ®−îc in Ên vµ l−u hµnh chÝnh thøc trong x· héi". §©y kh«ng ph¶i lµ mét ®Þnh nghÜa mang tÝnh chÊt ng«n ng÷ häc. ViÖc ®Þnh nghÜa v¨n b¶n cÇn ph¶i mang tÝnh chÊt thuËt ng÷ ng«n ng÷ häc. PhÇn lín c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n b¶n, trong c¸c c«ng tr×nh cña m×nh, ®Òu cè g¾ng ®Þnh nghÜa theo h−íng nµy. Nh−ng ®©y míi chØ lµ ý ®Þnh, lµ xu h−íng. ViÖc cã ®¹t ®−îc tÝnh chÊt thuËt ng÷ ®Çy ®ñ, trän vÑn hay kh«ng l¹i lµ mét chuyÖn kh¸c; nã phô thuéc vµo sù ph©n tÝch, sù ®Þnh tÝnh ®Þnh l−îng cô thÓ cña mçi t¸c gi¶. Sau ®©y lµ mét sè quan niÖm vÒ v¨n b¶n theo h−íng nµy: M. Lètman cho r»ng v¨n b¶n lµ "tæng cña nh÷ng quan hÖ cÊu tróc t×m ®−îc sù thÓ hiÖn ng«n ng÷ häc". §Þnh nghÜa nµy cã h¹n chÕ lµ kh«ng t¸ch ®−îc ®Æc tr−ng b¶n chÊt cña ®èi t−îng cÇn nghiªn cøu, do ®ã ®Þnh nghÜa nµy cã thÓ ¸p dông cho c¶ c©u vµ nh÷ng ®¬n vÞ trªn c©u. Theo R. Galperin, ®Þnh nghÜa nµy cßn mét nh−îc ®iÓm n÷a lµ "... kh«ng tÝnh ®Õn mét th«ng sè quan träng cña v¨n b¶n − th«ng sè ng÷ nghÜa. Coi th−êng th«ng sè ng÷ nghÜa cña v¨n b¶n cã nghÜa lµ ®−a kh¸i niÖm v¨n b¶n vÒ sè kh«ng". M. Nic«laeva, nhµ ng«n ng÷ häc Nga cho r»ng: "V¨n b¶n lµ mét chuçi nµo ®ã c¸c c©u kÕt hîp víi nhau trong khu«n khæ ý ®å chung cña t¸c gi¶". Mét nhµ ng«n ng÷ häc Nga kh¸c lµ Ia. Turaeva th× kh¼ng ®Þnh: "v¨n b¶n − ®ã lµ t¸c phÈm cã tÝnh môc ®Ých nhÊt ®Þnh vµ cã ph−¬ng h−íng thùc dông". HoÆc E. Coseriu l¹i cho r»ng: "Hµnh vi nãi n¨ng hoÆc mét lo¹i hµnh vi nãi n¨ng m¹ch l¹c do mét c¸ nh©n thùc hiÖn trong t×nh huèng nhÊt ®Þnh − lµ v¨n b¶n (nãi hoÆc viÕt)". Nh×n chung nh÷ng ®Þnh nghÜa nµy ®−îc ph¸t biÓu mét c¸ch ng¾n gän, nh−ng l¹i th−êng Ýt mang tÝnh thuËt ng÷ hoÆc lµ cßn qu¸ chung, ch−a nªu ®−îc b¶n chÊt ng«n ng÷ häc (c¶ vÒ mÆt cÊu tróc, ng÷ nghÜa lÉn chøc n¨ng) cña ®èi t−îng cÇn nghiªn cøu. Trong sè c¸c ®Þnh nghÜa vÒ v¨n b¶n, ®Þnh nghÜa cña R. Galperin lµ mét trong nh÷ng ®Þnh nghÜa ®−îc chó ý: "V¨n b¶n − ®ã lµ t¸c phÈm cña qu¸ tr×nh t¹o lêi, mang tÝnh c¸ch hoµn chØnh, ®−îc kh¸ch quan ho¸ d−íi d¹ng tµi liÖu viÕt, ®−îc trau chuèt v¨n ch−¬ng theo lo¹i h×nh tµi liÖu Êy, lµ t¸c phÈm gåm tªn gäi (®Çu ®Ò) vµ cã mét lo¹i ®¬n vÞ riªng (nh÷ng thÓ thèng nhÊt trªn c©u) 436
hîp nhÊt l¹i b»ng nh÷ng lo¹i h×nh liªn hÖ kh¸c nhau vÒ tõ vùng, ng÷ ph¸p, l«gic, tu tõ, cã mét h−íng ®Ých nhÊt ®Þnh vµ mét môc tiªu thùc dông". Vµ «ng cßn nhÊn m¹nh thªm: "V¨n b¶n kh«ng ph¶i nh− mét lêi nãi miÖng ®−îc ghi l¹i mµ trong ®ã th−êng xuÊt hiÖn nh÷ng nÐt cã tÝnh chÊt tù ph¸t, thiÕu tæ chøc, kh«ng nhÊt qu¸n, mµ lµ mét d¹ng ®Æc biÖt cña hµnh ®éng s¸ng t¹o ng«n ng÷ cã nh÷ng th«ng sè riªng cña m×nh kh¸c víi th«ng sè cña lêi miÖng". §Þnh nghÜa trªn ®· ®−îc nhiÒu nhµ ng«n ng÷ häc dÉn ra trong c¸c c«ng tr×nh cña m×nh. Tuy nhiªn, nÕu coi v¨n b¶n "chØ tån t¹i ë d¹ng viÕt" cña ng«n ng÷ lµ ch−a tho¶ ®¸ng. ThËt ra, v¨n b¶n vÉn cã thÓ tån t¹i ë d¹ng nãi (v¨n b¶n kÞch), v× vËy ®Ó cho ®Þnh nghÜa chÆt chÏ h¬n, cã thÓ coi d¹ng ®iÓn h×nh cña v¨n b¶n lµ d¹ng viÕt. Kh¸i niÖm vÒ v¨n b¶n cßn tïy thuéc vµo c¸c b×nh diÖn nghiªn cøu vÒ v¨n b¶n, ch¼ng h¹n: − Quan niÖm nghiªn cøu v¨n b¶n nh− mét b×nh diÖn tÜnh. ë ®©y, v¨n b¶n ®−îc hiÓu nh− mét th«ng b¸o, mét h×nh thøc duy nhÊt trong ®ã ng«n ng÷ ®−îc quan s¸t trùc tiÕp. − Quan niÖm nghiªn cøu v¨n b¶n lµ nghiªn cøu qu¸ tr×nh t¹o dùng v¨n b¶n. Qu¸ tr×nh nµy ®−îc hiÓu theo hai c¸ch: mét lµ, v¨n b¶n lµ sù thùc hiÖn n¨ng lùc lêi nãi cña con ng−êi; hai lµ, v¨n b¶n lµ ng«n ng÷ trong ho¹t ®éng hµnh chøc. ë ®©y, kh¶ n¨ng hµnh chøc sinh ®éng cña ng«n ng÷ trong lêi nãi ®−îc chó ý nhiÒu. − Quan niÖm nghiªn cøu v¨n b¶n tr−íc hÕt lµ nghiªn cøu nh©n tè t¹o t¸c, tøc lµ nghiªn cøu nguån gèc t¹o v¨n b¶n. Nguån gèc v¨n b¶n ®−îc hiÓu lµ ho¹t ®éng lêi nãi cña c¸ nh©n. Quan niÖm nµy h−íng sù chó ý nghiªn cøu v¨n b¶n vµo hµnh vi giao tiÕp, mét hµnh vi vèn ®ßi hái sù cã mÆt cña c¶ ng−êi ph¸t lÉn ng−êi nhËn. − Quan niÖm nghiªn cøu v¨n b¶n nh− mét bËc trong hÖ thèng ng«n ng÷. ViÖc xÕp v¨n b¶n vµo trËt tù t«n ti c¸c bËc trong ng«n ng÷ buéc ph¶i xem xÐt v¨n b¶n cã tÝnh chÊt trõu t−îng (c¸c alg«rit cña viÖc t¹o v¨n b¶n, c¸c m« h×nh, c¸c s¬ ®å...) lÉn viÖc xem xÐt c¸c v¨n b¶n cô thÓ tån t¹i trong hiÖn thùc. Nh− vËy, xuÊt ph¸t tõ nh÷ng gãc nh×n kh¸c nhau sÏ cã nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau vÒ v¨n b¶n. Tõ nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau sÏ dÉn ®Õn nh÷ng h−íng nghiªn cøu kh¸c nhau. Cã thÓ nªu lªn hai h−íng chÝnh: − Thø nhÊt, nghiªn cøu v¨n b¶n nh− mét s¬ ®å trõu t−îng, mét m« h×nh cña chØnh thÓ trän vÑn. − Thø hai, nghiªn cøu v¨n b¶n nh− mét qu¸ tr×nh cô thÓ ho¸ c¸c m« h×nh nªu trªn. 437
Trong viÖc nghiªn cøu v¨n b¶n, nh÷ng nhËn thøc vÒ ®èi t−îng nµy ngµy cµng s©u s¾c h¬n, ®Çy ®ñ h¬n vµ ®iÒu tÊt nhiªn lµ sÏ dÉn ®Õn nh÷ng ®Þnh nghÜa míi, nh÷ng quan niÖm míi. §iÒu nµy kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn. Víi mét ®èi t−îng khæng lå vÒ khèi l−îng, phøc t¹p vÒ cÊu tróc, ®a d¹ng vÒ giao tiÕp... vµ víi mét thêi gian nghiªn cøu ch−a nhiÒu (so víi lÞch sö nghiªn cøu c©u ch¼ng h¹n), chóng ta kh«ng thÓ ®ßi hái ph¶i cã ngay mét ®Þnh nghÜa hoµn h¶o. §ã lµ c«ng viÖc cña t−¬ng lai. Cßn tr−íc m¾t, chóng ta t¹m thêi chÊp nhËn c¸c ®Þnh nghÜa kh¸c nhau, nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau ®Ó cã c¬ së so s¸nh, ®èi chiÕu vµ nghiªn cøu v¨n b¶n. Sau ®©y lµ mét ®Þnh nghÜa dïng ®Ó nghiªn cøu vÒ v¨n b¶n: "V¨n b¶n lµ mét thÓ hoµn chØnh vÒ h×nh thøc, trän vÑn vÒ néi dung, thèng nhÊt vÒ cÊu tróc vµ ®éc lËp vÒ giao tiÕp. D¹ng tån t¹i ®iÓn h×nh cña v¨n b¶n lµ d¹ng viÕt" TÝnh hoµn chØnh vÒ h×nh thøc thÓ hiÖn râ nÐt nhÊt ë ®Çu ®Ò v¨n b¶n vµ nh÷ng dÊu hiÖu ®a d¹ng x¸c nhËn c¸c c©u tham gia vµo v¨n b¶n lµ nh÷ng bé phËn cña cïng mét chØnh thÓ. TÝnh trän vÑn vÒ néi dung thÓ hiÖn ë chñ ®Ò vµ viÖc triÓn khai chñ ®Ò trong v¨n b¶n. TÝnh thèng nhÊt vÒ cÊu tróc thÓ hiÖn ë m¹ng l−íi liªn kÕt trong v¨n b¶n. TÝnh ®éc lËp vÒ giao tiÕp thÓ hiÖn ë chç chØ cã v¨n b¶n míi ®ñ t− c¸ch lµ mét ®¬n vÞ ng«n ng÷ trùc tiÕp tham gia vµo ho¹t ®éng giao tiÕp. C©u muèn tham gia giao tiÕp th× ph¶i n»m trong tæ chøc cña v¨n b¶n hoÆc tr−êng hîp v¨n b¶n ®Æc biÖt chØ cã mét c©u. Víi quan niÖm vÒ v¨n b¶n nh− trªn, chóng ta cã mét sè nhËn xÐt sau: + Nh− mét chØnh thÓ giao tiÕp bËc cao, v¨n b¶n lµ mét hÖ thèng võa khÐp võa më. TÝnh chÊt khÐp cña v¨n b¶n thÓ hiÖn ë c¸c dÊu hiÖu hoµn chØnh vÒ h×nh thøc, néi dung vµ cÊu tróc. Nh−ng v¨n b¶n l¹i lµ mét thùc thÓ kh¸ch quan, sau khi ra ®êi sÏ tån t¹i ngoµi ý muèn chñ quan cña t¸c gi¶. Mçi ng−êi ®äc khi tiÕp nhËn v¨n b¶n cã thÓ sÏ lÝ gi¶i nã theo nh÷ng c¸ch kh¸c nhau. §©y lµ qu¸ tr×nh ®ång s¸ng t¹o cña ng−êi ®äc. Ngay c¶ ®èi víi mét ng−êi ®äc th× vµo nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau (khi trÎ, lóc giµ, lóc häc vÊn thÊp, khi häc vÊn cao, khi vèn sèng máng, lóc ®· tõng tr¶i...) c¸ch lÝ gi¶i (sù hiÓu) v¨n b¶n còng cã thÓ rÊt kh¸c nhau. Theo ý nghÜa nµy, v¨n b¶n l¹i lµ mét hÖ thèng më. + YÕu tè khèi l−îng (sè l−îng c¸c ph¸t ng«n) kh«ng ph¶i lµ yÕu tè x¸c ®Þnh t− c¸ch v¨n b¶n cña chuçi c©u. V¨n b¶n cã thÓ rÊt ng¾n, vÝ dô nh− v¨n b¶n sau cña J. Cocteau: Con r¾n (®Çu ®Ò) Qu¸ dµi (néi dung) 438
nh−ng còng cã thÓ rÊt dµi nh− mét cuèn s¸ch hoÆc mét bé tr−êng thiªn tiÓu thuyÕt. VÒ mÆt lÝ thuyÕt, cã thÓ nãi ®é dµi cña v¨n b¶n lµ v« h¹n. Nh−ng trong thùc tÕ, ®é dµi cña v¨n b¶n lµ cã giíi h¹n cã thÓ ®Þnh l−îng vµ miªu t¶ ®−îc. VËy ®©u lµ giíi h¹n tèi thiÓu vµ tèi ®a cña v¨n b¶n? Nh×n chung lêi ®¸p cho c©u hái nµy lµ t−¬ng ®èi thèng nhÊt, cho dï c¸ch diÔn ®¹t lµ cã chç kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n: − V¨n b¶n cã thÓ lµ c¶ bé ChiÕn tranh vµ hßa b×nh cña L. T«nxt«i, hoÆc mét ®o¹n v¨n riªng biÖt. Vµ h¬n thÕ n÷a, còng nh− c©u, cã thÓ cÊu t¹o tõ mét tõ duy nhÊt, trong hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh (khi mµ c¸c chøc n¨ng cña nã ®−îc thùc hiÖn), v¨n b¶n còng cã thÓ ®−îc x©y dùng tõ mét c©u vµ thËm chÝ tõ mét tõ duy nhÊt. − Ng«n ng÷ kh«ng ph¶i xuÊt hiÖn d−íi d¹ng c¸c tõ hoÆc c¸c c©u riªng biÖt, mµ lµ d−íi d¹ng v¨n b¶n liªn kÕt, b¾t ®Çu tõ c¸c ph¸t ng«n chØ cã mét tõ cho ®Õn c¸c c«ng tr×nh hµng chôc tËp. Tãm l¹i, yÕu tè sè l−îng kh«ng cã gi¸ trÞ ®Ó x¸c ®Þnh t− c¸ch v¨n b¶n. + Møc ®é phøc t¹p hay ®¬n gi¶n trong cÊu tróc néi t¹i cña mét v¨n b¶n kh«ng ¶nh h−ëng g× ®Õn "t− c¸ch" vµ cÊp bËc cña v¨n b¶n. Dï lµ mét v¨n b¶n cùc ng¾n, cã cÊu tróc t−¬ng ®èi ®¬n gi¶n hay mét v¨n b¶n bao gåm hµng chôc tËp, cã cÊu tróc cùc k× phøc t¹p th× chóng ®Òu cã "t− c¸ch" nh− nhau, ®Òu cïng ®−îc gäi lµ "v¨n b¶n" vµ ®Òu n»m ë bËc cuèi cïng cña ho¹t ®éng ng«n ng÷. Møc ®é ®¬n gi¶n hay phøc t¹p trong cÊu tróc cña v¨n b¶n chØ cã gi¸ trÞ nh− mét tiªu chÝ ®Ó x¸c ®Þnh lo¹i h×nh häc c¸c v¨n b¶n. + V¨n b¶n cã ph¶i lµ mét cÊp ®é, mét ®¬n vÞ ng«n ng÷ hay kh«ng? §©y lµ mét vÊn ®Ò ch−a cã sù thèng nhÊt trong giíi nghiªn cøu ng«n ng÷. Cã ng−êi kh¼ng ®Þnh v¨n b¶n lµ "c¸i n»m ë cÊp ®é trªn cïng cña cÊp hÖ ng«n ng÷", lµ "®¬n vÞ ng«n ng÷ lín nhÊt vµ ®¬n vÞ giao tiÕp nhá nhÊt" (TrÇn Ngäc Thªm). Theo ý kiÕn nµy, v¨n b¶n lµ mét cÊp ®é, mét ®¬n vÞ. Nh−ng nhiÒu ý kiÕn kh¸c l¹i ®èi lËp h¼n víi ý kiÕn nµy. Cã ng−êi cho r»ng: "Còng kh«ng thÓ ph©n ®Þnh v¨n b¶n theo cÊp ®é. Kh«ng thÓ coi v¨n b¶n lµ ®¬n vÞ ë cÊp ®é trªn c©u, do c©u ë cÊp ®é d−íi t¹o nªn, nh− ®· ph©n ®Þnh h×nh vÞ lµ cÊp ®é trªn ©m vÞ, do ©m vÞ ë cÊp ®é d−íi t¹o nªn, hay tõ lµ cÊp ®é trªn h×nh vÞ, do h×nh vÞ ë cÊp ®é d−íi t¹o nªn" (Hoµng TuÖ). HoÆc: "Tõ lµ ®¬n vÞ ng«n ng÷ cao nhÊt trong t«n ti cña c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷" vµ "Tõ mét v¨n b¶n cì lín cho ®Õn c©u, råi tõ c©u trë xuèng nh÷ng thµnh tè thÊp nhÊt cña nã cã mét hÖ t«n ti hoµn toµn kh¸c, trong ®ã kh«ng hÒ cã dÊu vÕt cña hÖ t«n ti cña c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷" (Cao Xu©n H¹o). Theo nh÷ng ý kiÕn nµy th× v¨n b¶n kh«ng ph¶i lµ mét cÊp ®é, mét ®¬n vÞ ng«n ng÷. Kh¸c víi hai lo¹i ý kiÕn trªn, lo¹i ý kiÕn thø ba 439
cho r»ng vÉn cã thÓ coi v¨n b¶n lµ mét cÊp ®é nh−ng ®ã lµ cÊp ®é cña lêi nãi chø kh«ng ph¶i cña ng«n ng÷: "Tõ gãc ®é l−ìng ph©n ng«n ng÷ vµ lêi nãi, nghÜa lµ xÐt ng«n ng÷ ë tr¹ng th¸i tÜnh vµ ®éng, trªn c¶ b×nh diÖn däc lÉn ngang th× ph¶i thõa nhËn r»ng v¨n b¶n kh«ng ph¶i lµ mét cÊp ®é ng«n ng÷", "... v¨n b¶n cã thÓ xem nh− mét cÊp ®é, song kh«ng ph¶i cña ng«n ng÷ mµ cña lêi nãi" (R. Galperin). Tãm l¹i, vÊn ®Ò cßn ®Ó ngá, sÏ ®−îc c¸c nhµ nghiªn cøu tiÕp tôc xem xÐt theo hai h−íng: mét lµ ph¶i x©y dùng mét lÝ thuyÕt thÝch hîp vÒ cÊp ®é vµ ®¬n vÞ; hai lµ ph¶i ®iÒu chØnh l¹i nh÷ng kh¸i niÖm vèn quen dïng trong viÖc nghiªn cøu vÒ c©u ®Ó cã thÓ phï hîp víi mét ®èi t−îng nghiªn cøu míi lµ v¨n b¶n. 2. Ng÷ ph¸p v¨n b¶n Nh÷ng thuËt ng÷ nh− "ng÷ ph¸p v¨n b¶n", "có ph¸p v¨n b¶n"... ®· g©y kh«ng Ýt nh÷ng b¨n kho¨n trong giíi nghiªn cøu ng«n ng÷. Cã ý kiÕn cho r»ng: "GÇn ®©y, khi ng«n ng÷ häc v¨n b¶n trë nªn thêi th−îng, cã t¸c gi¶ dïng ng÷ ph¸p cña v¨n b¶n ®Ó gäi nh÷ng quy t¾c rÊt Ýt liªn quan ®Õn ng÷ ph¸p. May l¾m th× ®ã còng chØ lµ mét Èn dô, tuy ®¸ng th−ëng thøc vÒ mÆt tu tõ, nh−ng kh«ng lÊy g× lµm bæ Ých cho ng−êi häc". Tuy vËy, trong thùc tÕ nghiªn cøu, c¸c thuËt ng÷ "ng÷ ph¸p v¨n b¶n" hoÆc "có ph¸p v¨n b¶n" cø trë ®i trë l¹i ë rÊt nhiÒu c«ng tr×nh cña nh÷ng t¸c gi¶ ng«n ng÷ häc lín vµ ®−îc mÆc nhiªn thõa nhËn nh− nh÷ng thuËt ng÷ kh«ng cßn ®iÒu g× ®¸ng ph¶i bµn l¹i. Theo truyÒn thèng, "ng÷ ph¸p häc" bao gåm hai m«n häc lµ: "h×nh th¸i häc" (cßn gäi lµ "tõ ph¸p häc") nghiªn cøu c¸c h×nh th¸i biÕn ho¸ tõ, cÊu t¹o tõ vµ "có ph¸p häc" nghiªn cøu ho¹t ®éng cña tõ trong ng÷ ®o¹n vµ trong c©u. Trong tiÕng ViÖt, tõ kh«ng biÕn ®æi h×nh th¸i nªn khi nghiªn cøu ng÷ ph¸p häc, viÖc nghiªn cøu h×nh th¸i cã phÇn nµo gi¶m nhÑ h¬n có ph¸p. V× vËy nhiÒu ng−êi cho r»ng ë ng÷ ph¸p tiÕng ViÖt, có ph¸p chiÕm ®Þa vÞ chñ chèt hay nãi c¸ch kh¸c, nghiªn cøu ng÷ ph¸p chØ lµ nghiªn cøu có ph¸p. Theo quan niÖm nµy, ng÷ ph¸p häc chØ míi nghiªn cøu tíi c©u vµ g¹t v¨n b¶n ra khái ph¹m vi ng÷ ph¸p vµ ®−¬ng nhiªn chØ cã ng÷ ph¸p cña c©u chø kh«ng cã ng÷ ph¸p cña c¸c v¨n b¶n. Nh−ng nh− ®· nãi ë phÇn trªn, nÕu ta hiÓu l¹i mét sè kh¸i niÖm, trong ®ã cã kh¸i niÖm "ng÷ ph¸p" th× cã thÓ bªn c¹nh thuËt ng÷ quen thuéc "ng÷ ph¸p cña c©u", sÏ cã thªm mét thuËt ng÷ míi "ng÷ ph¸p cña v¨n b¶n" hay nh− chóng ta th−êng gäi lµ "ng÷ ph¸p v¨n b¶n". Sau ®©y lµ mét sè lÝ gi¶i xung quanh vÊn ®Ò nµy. 440
HÖ thèng ng÷ ph¸p cña mét bÊt k× ng«n ng÷ nµo còng ®−îc coi lµ mét hÖ thèng khÐp, nh−ng kh«ng ph¶i lµ khÐp tuyÖt ®èi. C¸c bé phËn trong hÖ thèng ng÷ ph¸p bao giê còng cã sù quy ®Þnh lÉn nhau, phô thuéc vµ t¸c ®éng lÉn nhau. Sù thay ®æi mét bé phËn trong hÖ thèng sÏ kÐo theo sù thay ®æi cña nh÷ng bé phËn kh¸c. Do ®Æc ®iÓm ®ã, ng÷ ph¸p ®−îc quan niÖm nh− lµ mét hÖ thèng khÐp. Nh−ng lÞch sö cña ng÷ ph¸p häc cho thÊy ë bÊt k× giai ®o¹n ph¸t triÓn nµo, hÖ thèng ng÷ ph¸p vÉn dµnh chç cho viÖc xuÊt hiÖn nh÷ng yÕu tè míi, nh÷ng quy t¾c míi. Trong hÖ thèng ng«n ng÷, trõ cÊp ®é ©m vÞ häc, cßn l¹i tÊt c¶ c¸c cÊp ®é kh¸c ®Òu chøa trong nã nh÷ng ®¬n vÞ mang ®Æc tr−ng ng÷ nghÜa. Sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a mÆt ng÷ nghÜa vµ mÆt h×nh thøc rÊt ®a d¹ng. Sù phô thuéc vµo nhau gi÷a hai mÆt nµy chÝnh lµ nguyªn nh©n lµm cho hÖ thèng ng÷ ph¸p mang tÝnh chÊt më. C¸c nhµ nghiªn cøu ®Òu thõa nhËn r»ng: ng÷ ph¸p cña mét ng«n ng÷ lµ hÖ thèng c¸c quy t¾c vÒ viÖc tæ chøc lêi nãi, vÒ tÝnh ®óng ®¾n, chuÈn mùc, vÒ c¬ chÕ cña qu¸ tr×nh t¹o lêi vµ vÒ nh÷ng hiÖn t−îng kh¸c cña ng«n ng÷ trong tr¹ng th¸i tÜnh vµ ®éng cña chóng. Ng÷ ph¸p lµ kÕt qu¶ cña sù kh¸i qu¸t hãa, trõu t−îng ho¸ nh÷ng quan s¸t vÒ ho¹t ®éng cña ng«n ng÷ trong nh÷ng lÜnh vùc kh¸c nhau cña ®êi sèng con ng−êi. Nhê sù quan s¸t ®ã, nh÷ng hiÖn t−îng sö dông ng«n ng÷ t−ëng nh− "hçn ®én" sÏ ®−îc quy vÒ nh÷ng m« h×nh, s¬ ®å, quy t¾c mang tÝnh chÊt tæ chøc. Con ng−êi th«ng qua viÖc ph¸t hiÖn ra tÝnh tæ chøc nµy trong hÖ thèng ng÷ ph¸p cña mét ng«n ng÷ cô thÓ mµ n¾m ch¾c ®−îc c¸ch sö dông vµ nhê ®ã viÖc giao tiÕp sÏ cã hiÖu qu¶. Nh÷ng m« h×nh, s¬ ®å vµ quy t¾c trong ng÷ ph¸p lµ nh÷ng c¸i h÷u h¹n, nh−ng tõ nh÷ng c¸i h÷u h¹n nµy, con ng−êi cã thÓ t¹o ra ®−îc v« h¹n nh÷ng c©u nãi, lêi nãi trong hiÖn thùc. Tõ tr−íc ®Õn nay, vÒ c¬ b¶n, mäi ng−êi vÉn th−êng hiÓu ng÷ ph¸p trong phÇn có ph¸p lµ quy t¾c tæ chøc vµ hµnh chøc cña c©u. Theo c¸ch hiÓu nµy, chóng ta cã thÓ suy réng ra (trªn c¬ së chÊp nhËn ë nh÷ng mÆt nµo ®ã cã sù ®ång h×nh gi÷a nghiªn cøu c©u vµ nghiªn cøu v¨n b¶n) ng÷ ph¸p trong phÇn v¨n b¶n lµ quy t¾c tæ chøc vµ hµnh chøc cña v¨n b¶n. Còng nh− viÖc t¹o c©u − kh«ng ph¶i sù l¾p ghÐp bÊt k× c¸c tõ nµo còng cho ta nh÷ng c©u ®óng ng÷ ph¸p − viÖc t¹o v¨n b¶n ph¶i tu©n theo nh÷ng quy t¾c nhÊt ®Þnh. TËp hîp c¸c c©u ngÉu nhiªn sÏ kh«ng cho ta v¨n b¶n víi ®óng nghÜa cña nã. V× vËy, v¨n b¶n ph¶i xem nh− mét thÓ thèng nhÊt cã tÝnh tæ chøc chÆt chÏ. Trong v¨n b¶n sÏ kh«ng cã hiÖn t−îng bét ph¸t, ngÉu nhiªn. Cã thÓ cã nh÷ng yÕu tè nµo ®ã ta t−ëng nh− "v« tæ chøc", song thËt ra c¸i "v« tæ chøc" ®ã l¹i n»m trong mét khu«n khæ chung, mét tæ chøc chÆt chÏ theo ®óng quy luËt cña v¨n b¶n. §iÒu quan träng hiÖn nay cña c¸c nhµ nghiªn cøu lµ ph¶i chØ ra ®−îc nh÷ng ®Æc 441
®iÓm tæ chøc nµy. Ng−êi GV chØ cã thÓ d¹y cho HS c¸ch x©y dùng v¨n b¶n khi v¨n b¶n ®−îc xem lµ mét sù liªn kÕt c©u cã tÝnh tæ chøc, tÝnh quy luËt. C¸c tõ n»m trong c©u bao giê còng cã mèi quan hÖ ng÷ ph¸p víi nhau. Khi xem xÐt c©u, c¸c nhµ nghiªn cøu ®· chØ ra 3 mèi quan hÖ ng÷ ph¸p: chñ vÞ (®Ò thuyÕt), chÝnh phô vµ ®¼ng lËp. T−¬ng tù nh− vËy, c¸c ph¸t ng«n n»m trong v¨n b¶n còng lu«n lu«n cã mèi quan hÖ ng÷ ph¸p víi nhau. HiÖn nay ë ph−¬ng diÖn nµy ch−a cã c«ng tr×nh nµo ®i s©u nghiªn cøu, tuy vËy chóng ta vÉn cã thÓ b−íc ®Çu chØ ra nh÷ng mèi quan hÖ ng÷ ph¸p gi÷a c¸c ph¸t ng«n trong v¨n b¶n. Nh÷ng mèi quan hÖ cã mÆt trong c©u còng chÝnh lµ nh÷ng mèi quan hÖ cã mÆt trong v¨n b¶n. VÝ dô: C¸c ch¸u ngoan. Häc thuéc bµi. V©ng lêi cha mÑ. §õng ®¸nh con chã nhá Mariuýt cña c¸c ch¸u. (Th− chó NguyÔn) Ta thÊy, trong b¶n th©n ph¸t ng«n 1 ®· chøa ®ùng quan hÖ ®Ò thuyÕt (c¸c ch¸u: ®Ò, ngoan: thuyÕt), nh−ng trong mèi quan hÖ víi toµn bé chuçi c©u, chÝnh phÇn ®Ò cña ph¸t ng«n 1 ®−îc nªu lªn nh− lµ phÇn ®Ò cña c¶ ®o¹n. c¸c ph¸t ng«n cßn l¹i trë thµnh phÇn thuyÕt cña ®o¹n ®ã; cßn c¸c ph¸t ng«n sau cã mèi quan hÖ ®¼ng lËp víi nhau. VÊn ®Ò lµ gi÷a ph¸t ng«n 1 víi c¸c ph¸t ng«n sau cã mèi quan hÖ nµo kh«ng? Cã thÓ ®ã lµ quan hÖ chÝnh phô. Nh− vËy gi÷a ph¸t ng«n 1 vµ c¸c ph¸t ng«n kh¸c song song tån t¹i hai lo¹i quan hÖ ng÷ ph¸p? §©y lµ ®iÓm kh¸c biÖt gi÷a quan hÖ gi÷a c¸c tõ trong c©u víi mèi quan hÖ gi÷a c¸c ph¸t ng«n trong v¨n b¶n. tøc lµ trong v¨n b¶n cßn tån t¹i mèi quan hÖ ng÷ ph¸p gi÷a c¸c ph¸t ng«n. Nãi c¸ch kh¸c, viÖc tæ chøc c¸c ph¸t ng«n trong v¨n b¶n lµ cã tÝnh ng÷ ph¸p. ... Trªn c¬ së hiÓu l¹i kh¸i niÖm "ng÷ ph¸p", chóng ta cã thÓ coi "ng÷ ph¸p v¨n b¶n" lµ sù ph¸t triÓn tù nhiªn cña ngµnh "ng÷ ph¸p häc" ®èi víi mét ®èi t−îng míi lµ v¨n b¶n: "... ng÷ ph¸p v¨n b¶n biÓu hiÖn mét kh¸i niÖm réng kh«ng cßn gièng víi ng÷ ph¸p quen dïng ë tr−êng häc víi nghÜa giíi h¹n vµo nh÷ng quy t¾c vÒ cÊu tróc tõ, cÊu tróc c©u" vµ "... dï cã gäi lµ ng÷ ph¸p v¨n b¶n hay kh«ng gäi thÕ, th× còng nªn thÊy lµ sù ph©n tÝch v¨n b¶n ë mÆt ng÷ ph¸p cÇn ®−îc hiÓu réng. §ã lµ sù ph©n tÝch mµ cuèi cïng ph¶i ®¹t tíi yªu cÇu hiÓu ®−îc s©u vµ ®¸nh gi¸ ®−îc v¨n b¶n vÒ h×nh thøc còng nh− vÒ néi dung" (Hoµng TuÖ). 442
II. TÝnh hoµn chØnh cña v¨n b¶n Khi nghiªn cøu v¨n b¶n, c¸c nhµ ng«n ng÷ häc ®Òu x¸c nhËn: "V¨n b¶n lµ mét th«ng b¸o hoµn chØnh nµo ®ã", "... lµ mét kÕt cÊu, mét chØnh thÓ cã tæ chøc khÐp kÝn" hoÆc "V¨n b¶n nh− mét ®o¹n trän vÑn nµo ®ã, nh− mét ®¬n vÞ ph©n ®o¹n tèi ®a". §ång thêi c¸c nhµ nghiªn cøu còng ph¸t hiÖn ra r»ng liªn kÕt võa mang ý nghÜa cña mét qu¸ tr×nh, võa mang ý nghÜa lµ mét kÕt qu¶. Muèn cã v¨n b¶n ph¶i tiÕn hµnh liªn kÕt, cßn kÕt qu¶ cña viÖc liªn liªn kÕt l¹i g¾n liÒn víi tÝnh hoµn chØnh. Bëi vËy chóng ta cã thÓ kÕt luËn: "TÝnh hoµn chØnh cña v¨n b¶n, mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a c¸c thµnh tè cña nã ®−îc ng«n ng÷ häc hiÖn ®¹i gäi lµ tÝnh liªn kÕt". Sau ®©y chóng ta sÏ lÇn l−ît xem xÐt tÝnh hoµn chØnh cña v¨n b¶n ë c¶ hai mÆt h×nh thøc vµ néi dung. 1. TÝnh hoµn chØnh vÒ h×nh thøc cña v¨n b¶n H×nh thøc ë ®©y ®−îc quan niÖm lµ diÖn m¹o bªn ngoµi, lµ nh÷ng dÊu hiÖu cã thÓ nhËn thÊy râ rµng b»ng trùc quan. DÊu hiÖu ®Çu tiªn vÒ mÆt h×nh thøc lµ "®Çu ®Ò cña v¨n b¶n". §Çu ®Ò bao giê còng næi lªn trªn bÒ mÆt cña v¨n b¶n. §©y lµ dÊu hiÖu tù nhiªn, dÔ nhËn biÕt nhÊt ë bÊt k× v¨n b¶n nµo. §Çu ®Ò th−êng ®−îc thÓ hiÖn b»ng mét kiÓu ch÷ víi ®é ®Ëm nh¹t kh¸c víi kiÓu ch÷ trong phÇn néi dung cña v¨n b¶n nh−: viÕt hoa (hoÆc in hoa), ch÷ to h¬n, ®Ëm nÐt h¬n... VÒ vÞ trÝ, ®Çu ®Ò n»m ë trªn cïng cña v¨n b¶n, lµ dÊu hiÖu më ®Çu mét v¨n b¶n. VÒ dung l−îng, ®Çu ®Ò th−êng ng¾n gän. VÒ kÕt cÊu ng÷ ph¸p, ®Çu ®Ò cã thÓ lµ mét tõ (BiÓn, Yªu, Say...), mét ng÷ (B−íc ®−êng cïng, Nghe m−a, Tr¨ng h¹ tuÇn...), mét c©u (Thuý KiÒu b¸o ©n b¸o o¸n, Lôc V©n Tiªn ®¸nh c−íp cøu KiÒu NguyÖt Nga...). Phæ biÕn nhÊt lµ c¸c ®Çu ®Ò cã cÊu t¹o lµ mét ng÷, rÊt Ýt khi gÆp ®Çu ®Ò lµ mét chuçi c©u. Mét sè v¨n b¶n ghi lµ "V« ®Ò", "Kh«ng ®Ò"... th× thùc ra ®ã chÝnh lµ c¸c ®Çu ®Ò råi. Khi cè t×nh ®Æt ®Çu ®Ò cã vÎ "lÖch chuÈn" cña viÖc x©y dùng v¨n b¶n nh− thÕ nµy th−êng lµ t¸c gi¶ cã mét dông ý nghÖ thuËt nhÊt ®Þnh. Mét sè b¶n tin ng¾n, ®iÖn tÝn th−êng kh«ng cã ®Çu ®Ò chÝnh thøc, nh−ng nÕu cÇn chóng ta vÉn cã thÓ dÔ dµng ®Æt ®Çu ®Ò cho chóng. Tãm l¹i, cã thÓ nãi r»ng, ®Çu ®Ò lµ dÊu hiÖu ®Çu tiªn thÓ hiÖn tÝnh hoµn chØnh vÒ h×nh thøc cña v¨n b¶n. ... 443