Thơ tượng trưng Pháp: Đặc điểm và ảnh hưởng đối với phong trào thơ mới ở Việt Nam

v VĂN HÓA - VĂN HỌC<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> THƠ TƯỢNG TRƯNG PHÁP:<br /> ĐẶC ĐIỂM VÀ ẢNH HƯỞNG ĐỐI VỚI<br /> PHONG TRÀO THƠ MỚI Ở VIỆT NAM<br /> ThS. NGUYỄN THỊ THU HÒA1<br /> Học viện Khoa học Quân sự ✉ nguyenthuhoa_78@yahoo.com<br /> 1<br /> <br /> Ngày nhận: 07/11/2016; Ngày hoàn thiện: 28/11/2016; Ngày duyệt đăng: 30/11/2016<br /> Phản biện khoa học: PGS. TS. NGUYỄN LÂN TRUNG, NGUYỄN THỊ BÌNH<br /> <br /> <br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Thơ tượng trưng là một trường phái thơ hiện đại ra đời đầu tiên ở Pháp năm 1886. Các nhà thơ<br /> tượng trưng đề cao quan niệm tương giao các giác quan, cảm nhận thế giới bằng trực giác, thiên<br /> về dùng biểu tượng, ẩn dụ để gợi cảm xúc chứ không mô tả cụ thể. Thơ tượng trưng là sự sáng tạo<br /> về ngôn từ, mang đậm tính nhạc và luôn chứa đựng những yếu tố huyền bí về một thế giới vô hình.<br /> Tư tưởng và phong cách của các nhà thơ tượng trưng Pháp đã thổi một luồng gió mới cho phong<br /> trào Thơ Mới ở Việt Nam. Việc nghiên cứu trường phái thơ tượng trưng Pháp và những ảnh hưởng<br /> đối với thơ ca Việt Nam hiện đại những năm đầu thế kỷ XX giúp người học hai ngôn ngữ, hai nền<br /> văn hóa có cái nhìn tổng quan về thơ tượng trưng, về sự giao thoa ngôn ngữ-văn hóa Việt Nam và<br /> Pháp trong một khúc ngoặt của dòng chảy lịch sử.<br /> Từ khóa: chủ nghĩa tượng trưng, thơ tượng trưng Pháp.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> C<br /> hủ nghĩa tượng trưng (Symbolisme) là một 1. NGUYÊN TẮC MỸ HỌC TƯỢNG TRƯNG<br /> trào lưu nghệ thuật, một quan điểm triết học-<br /> mỹ học xuất hiện vào cuối thế kỉ XIX, đầu Mỹ học tượng trưng quan niệm giữa vũ trụ và con<br /> thế kỉ XX. Ở Pháp, ngày 18 tháng 9 năm 1886, Jean người có một mối tương giao bí ẩn: tương giao về ý<br /> Moréas cho đăng trên tờ báo Figaro bài viết có tựa đề niệm, về cảm giác, về không gian, về màu sắc, về mùi<br /> “Symbolisme” (Chủ nghĩa tượng trưng) được coi như vị... Với quan niệm tâm linh về thế giới (conception<br /> bản tuyên ngôn tượng trưng (Manifeste symboliste); spirituelle du monde), các nhà thơ theo chủ nghĩa<br /> trong đó Moréas đề xuất một quan niệm thi ca mới tượng trưng cho rằng thế giới hữu hình chỉ là hình<br /> khởi nguồn từ phái Thi Sơn (Parnasse) và đoạn tuyệt ảnh, là cái bóng, là tượng trưng cho một thế giới<br /> với triết lý khoa học, vật chất của chủ nghĩa tự nhiên vô hình huyền bí. Nếu như chủ nghĩa lãng mạn<br /> (Naturalisme) lúc bấy giờ. Những đại diện tiêu biểu (Romantisme) giao cảm với thiên nhiên chủ yếu bằng<br /> cho thơ tượng trưng Pháp là Charles Beaudelaire trực cảm (perception directe) qua cách miêu tả cụ thể<br /> (1821-1867), Arthur Rimbaud (1855-1891), Paul bằng hình ảnh thì thơ tượng trưng gợi lên mối tương<br /> Verlaine (1844-1896), Guillaume Apollinaire (1880- hợp, tương giao (analogie, correspondance) giữa con<br /> 1918), Paul Valéry (1871-1945) và Stéphane Mallarmé người và vũ trụ thông qua các biểu tượng được cảm<br /> (1842-1898). nhận bằng trực giác (intuition).<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> 48 Số 4 - 11/2016<br />  VĂN HÓA - VĂN HỌC v<br /> <br /> <br /> <br /> Trong bài Tương hợp (Correspondances) in trong tập nga, cảm xúc giả tạo, mô tả chủ quan (ennemie de<br /> thơ Hoa khổ đau (Les fleurs du Mal, 1857), Charles l’enseignement, la déclamation, la fausse sensibilité, la<br /> Beaudelaire, người đi tiên phong cho trường phái thơ description objective), nghĩa là thơ phải gợi chứ không<br /> tượng trưng Pháp đã thể hiện rất rõ quan điểm mỹ vẽ các đường nét, hình thể.<br /> học của mình qua những vần thơ đầy biểu tượng:<br /> Bàn về vấn đề này, chủ soái của thơ tượng trưng Pháp,<br /> “La Nature est un temple où de vivants piliers Stéphane Mallarmé, đã chỉ rõ: Thơ không phải là vẽ<br /> Laissent parfois sortir de confuses paroles: một sự vật mà vẽ hiệu ứng do sự vật đó tạo ra (Peindre<br /> L’homme y passe à travers des forêts de symboles non une chose mais l’effet qu’elle produit).<br /> Qui l’observent avec des regards familiers.”<br /> Trong một tuyên ngôn khác, nhà thơ lý giải một cách<br /> Rõ ràng yếu tố thần bí của vũ trụ, thiên nhiên cụ thể hơn: Gọi tên một vật, tức là làm giảm đi ¾ niềm<br /> (Nature) được hình tượng hóa qua hình ảnh ngôi hạnh phúc được khám phá dần dần một bài thơ: Gợi<br /> đền (temple) với những cây cột sống (vivants piliers) ra nó mới thực sự là lý tưởng. Đó chính là việc sử dụng<br /> tựa như những cây lớn trong khu rừng biểu tượng nhuần nhuyễn những bí ẩn, những biểu tượng: gợi<br /> (forêts des symboles) nơi con người (homme) phải dần dần một vật để diễn đạt tâm trạng hoặc ngược lại<br /> băng qua. Con người được nói đến ở đây ngầm hiểu chọn một vật, giải mã nó để diễn đạt một tâm trạng.<br /> là nhà thơ; hình ảnh con người vượt qua những khu (Nommer un objet, c’est supprimer les trois quarts de la<br /> rừng để đến ngôi đền là hình ảnh ẩn dụ về hành jouissance du poème qui est faite du bonheur de deviner<br /> trình cảm nhận bằng trực giác, hành trình nhà thơ peu à peu: le suggérer, voilà le rêve. C’est le parfait<br /> đi tìm cái bí ẩn của thế giới vô hình-thế giới đích usage de ce mystère qui constitue le symbole: évoquer<br /> thực. Nhà thơ quan niệm biểu tượng (symboles) tựa petit à petit un objet pour montrer un état d’âme, ou,<br /> như những lời nói không rõ ràng (confuses paroles), inversement, choisir un objet et en dégager un état<br /> là những dấu hiệu cụ thể biểu đạt một ý nghĩa trừu d’âme, par une série de déchiffrements.)<br /> tượng, phản ánh thế giới siêu hình huyền bí, nơi mọi<br /> thứ hòa quyện thành một thực thể thống nhất (une Theo đó, thơ tượng trưng không cần hình tượng rõ nét<br /> ténébreuse et profonde unité) mà ở đó mùi hương, và phải gắn chặt với âm nhạc. Mỗi bài thơ là một bản<br /> màu sắc và âm thanh hòa hợp với nhau. (Les parfums, hòa âm huyền ảo, mỗi lời thơ là một điệu nhạc, mỗi<br /> les couleurs et les sons se répondent.) từ trong thơ phải gắn liền với một nốt nhạc. Về điểm<br /> này, trong bài thơ Nghệ thuật thi ca (Art poétique),<br /> 2. QUAN ĐIỂM THƠ CA Paul Verlaine đã khẳng định âm nhạc là nghệ thuật<br /> cao siêu nhất vượt trên tất cả: “De la musique avant<br /> Xuất phát từ quan điểm mỹ học nói trên, các nhà thơ toute chose”. Âm nhạc chắp cánh cho thơ bay cao (Que<br /> tượng trưng rất chú trọng đến quan niệm tương ứng ton vers soit la chose envolée), phiêu du trong làn gió<br /> các giác quan. Với Paul Verlaine, thơ là sự dao động run rẩy sớm mai (Que ton vers soit la bonne aventure.<br /> kéo dài giữa âm thanh và ý nghĩa (La poésie, cette Eparse au vent crispé du matin). Âm nhạc thổi tâm hồn<br /> hésitation prolongée entre le son et le sens). vươn tới những khung trời lạ, những tình yêu mới mẻ<br /> (Qu’on sent qui fuit d’une âme en allée. Vers d’autres<br /> Rimbaud lại cho rằng, người nghệ sĩ phải đến với cieux à d’autres amours.) Và những gì đọng lại chính là<br /> thơ ca bằng con đường thấu thị của một kẻ có thiên văn học, là thi ca (Et tout le reste est littérature.)<br /> nhãn: Thi sĩ phải làm cho mình thành người có thiên<br /> nhãn bằng sự rối loạn lâu dài, rộng khắp và có sự suy 3. MỘT SỐ NÉT ĐẶC TRƯNG VỀ NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT<br /> tính tất cả các giác quan (Le poète se fait voyant par<br /> un long, immense et raisonné dérèglement de tous 3.1. Về nội dung<br /> les sens), bởi lẽ các giác quan gắn bó ta với thực tại,<br /> trở thành tấm màn chắn ngăn ta chẳng thấy được gì Chủ đề yêu thích của các nhà thơ tượng trưng là sự<br /> xa hơn… chết chóc, sự huyền bí, mờ ảo, là nỗi buồn, là những<br /> giấc mộng, những cảnh sắc phản chiếu góc khuất<br /> Các nhà thơ tượng trưng Pháp coi thơ như một thứ tâm hồn. Điểm này được thể hiện tương đối rõ ngay<br /> siêu cảm giác, không giải thích được. Thơ tượng trong tiêu đề các tuyển tập thơ, các bài thơ tượng<br /> trưng là kẻ thù của các hình thức giáo khoa, ngâm trưng. Đó là những thi phẩm trong Hoa khổ đau (Les<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> Số 4 - 11/2016 49<br /> v VĂN HÓA - VĂN HỌC<br /> <br /> <br /> fleurs du Mal) của Charles Beaudelaire: Ái tình và sọ hommes d’équipage) và những chú chim hải âu (des<br /> người (L’amour et le crâne), Thuốc độc (Le poison), albatros) - vua của biển cả (ces rois de l’azur) với đôi<br /> Rượu của kẻ sát nhân (Le vin de l’assassin), Cái chết cánh rộng màu trắng (leurs grandes ailes blanches)…<br /> của tình nhân (La mort des amants), Cái chết của nghệ để rồi đến khổ thơ cuối, tác giả đột ngột chuyển<br /> sỹ (La mort des artistes), Cái chết của người nghèo (La hướng nói về Thi sĩ (Le Poète):<br /> mort des pauvres), Người chết vui vẻ (Le mort joyeux),<br /> Chiều hoàng hôn (Le crépuscule du soir), Khúc chiều “Le Poète est semblable au prince des nuées<br /> tà (Harmonie du soir), Bóng tối (Les ténèbres), Nỗi Qui hante la tempête et se rit de l’archer;<br /> buồn của mặt trăng (Tristesses de la lune), Sương mù Exilé sur le sol au milieu des huées,<br /> và mưa (Brumes et pluies)... Đó là Một mùa ở địa ngục Ses ailes de géant l’empêchent de marcher.”<br /> (Une saison en Enfer), Vũ điệu của những người bị treo<br /> cổ (Bal des pendus), Người ngủ trong thung lũng (Le Vậy ra chim hải âu chỉ là biểu tượng, nói cách khác<br /> dormeur du val), Giấc mộng nghèo (Le pauvre songe) là hình ảnh tượng trưng cho Thi sĩ. “Thi sĩ giống vua<br /> của Arthur Rimbaud. Đó là Cái chết (La mort), Đào ngàn mây gió. Khoái phong ba, cung nỏ xá chi. Lưu đầy<br /> huyệt (L’enterrement), Mưa trong tim (Il pleure dans giữa tiếng cười chê. Mang đôi cánh rộng khó bề bước đi”<br /> (Phạm Nguyên Phẩm). Thi sĩ - người được các nghệ<br /> mon coeur), Giấc mơ quen thuộc (Mon rêve familier),<br /> sĩ theo chủ nghĩa tượng trưng coi là nắm giữ quyền<br /> Thu ca (Chanson d’automne), Ánh trăng (Clair de<br /> lực duy nhất để giải mã thế giới vô hình - lại trở nên<br /> lune) của Paul Verlaine; là Mộ phần (Tombeau), Nỗi<br /> kẻ tội đày cô độc (exilé sur le sol au milieu des huées)<br /> kinh hoàng (Angoisse), Lâu đài hi vọng (Le château de<br /> trong con mắt người đời. Sự cô đơn, nỗi khổ đau của<br /> l’espérance), Giấc mơ cổ đại (Rêve antique), Hạ buồn<br /> Thi sĩ được gợi lên qua hình ảnh những chú chim hải<br /> (Tristesse d’été) của Stéphane Mallarmé…<br /> âu bị đám thủy thủ hành hạ, trêu chọc làm trò tiêu<br /> khiển, mua vui: “Người dùng tẩu gõ chim chơi. Kẻ thời<br /> Soi vào hoàn cảnh lịch sử của nước Pháp thế kỷ XIX,<br /> bắt chước chim trời què chân.” (Phạm Nguyên Phẩm)<br /> chúng ta có thể lý giải tại sao các nhà thơ tượng<br /> (L’un agace son bec avec un brûle-gueule. L’autre mime,<br /> trưng Pháp lúc bấy giờ lại mang tâm trạng buồn bã,<br /> en boîtant, l’infirme qui volait !)<br /> chán chường, tuyệt vọng vào thơ ca như vậy. Bất<br /> bình, hoang mang trước một xã hội đầy rẫy những Một ví dụ khác minh chứng cho nghệ thuật sử dụng<br /> biến động, nhà thơ nhiều lúc muốn chối bỏ thực tại, biểu tượng, ẩn dụ, uyển ngữ tài tình của các nhà thơ<br /> có lúc muốn tìm đến cái chết, có khi lại tìm về một tượng trưng Pháp: Bài thơ Người ngủ trong thung lũng<br /> quá khứ huy hoàng hoặc bay đến thế giới tương lai (Le dormeur du val) của Arthur Rimbaud.<br /> mộng tưởng.<br /> Mở đầu bài thơ, tác giả vẽ cảnh một thung lũng xanh<br /> 3.2. Về nghệ thuật rờn, nơi có suối hát ca, cỏ mọc đua chen, nơi lấp lánh<br /> những tia nắng bạc rọi xuống từ đỉnh núi cao vót:<br /> 3.2.1. Sử dụng biểu tượng (symbole), hình ảnh so sánh<br /> (comparaison), ẩn dụ (métaphore) “C’est un trou de verdure où chante une rivière,<br /> Accrochant follement aux herbes des haillons<br /> Như trên chúng tôi đã trình bày, thơ tượng trưng đề D’argent ; où le soleil, de la montagne fière,<br /> cao tính bí ẩn, huyền diệu của thi ca. Để gợi lên thế Luit : c’est un petit val qui mousse de rayons.”<br /> giới vô hình, các nhà thơ tượng trưng thường sử dụng<br /> những biểu tượng, hình ảnh so sánh, ẩn dụ nhằm Khổ thơ thứ hai đi vào cận cảnh một người lính trẻ<br /> biểu đạt một cách gián tiếp, ngầm ẩn thông điệp cần đang ngủ say sưa trên thảm cỏ, gối đầu trần lên đám<br /> truyền tải cho độc giả. Điểm này hoàn toàn khác với cải xanh, làn da tái nhợt dưới ánh nắng mặt trời:<br /> lối miêu tả và biểu lộ tình cảm trực tiếp của chủ nghĩa<br /> lãng mạn. Chúng ta hãy cùng phân tích bài thơ Chim “Un soldat jeune, bouche ouverte, tête nue,<br /> hải âu (L’albatros) của Charles Beaudelaire để hiểu Et la nuque baignant dans le frais cresson bleu,<br /> thêm về đặc điểm này. Dort ; il est étendu dans l’herbe, sous la nue,<br /> Pâle dans son lit vert où la lumière pleut.”<br /> Ba khổ thơ đầu vẽ ra một cảnh đại dương mênh mông<br /> qua hình ảnh con tàu (navire), những vực sâu chết Những khổ thơ kế tiếp vẫn miêu tả người lính ấy<br /> người (les gouffres amers), những người thủy thủ (les nhưng nhấn vào những dấu hiệu bất bình thường: nụ<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> 50 Số 4 - 11/2016<br />  VĂN HÓA - VĂN HỌC v<br /> <br /> <br /> <br /> cười như đứa trẻ bị bệnh (Souriant comme; Sourirait bởi e câm: pluie, s’ennuie, pluie/peine, haine, peine).<br /> un enfant malade), cái lạnh của người lính giữa ngày Chính sự lặp lại của các âm, các vần, đặc biệt là âm<br /> nắng rực (Nature, berce-le chaudement: il a froid), cánh [r] tràn ngập đã tạo nên chất nhạc cho bài thơ, êm<br /> mũi bất động (Les parfums ne font pas frissonner sa ái, du dương, đượm buồn man mác. Cái Tôi trữ tình<br /> narine). Bài thơ khép lại với hình ảnh hai lỗ màu đỏ của nhà thơ giao cảm với mưa theo kiểu “Người buồn<br /> trên ngực phải của chàng trai (Tranquille. Il a deux cảnh có vui đâu bao giờ.” Bài thơ có thể ví như một sự<br /> trous rouges au côté droit.), hé lộ một sự thật đau hòa quyện giữa mưa ngoài đời và mưa trong lòng tác<br /> lòng: Người lính trẻ đã hi sinh. Nhà thơ không dùng giả. Mỗi từ ngân lên như một nốt nhạc hòa thành một<br /> những từ như chết chóc (mourir), máu (sang) để nói khúc mưa buồn. Cũng dễ hiểu tại sao bài thơ lại được<br /> về sự hi sinh của người lính, mà sử dụng uyển ngữ Christophe Bourdoiseau giữ nguyên vẹn phần lời và<br /> “người ngủ” (dormeur), “ngủ” (dormir), “ngủ trưa” (faire phổ nhạc thành bài hát cùng tên.<br /> un somme), kết hợp những dấu hiệu gợi mở (signes<br /> suggestifs ou révélateurs) cùng hình ảnh ẩn dụ “deux 3.2.3. Sự sáng tạo về ngôn từ<br /> trous rouges au côté droit” để chỉ hai vết thương chảy<br /> máu trên ngực chàng trai. Cái tài của Rimbaud là ở Một điểm nổi bật khác của thơ tượng trưng Pháp là sự<br /> đó, chỉ gợi chứ không nói thẳng ra, làm cho người sáng tạo về ngôn từ, trong đó phải kể đến Stéphane<br /> đọc phải khám phá; hiệu ứng của câu trả lời ở cuối Mallarmé, người được coi là thần tượng của trường<br /> bài thơ nhờ thế càng được nâng lên. Bài thơ thực chất phái Tượng trưng. Mallarmé thật sự đã thay đổi quan<br /> là một bản cáo trạng chiến tranh dù không mảy may niệm thơ ca, khai phóng ngôn ngữ. Theo ông, thơ ca là<br /> đả động đến những từ chiến tranh, đổ máu, hi sinh, tôn giáo, là ngôn ngữ tượng trưng cho cuộc đời. Ông<br /> chết chóc như lẽ thường. Nỗi đau, sự tàn phá mà chiến tìm kiếm một thứ ngôn ngữ toàn diện, mới mẻ, xa lạ<br /> tranh gây ra được khắc họa bằng sự đối lập đầy ẩn ý với ngôn ngữ thông thường, tựa như bùa chú, cho<br /> qua hình ảnh người lính trẻ tuổi đời phơi phới lại phải phép diễn tả điều cốt lõi.<br /> từ giã cuộc sống tươi đẹp (được ngầm ví với thung<br /> lũng xanh non ngập tràn ánh nắng và sự sống); qua Để minh họa cho thứ ngôn ngữ thần thánh đó, khi thì<br /> hiệu ứng sắc màu (màu bạc của nắng - argent, màu Mallarmé chọn cách chơi vần độc, vần lạ kiểu như trong<br /> xanh của cỏ cây - vert, màu xanh tái của làn da - pâle, bài Móng vuốt trong sạch (Ses purs ongles…): onyx,<br /> màu đỏ nhức nhối của vết thương - rouge). Thông Phénix, ptyx, Styx, nixe, fixe, lampadophore, amphore,<br /> điệp tố cáo chiến tranh không vì thế mà mờ nhạt, trái sonore, s’horore, or, décor, encore, septuor, nhằm tạo<br /> lại còn khắc sâu trong tâm trí người đọc bởi cái kết nên một không gian thần bí với đuốc, phượng hoàng,<br /> đau thương, bất ngờ. vò cổ, vàng, mã não, thủy thần…; lúc phá cách về ngữ<br /> pháp bằng cách ngắt tưởng chừng như vô lý chủ ngữ<br /> 3.2.2. Tính nhạc (Musicalité) và động từ của câu (Quel sépulcral naufrage, tu/Le sais,<br /> écume, mais y baves) trong bài thơ Trên đám mây trĩu<br /> Cùng với việc dùng biểu tượng, ẩn dụ để gợi tâm nặng, em… (À la nue accablante, tu…); có khi lại dựa vào<br /> trạng, gợi thông điệp, các nhà thơ tượng trưng mặc những khoảng trống tạo hình từ việc trình bày thả lỏng<br /> dù rất chuộng thể thơ tự do song cũng đặc biệt chú theo kiểu ziczac mô phỏng nội dung như trong bài thơ<br /> ý tới vần (rime) và nhịp (rythme) tạo cho thơ mang May rủi (Un coup de dés jamais n’abolira le Hasard)…<br /> đậm tính nhạc.<br /> Sự sáng tạo về ngôn từ ở các nhà thơ tượng trưng Pháp<br /> Hãy cùng đến với bài thơ Mưa trong tim (Il pleure dans còn cho độc giả được thưởng thức những hình ảnh<br /> mon coeur) của Paul Verlaine để cảm nhận những nốt đẹp và mới lạ. Cùng là mùi hương nhưng tùy theo tâm<br /> nhạc ấy. Nhịp thơ biến đổi uyển chuyển từ 3/3 sang trạng mà được cảm nhận khác nhau. Nếu như trong<br /> 2/4, tựa như tiếng mưa rơi tí tách: “Ô bruit doux de la bài Tương hợp (Correspondances), Charles Beaudelaire<br /> pluie. Par terre et sur les toits!” Lối gieo vần cũng rất gợi lên những mùi hương mát như da thịt trẻ con, ngọt<br /> lạ, không phải theo kiểu đan chéo (rimes croisées - ngào như tiếng sáo, xanh mượt như cỏ non: “II est des<br /> ABAB) hay bao bọc (rimes embrassées - ABBA) thường parfums frais comme des chairs d’enfants,/ Doux comme<br /> gặp mà gieo ba lần một vần trong một khổ thơ bốn les hautbois, verts comme les prairies,” thì trong Khúc<br /> câu (ABAA); khổ thơ thứ nhất và thứ ba gieo rime chiều tà (Harmonie du soir), nhà thơ lại tả hương hoa<br /> masculine (coeur, langueur, coeur/raison, trahison, như hương trầm qua hình ảnh ví von hoa nở như lư trầm<br /> raison), hai khổ còn lại gieo rime féminine (kết thúc ngút khói hương: “Chaque fleur s’évapore ainsi qu’un<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> Số 4 - 11/2016 51<br /> v VĂN HÓA - VĂN HỌC<br /> <br /> <br /> encensoir ;”. Cũng trong Khúc chiều tà, Beaudelaire đã hình);  Nàng bước tới như sông trăng chảy ngọc; Như<br /> vẽ lên một cảnh hoàng hôn đỏ rực, buồn sâu lắng qua nắng thơm hớp đặc cả nguồn hương (Nàng bước<br /> những hình ảnh so sánh, nhân hóa đầy táo bạo: Tiếng tới);  Có gì uyển chuyển trong da thịt; Nức một đường<br /> dương cầm run rẩy như trái tim sầu não; bầu trời đẹp và thơm một điệu êm (Châu)… Hòa hợp đến độ khó có<br /> buồn như một hương án khổng lồ; mặt trời ngút trong thể tách bạch đâu là hương thơm, màu sắc, âm thanh<br /> biển máu đặc quánh. bởi tất cả đã tạo thành một khối, dệt nên những hình<br /> ảnh, điệp ngữ, liên tưởng trùng phức đầy ám gợi và<br /> “Le violon frémit comme un coeur qu’on afflige, mê hoặc như trong Mộng cầm ca: “Trăng gây vàng,<br /> Un coeur tendre, qui hait le néant vaste et noir! vàng gây lên sắc trắng/ Của gương hồ im lặng tợ bài<br /> Le ciel est triste et beau comme un grand reposoir; thơ/ Chân nhịp nhàng, lòng nghe hương nặng nặng/<br /> Le soleil s’est noyé dans son sang qui se fige.” Đây bài thơ không tiếng của đêm tơ/ Trăng gây vàng,<br /> vàng gây lên sắc trắng/ Của hồn thu đi lạc ở trong mơ.”<br /> Với những nét đặc trưng về nội dung và nghệ thuật độc<br /> đáo nêu trên, thơ tượng trưng đã thổi luồng gió mới vào Thế giới được gợi ra trong Thơ Mới là một thế giới bí<br /> thi đàn Pháp, góp phần tạo nên cuộc cách mạng trong ẩn, huyền diệu. Thế giới của âm nhạc, của màu sắc,<br /> văn học Pháp những năm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX. của mùi hương. Không phải vô cớ mà Thơ Mới viết<br /> nhiều về đề tài âm nhạc như vậy. Bích Khê có tuyển<br /> 4. ẢNH HƯỞNG CỦA THƠ TƯỢNG TRƯNG PHÁP tập Nhạc và Lệ với Mộng cầm ca, Tỳ bà, Nhạc, Thi vị…<br /> ĐỐI VỚI PHONG TRÀO THƠ MỚI Ở VIỆT NAM THẾ còn Xuân Diệu lại vẽ lên thế giới của thơ và nhạc với<br /> KỶ XX Nhị hồ, Nguyệt cầm, Huyền diệu:<br /> <br /> Đầu thế kỷ XX, văn học Pháp du nhập vào Việt Nam với “Hãy tự buông cho khúc nhạc hường <br /> một khối lượng tác phẩm dịch tương đối đồ sộ. Các Dẫn vào thế giới của Du Dương <br /> nhà văn, nhà thơ lớn thời kì này phần lớn được đào Ngừng hơi thở lại, xem trong ấy <br /> tạo từ các trường Pháp-Việt; một số du học từ Pháp Hiển hiện hoa và phảng phất hương...”<br /> trở về như Vũ Đình Liên, Hoàng Ngọc Phách, Chế Lan<br /> Viên, Khái Hưng, Nhất Linh, Nguyễn Mạnh Tường... (Huyền diệu - Xuân Diệu)<br /> Cùng với những bài thơ ngụ ngôn của La Fontaine,<br /> những vở kịch của Molière, tiểu thuyết của Alexandre Trong cái thế giới ấy, Thi sĩ, bằng trực giác tinh tế của<br /> Dumas, Victor Hugo, Honoré de Balzac…, những thi mình cảm nhận đến tận cùng sự giao hòa của vũ trụ,<br /> phẩm nổi tiếng của các nhà thơ lãng mạn và tượng của vạn vật để rồi đôi lúc lại thấy cô đơn, lạc lõng giữa<br /> trưng Pháp cũng theo làn sóng tràn vào Việt Nam, tạo cuộc đời. Về điểm này, xin được trích lời đề tựa của<br /> nên một sự khởi sắc cho phong trào Thơ Mới ở nước ta. Chế Lan Viên cho tập thơ Điêu tàn của ông: “Hàn Mặc<br /> Nếu như thơ Thế Lữ chịu ảnh hưởng của trường phái Tử nói: Làm thơ tức là điên. Tôi thêm: Làm thơ là sự phi<br /> lãng mạn Pháp (Chateaubriand, Lamartine, Musset) thường. Thi sĩ không phải là Người. Nó là Người Mơ,<br /> thì nhiều nhà thơ như Xuân Diệu (1916-1985), Huy Người Say, Người Điên. Nó là Tiên, là Ma, là Quỷ, là Tỉnh,<br /> Cận (1919-2005), Chế Lan Viên (1920-1989), Hàn Mặc là Yêu. Nó thoát Hiện Tại. Nó xối trộn Dĩ Vãng. Nó ôm<br /> Tử (1912-1940), Bích Khê (1916-1946) ở các mức độ trùm Tương Lai.” Chúng ta có thể thấy tuy sống cách<br /> đậm nhạt khác nhau đều chịu ảnh hưởng của trường xa nhau một thế kỉ và thuộc hai dân tộc khác nhau<br /> phái tượng trưng. nhưng trên bối cảnh xã hội có phần tương đồng nên<br /> các nhà thơ tượng trưng Pháp và các nhà thơ mới Việt<br /> 4.1. Ảnh hưởng về quan điểm mỹ học, thi ca và chủ Nam mang tâm trạng giống nhau. Đó là tâm trạng<br /> đề sáng tác của những người trí thức tiểu tư sản trước những biến<br /> đổi lớn lao của xã hội, cảm thấy mình bất lực chán<br /> Quan niệm mỹ học và thi ca của các nhà thơ tượng nản trước thời cuộc. Dễ dàng thấy sắc màu thơ tượng<br /> trưng Pháp in dấu rất rõ trong các sáng tác của các trưng Pháp trong chủ đề sáng tác của Thơ Mới: Chế<br /> nhà thơ mới Việt Nam. Dấu ấn về sự tương giao, Lan Viên với tập thơ Điêu tàn ngập tràn Trăng, Mộng,<br /> tương hợp của vạn vật trong vũ trụ, của các giác quan Cái sọ người, Mồ không, Những nấm mồ, Xương khô,<br /> trong Thơ Mới khá rõ nét… Đó là sự hòa hợp giữa các Đám ma, Đầu rơi, Xương vỡ máu trào, Hồn trôi, Bóng<br /> loại cảm giác trong thơ của Bích Khê: Nàng hé môi ra. tối, Đêm tàn, Đêm xuân sầu, Mơ trăng, Tắm trăng, Ngủ<br /> Bay điệu nhạc; Mát như xuân mà ngọt tựa hương (Hiện trong sao…; Hàn Mặc Tử với tập thơ Hương thơm,<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> 52 Số 4 - 11/2016<br />  VĂN HÓA - VĂN HỌC v<br /> <br /> <br /> <br /> Mật đắng, Máu cuồng và hồn điên; Huy Cận với Buồn, chủ nghĩa lãng mạn nhưng một chân kia đã đưa sang<br /> Buồn đêm mưa, Chiều xưa, Chết, Bi ca, Tràng Giang… và gần chạm đến bờ tượng trưng chủ nghĩa một cách có<br /> Xuân Diệu có Buồn trăng, Bến đêm biếc, Chiều, Chiều chủ ý, ngay từ đầu cầm bút.” (Mai Bá Ấn, 2011)<br /> đầu thu, Thu, Đây mùa thu tới, Ý thu, Huyền Diệu, Anh<br /> đã giết em… còn Bích Khê nổi tiếng với tập thơ Tinh Một điểm tương đồng nữa trong thơ tượng trưng<br /> huyết đầy rẫy Sọ người , Nấm mộ, Giờ trút linh hồn, Hiện Pháp và Thơ Mới, đó là tính nhạc. Xin được dẫn bài<br /> hình, Mộng, Xuân tượng trưng, Mơ tiên… Hoàng hoa của Bích Khê làm minh chứng:<br /> <br /> 4.2. Ảnh hưởng trên bình diện nghệ thuật Ở Hoàng hoa, cũng như Tỳ bà, chất nhạc bao trùm<br /> lên toàn bài thơ ba khổ sáu câu, bảy chữ toàn vần<br /> Cùng với sự tiếp thu quan điểm mỹ học của trường bằng. Nhạc tính ở đây còn được Bích Khê “kí âm” bằng<br /> phái tượng trưng, các nhà thơ của phong trào Thơ kiểu lặp ngữ, lặp từ, lặp vần thường thấy trong âm<br /> Mới Việt Nam thiên về sử dụng phép ẩn dụ, gợi nhiều nhạc (“Đây mùa hoàng hoa, mùa hoàng hoa”, rồi “Ngàn<br /> hơn tả. Nếu như ảnh hưởng của thơ tượng trưng khơi, ngàn khơi, ta, ngàn khơi”)  hoặc những câu đầy<br /> trong Đây mùa thu tới của Xuân Diệu là sự “thức nhọn âm vang (“Làm mây theo chàng lên yên nhung”, “Non<br /> giác quan” để cảm nhận cái bước chuyển mùa rất cụ yên tên bay ngang muôn đầu”, “Ai xây mồ hoa chôn đời<br /> thể, sinh động với “Rặng liễu đìu hiu đứng chịu tang/ tươi”)... Cách ngắt nhịp trong toàn bài thơ cũng góp<br /> Tóc buồn buông xuống lệ ngàn hàng. Đây mùa thu tới, phần làm đậm thêm chất nhạc: Lấy nhịp 2/2/3 làm<br /> mùa thu tới./ Với áo mơ phai dệt lá vàng.” thì trong Tỳ “tiết tấu” chủ đạo (chủ âm) ở ngay khúc dạo đầu; xen<br /> bà, Bích Khê lại đi vào phía tiềm ẩn của mùa thu, tiến kẽ một vài tiết tấu lạ nhịp 4/3, 2/2/1/2, 2/5 rồi lại trở về<br /> đến một biểu tượng “vàng” trực giác bằng ý niệm: hợp âm chính theo nguyên tắc của nhạc. Đọc bài thơ<br /> mà ngỡ như đang hát. Muốn hát nhưng đó lại là thơ.<br /> “Ô hay buồn vương cây ngô đồng Ấy chính là thơ tượng trưng.<br /> Vàng rơi! Vàng rơi! Thu mênh mông”.<br /> Cuối cùng, không thể không kể đến những đóng góp<br /> Bức tranh thu ở đây không được vẽ bằng hình ảnh của phong trào Thơ Mới trong việc cách tân thi ca, từ<br /> cụ thể nào mà được gợi lên bằng một khối vàng bao việc đi khai phá những chủ đề mới lạ với một nhãn<br /> trùm lên hết thảy, nhuốm chìm cả “cây ngô đồng” quan mới lạ đến việc giải phóng ngòi bút cho ra đời<br /> trong nỗi “buồn vương”. Đó không phải là nàng thu những tứ thơ cũng không kém phần mới lạ.<br /> với vóc hình cụ thể mà là nàng thu mơ hồ trong ý<br /> niệm: “Thu mênh mông”. Đều chịu ảnh hưởng của  Chịu ảnh hưởng của Mallarmé về cú pháp, với ý thức<br /> cách tân, Bích Khê không thôi tìm tòi và sáng tạo,<br /> chủ nghĩa tượng trưng nhưng thu của Xuân Diệu<br /> đưa ngôn ngữ thơ lại gần hơn những bộ môn nghệ<br /> được cảm nhận bằng trực cảm, nhấn vào sự tương<br /> thuật khác.<br /> hợp của các giác quan còn thu trong thơ Bích Khê là<br /> thu của trực giác, thu trong ý niệm, mơ hồ, huyền ảo.<br /> “Đường kiến trúc nhịp nhàng theo điệu mới<br /> Của lời thơ lóng đẹp. Hạt châu trong<br /> Rồi cùng là tả màu xanh, trong khi Hàn Mặc Tử ví“Vườn<br /> Hạt châu trong ngời nhỏ giọt vô lòng<br /> ai mướt quá, xanh như ngọc” (Đây thôn Vĩ Dạ) hay<br /> Tràn âm hưởng như chiều thu sóng nắng”<br /> Xuân Diệu tả “Đổ trời xanh ngọc qua muôn lá” (Thơ<br /> duyên) thì Bích Khê chỉ gợi lên một màu của trực giác, (Duy Tân)<br /> mang tính biểu tượng trong bài Hoàng hoa:  “màu<br /> lưng chừng trời”, “màu phơi nơi nơi”. Tóm lại là một loại Ngoài kiến trúc là là mỹ thuật: “Hỡi hội họa đến muôn<br /> màu tượng trưng, tinh tế, huyền diệu không thể vẽ đời nức nở.”; là điêu khắc:  “Chữ điêu khắc, tỉa nghệ<br /> lại bằng hội họa. Rõ ràng sắc thái ảnh hưởng của chủ thuật sâu câm - Đầy thẩm mỹ như một pho thần tượng”;<br /> nghĩa tượng trưng ở các nhà thơ mới có những nét là âm nhạc: “Ròng âm nhạc của lòng trai ấp mái”; là vũ<br /> khác biệt trong tương đồng. “Xuân Diệu đứng cả hai đạo: “Múa song song khiêu vũ dưới đêm hồng”; là nhiếp<br /> chân vững vàng ở bờ lãng mạn với tay hái những chùm ảnh: “Đường nhiếp ảnh sắc khua màu”.<br /> tượng trưng, Hàn Mặc Tử thì cả hai chân cũng đứng<br /> vững trên nền của chủ nghĩa lãng mạn, nhưng hai chân Cũng trong Duy tân, Bích Khê đã tạo sự phá cách về<br /> cứ nhún nhảy […] một cách điệu nghệ với tượng trưng, lối trình bày thơ với những khoảng trống phảng phất<br /> siêu thực […] Còn Bích Khê thì một chân trụ vững ở bờ chất Mallarmé trong bài thơ May rủi.<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> Số 4 - 11/2016 53<br /> v VĂN HÓA - VĂN HỌC<br /> <br /> <br /> “Mộng? “Hồn tôi như đỉnh hương<br /> Thiên tài? Bốc lên mình thánh giá!<br /> Trên hỗn độn khỏa thân. Ý xuân mát đến xương<br /> Đẹp tỷ mỷ, hỡi rung động truyền thần.” Ngậm tuyết phun lã chã.”<br /> <br /> Sự sáng tạo về ngôn từ, cú pháp của các nhà thơ mới Tiếp thu quan niệm mới mẻ của Beaudelaire cho rằng<br /> mang dấu ấn thơ tượng trưng Pháp khá rõ nét. Ở cái đẹp không ở trong một thế giới riêng mà nằm ngay<br /> Xuân Diệu, đó là việc Việt hóa những cấu trúc, những trong những điều tầm thường nhất, thậm chí ngay<br /> cách diễn đạt phương Tây “plus d’un/une” (hơn một), trong cái Ác, cái Xấu, Bích Khê đã biến Sọ người thành:<br /> “voilà” (này đây), voici (này kia), “c’est” (đó là/đây là):<br /> “Ôi khối mộng của hồn thơ chếnh choáng!<br /> “Hơn một loài hoa đã rụng cành  Ôi buồng xuân hơ hớ cánh đào sương!<br /> Trong vườn sắc đỏ rũa màu xanh” Ôi bình vàng! ôi chén ngọc đầy hương!<br />  Ôi hồ nguyệt đọng nhiều trăng lấp loáng!<br /> (Đây mùa thu tới)  Ôi thần tình! Người chứa một trời thương.”<br /> “Của ong bướm này đây tuần trăng mật;   Người đọc như thả hồn trong thế giới Sọ người của Bích<br /> Này đây hoa của đồng nội xanh rì;  Khê với “khối mộng”, “hồn thơ”, “buồng xuân”, “cánh đào<br /> Này đây lá của cành tơ phơ phất; <br /> sương”, “bình vàng”, “chén ngọc”, “hồ nguyệt”… Tất cả<br /> Của yến anh này đây khúc tình si. <br /> gợi lên bóng dáng của một thế giới thần tiên, đầy “một<br /> Và này đây ánh sáng chớp hàng mi; <br /> trời thương”, xua tan mọi cảm giác sợ hãi về sự vật được<br /> Mỗi sáng sớm, thần vui hằng gõ cửa;”<br /> miêu tả. Sự “vay mượn” này cũng dễ hiễu khi trong bài<br /> (Vội vàng) thơ Ăn mày, Bích Khê đã gọi tên Charles Baudelaire với<br /> sự ngưỡng vọng và niềm tôn kính sâu xa:<br /> Là người tiếp thu nhuần nhuyễn phép tương giao<br /> của lối thơ tượng trưng Pháp, Xuân Diệu đã phát huy Baudelaire! Người là Vua Thi Sĩ!<br /> triệt để sự tương giao về cảm giác để cảm nhận và Cho xin trụm bao nhiêu mùi thi vị,<br /> mô tả thế giới bằng đầy đủ các giác quan. Những tứ Phả hơi lên, truyền nhiễm thấu trần ai…<br /> thơ lạ ra đời từ đó: “Mùi tháng năm đều rớm vị chia<br /> phôi”, “Tháng Giêng ngon như một cặp môi gần”, “Này Sức ảnh hưởng của các nhà thơ tượng trưng Pháp<br /> lắng nghe em khúc nhạc thơm/ Say người như rượu tối cũng đi vào thơ Xuân Diệu trong bài Tình trai:<br /> tân hôn;”,“Ta muốn ôm/ Cả sự sống mới bắt đầu mơn<br /> mởn;/ Ta muốn riết mây đưa và gió lượn,/ Ta muốn say “Tôi nhớ Rimbaud với Verlaine<br /> cánh bướm với tình yêu,/ Ta muốn thâu trong một cái Hai chàng thi sĩ choáng hơi men<br /> hôn nhiều/ Và non nước, và cây, và cỏ rạng,/ Cho chếnh Say thơ xa lạ, mê tình bạn<br /> choáng mùi thơm, cho đã đầy ánh sáng/ Cho no nê Khinh rẻ khuôn mòn, bỏ lối quen.”<br /> thanh sắc của thời tươi;/ - Hỡi xuân hồng, ta muốn cắn<br /> vào ngươi!” Có thể nói, thơ tượng trưng Pháp là nguồn mạch<br /> quan trọng góp phần làm đổi mới thơ ca Việt Nam<br /> Nhiều tứ thơ của Beaudelaire cũng truyền cảm hứng hiện đại trong những thập niên đầu thế kỷ XX, đặc<br /> cho các nhà thơ mới Việt Nam. Bài Đi giữa đường biệt là phong trào Thơ Mới. Tuy nhiên, TS. Trần Huyền<br /> thơm của Huy Cận chẳng phải đã mượn tứ thơ của Sâm phát hiện: “Mỗi nhà thơ chịu ảnh hưởng của chủ<br /> Beaudelaire đó sao: “Đường trong làng: hoa dại với mùi nghĩa tượng trưng ở mỗi phương diện khác nhau, phù<br /> rơm.../ Người cùng tôi đi dạo giữa đường thơm,/ Lòng hợp với quan điểm thẩm mỹ của mình. Và ngay trong<br /> giắt sẵn ít hương hoa tưởng tượng./ […] Lên bề cao mỗi nhà thơ, tính chất lãng mạn và tượng trưng luôn<br /> hay đi xuống bề sâu?/ Không biết nữa - Có chút gì làm giao thoa cùng nhau. Xuân Diệu tìm thấy ở chủ nghĩa<br /> ngợp/ Trong không khí... hương với màu hòa hợp...” (Les tượng trưng một bản nhạc huyền diệu giữa ánh sáng,<br /> parfums, les couleurs et les sons se répondent.) Hình hương thơm và màu sắc. Vũ Hoàng Chương và Bích Khê<br /> ảnh hoa nở như đỉnh hương của Beaudelaire (Chaque tìm thấy một thế giới âm nhạc mênh mông, hư ảo. Hàn<br /> fleur s’évapore ainsi qu’un encensoir) đã được Bích Khê Mạc Tử tìm trong thế giới vô thức, siêu thực, bí ẩn.” (Trần<br /> vận dụng một cách tài tình trong Xuân tượng trưng: Huyền Sâm, 2002)<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> 54 Số 4 - 11/2016<br />  VĂN HÓA - VĂN HỌC v<br /> <br /> <br /> <br /> Nghiên cứu thơ tượng trưng Pháp, kết hợp đối chiếu 5. DOUMIC R. (1901), Les oeuvres complètes de Paul<br /> với thơ ca Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX không Verlaine, Revue des Deux Mondes, 5è période, tome 1.<br /> chỉ giúp chúng ta hiểu thêm những nét đặc trưng về<br /> nội dung và nghệ thuật của trường phái thơ hiện đại 6. HÀ Văn Lượng, Những ảnh hưởng của văn học<br /> này mà còn thấy được những nét giao thoa về ngôn phương Tây đối với văn học Việt Nam hiện đại, Tạp chí<br /> ngữ, văn hóa của hai quốc gia, hai dân tộc. Sức mạnh Sông Hương số 141 (Tháng 11).<br /> của thi ca có thể làm “mềm” đi những bất đồng, làm<br /> cho những trái tim xích lại gần nhau hơn trên con 7. HOÀNG Nhân (1998), Phác thảo quan hệ Văn học<br /> đường tìm kiếm những giá trị Chân, Thiện, Mỹ./. Pháp với Văn học Việt Nam hiện đại, NXB Mũi Cà Mau.<br /> <br /> Tài liệu tham khảo: 8. LEPAGE M. (1995), Le Symbolisme, Revue bimestrielle<br /> no 372, Broché.<br /> 1. BARTHES R. (1973), Le plaisir du texte, Le Seuil.<br /> 9. MAI Bá Ấn (2011), Bích Khê và chủ nghĩa tượng trưng,<br /> 2. BEAUDELAIRE C. (1857), Les Fleurs du Mal, Auguste PhongDiep.net.<br /> Poulet-Malassis.<br /> 10. NGUYỄN Thanh Mừng (1992), Bích Khê - Tinh hoa<br /> 3. CHRISTOPHE B. (2008), L’édition originale d’Une và Tinh huyết, NXB Hội Nhà văn.<br /> Saison en enfer d’Arthur Rimbaud, Revue d’histoire<br /> litté raire de la France, Vol 108, p.651-665. 11. TRẦNHuyềnSâm(2002),Tiếngnóithơca,NXB Vănhọc.<br /> <br /> 4. DURAND P. (2008), Mallarmé. Du sens des formes au 12. RINCÉ D., LECHERBONNIER B. (1986), Littérature du<br /> sens des formalités, Le Seuil. XIXè textes et documents, Nathan.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> FRENCH SYMBOLIC POETRY: CHARACTERISTICS AND INFLUENCES ON NEW POETRY<br /> MOVEMENT IN VIETNAM<br /> <br /> NGUYEN THI THU HOA<br /> <br /> Abstract: Symbolist poetry represents a modern school of poetry first launched in France in<br /> 1886. Symbolist poet emphasize the correspondence between the senses, perceiving the world<br /> intuitively; prefer using symbols and metaphors to inspire emotions to applying concrete<br /> description. Therefore, symbolist poetry is verbal creativity, rich in music and always contains<br /> mysterious elements of an unseen world. Ideology and style of French symbolists poets has blown<br /> a new wind into the New Poetry Movement in Vietnam. The study of the French symbolist poetry<br /> and her influence on modern Vietnamese poetry in the first years of the twentieth century helps<br /> people who learn two languages, two cultures to have an overview of symbolist poetry, of cross-<br /> culture and cross-language of Vietnam and France in a turning point in the history flow.<br /> <br /> Keywords: Symbolism, Frech symbolic poetry.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> Số 4 - 11/2016 55<br />