Thủ pháp “dòng ý thức” trong tiểu thuyết của Chu Lai

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 32 (57) - Thaùng 9/2017<br /> <br /> <br /> <br /> Thủ pháp “dòng ý thức” trong tiểu thuyết của Chu Lai<br /> The writing technique “the flow of consciousness” in Chu Lai’s novels<br /> <br /> Vũ Thị Kim Chung,<br /> Trường THPT Diên Hồng, TP.HCM<br /> <br /> Vu Thi Kim Chung,<br /> Dien Hong High School, HCMC<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Chu Lai là một trong những nhà văn lớn của nền văn học đương đại. Ông “thủy chung” với đề tài về<br /> chiến tranh, đề tài người lính vốn đã không còn mới mẻ và mang tính thời sự. Tuy vậy, bằng những tìm<br /> tòi và cách tân trong lối viết, Chu Lai đã mang đến những giá trị mới mẻ cho các sáng tác của mình. Bài<br /> viết nghiên cứu về thủ pháp dòng ý thức – một thủ pháp đã làm nên những thành công trong một số tiểu<br /> thuyết tiêu biểu của ông.<br /> Từ khoá: dòng ý thức, Chu Lai, tiểu thuyết về chiến tranh.<br /> Abstract<br /> Chu Lai is one of the greatest writers of contemporary literature. His passion is to write about the<br /> subject of war including stories of soldiers and wartime, which have not been a new and updated topic<br /> for many years. However, with his research and innovation in writing, Chu Lai has brought new<br /> perspectives and values to his work. The article deals with “the flow of consciousness” - a writing<br /> technique that has succeeded in some of his typical novels.<br /> Keywords: the flow of consciousness, Chu Lai, novel about war.<br /> <br /> <br /> Mở đầu chiến, đã nếm trải những đau thương, mất<br /> Trên hành trình gần 70 tuổi đời và hơn mát luôn đào xới để tái hiện hiện lại những<br /> ba mươi năm tuổi nghề, Chu Lai-nhà văn tháng ngày gian khổ, nhưng rất đỗi hào<br /> quân đội vốn rất nặng nợ, thuỷ chung với hùng của dân tộc. Vẫn còn cảm hứng ngợi<br /> đề tài chiến tranh đã để lại trong tâm trí ca những người hùng một thời làm nên lịch<br /> bạn đọc nhiều thế hệ những dấu ấn đặc biệt sử, vẫn là tiếng nói cảm thông trước những<br /> về hình ảnh người lính thời hậu chiến, góp mất mát cả về thể chất và tinh thần của<br /> phần làm phong phú thêm diện mạo văn người lính khi bước ra cuộc chiến nhưng<br /> xuôi Việt Nam hiện đại. Với một đề tài bên cạnh đó còn là tiếng nói bất bình, phê<br /> không mới đã xuất hiện trong giai đoạn phán những biểu hiện méo mó về nhân<br /> trước đó, nhưng qua sáng tác của Chu Lai, cách của một phận người lính không giữ<br /> người đọc được tiếp cận một cái nhìn mới được mình khi đối diện với muôn mặt đời<br /> mẻ về chiến tranh. Không còn là những thường. Và để chuyển tải những thông điệp<br /> thiên anh hùng ca đậm chất sử thi thời ấy, nhà văn đã vận dụng khá thành công kỹ<br /> chống Mỹ, không còn cái nhìn lãng mạn, lí thuật sáng tác hiện đại đó là thủ pháp<br /> tưởng hóa mà ngòi bút của một nhà văn “dòng ý thức”. Đây được xem là một sự<br /> đồng thời là một người lính đã đi qua cuộc đổi mới về phương diện nghệ thuật trong<br /> <br /> <br /> 156<br />  VŨ THỊ KIM CHUNG<br /> <br /> <br /> văn học thời kì đổi mới. lộ thông qua độc thoại nội thân, tự do liên<br /> Nội dung tưởng, phân tích tâm lí, tác giả lui vào hậu<br /> 1. Thủ pháp dòng ý thức trong văn học trường. Biểu hiện nghệ thuật rõ nhất của<br /> Trong công trình 150 thuật ngữ văn thủ pháp “dòng ý thức” phần lớn là vận<br /> học tác giả Lại Nguyên Ân cho rằng, dụng độc thoại nội tâm và liên tưởng tự do.<br /> “dòng ý thức là một khái niệm chỉ một xu Thủ pháp “dòng ý thức” cũng có nét đặc<br /> hướng sáng tạo văn học (chủ yếu văn xuôi sắc trong việc vận dụng ngôn ngữ. Ngôn<br /> nghệ thuật thế kỉ XX), hướng tới tái hiện ngữ cũng thường là không phù hợp với quy<br /> đời sống nội tâm, cảm xúc, liên tưởng của phạm ngữ pháp, thiếu logic lí tính, thậm<br /> con người” [1,122]. Ý thức là một dòng chí hỗn loạn, đảo lộn. Thủ pháp “dòng ý<br /> chảy, một con sông trong đó các suy nghĩ, thức” thuần túy trong một số sáng tác ở<br /> cảm giác, liên tưởng bất chợt cứ xen lẫn, phương Tây chạy theo “ngôn ngữ dòng ý<br /> đan bện vào nhau tạo thành những khối thức” hoặc văn không có tiêu điểm, hoặc<br /> hỗn độn, rối rắm. Theo nhà nghiên cứu chữ đầu mỗi câu không viết hoa, phần lớn<br /> Nguyễn Bích Thu “giấc mơ và hồi ức là sử dụng từ vựng ngoại lai, thậm chí dùng<br /> đặc điểm của nhân vật dòng ý thức” mấy loại tổ hợp tự do ngôn ngữ, nhiều thể<br /> [9,121], có nghĩa trong dòng ý thức của loại trong cùng một tác phẩm.<br /> nhân vật, mọi hình ảnh, mọi ý tưởng, ký ức Trong sáng tác văn học, việc vận dụng<br /> hướng đến tâm lý nhân vật luôn xuất hiện thủ pháp dòng ý thức xuất hiện khá phổ<br /> một cách tự do, đột ngột, không kiểm soát biến trên toàn thế giới. Đối với văn học<br /> được trong tư duy của mình. Biểu hiện của phương Tây, “dòng ý thức” được sử dụng<br /> “dòng ý thức” là phơi bày các hoạt động bí nhằm biểu hiện tâm trạng của con người<br /> ẩn trong đời sống nội tâm. Nhà văn khi viết trong xã hội tư bản hiện đại. Các tác phẩm<br /> tác phẩm theo “dòng ý thức” thường không và tác giả tiêu biểu cho văn học “dòng ý<br /> chú ý tới cốt truyện, nhà văn cũng không thức” phải kể đến Đi tìm thời gian đã mất<br /> quan tâm nhiều đến bối cảnh, ngoại cảnh (Proust), Sóng (Virginia Woolf), Ulysses<br /> mà quan trọng là chú ý đến cái chủ quan, (James Joyce), Âm thanh và cuồng nộ<br /> cái bí ẩn trong tâm lí con người, dòng ý (Faulker)…<br /> thức có thể đứt nối. Các nhà văn khi viết Tiếp thu việc vận dụng thủ pháp dòng<br /> tác phẩm theo thủ pháp dòng ý thức thường ý thức trong sáng tác văn học thế giới, các<br /> song hành với những thủ pháp nghệ thuật nhà văn Việt Nam hiện đại đã xuất hiện<br /> mới như đảo ngược thời gian, thời gian trong các sáng tác văn học trước cách<br /> đồng hiện, hòa trộn thực-hư, hiện tại-quá mạng tháng Tám mà nhà văn Nam Cao-cây<br /> khứ và tương lai. Đối tượng trung tâm bút văn học hiện thực phê phán giai đoan<br /> miêu tả của thủ pháp “dòng ý thức” là ý 1930-1945 là một minh chứng với tiểu<br /> thức của con người, chú trọng biểu hiện thuyết Sống mòn. Trong văn học thời<br /> quá trình ý thức, hoạt động tâm lí, bao gồm chống Mỹ, thủ pháp này cũng được thể<br /> trạng thái tâm lí thông thường và trạng thái hiện trong sang tác của Nguyễn Minh Châu<br /> tâm lí khác thường, từ đó mà làm hiện lên mà tiêu biểu là tác phẩm Dấu chân người<br /> tiềm thức của nhân vật. Sáng tác văn lính. Đặc biệt trong giai đoạn sau 1975,<br /> chương “dòng ý thức” viết về tâm lí và ý nhiều tác giả thể hiện khá thành công. Thủ<br /> thức nhân vật không giống như sáng tác pháp “dòng ý thức” được tiếp thu từ bên<br /> văn chương truyền thống xuất phát từ ngoài được xem như một công cụ hữu hiệu<br /> phương diện tác giả mà để nhân vật tự bộc giúp nhà văn dễ dàng viết lên những trang<br /> <br /> 157<br /> THỦ PHÁP “DÒNG Ý THỨC” TRONG TIỂU THUYẾT CỦA CHU LAI<br /> <br /> <br /> văn sống động về thế giới nội tâm con là không phù hợp với quy phạm ngữ pháp,<br /> người. Một số thành tựu có thể kể đến như: thiếu logic lí tính, thậm chí hỗn loạn, đảo<br /> Nỗi buồn chiến tranh (Bảo Ninh), Thế lộn. Phong cách ngôn ngữ bao trùm trong<br /> giới xô lệch (Bích Ngân), Mùa lá rụng các tác phẩm của ông là thứ ngôn ngữ đa<br /> trong vườn (Ma Văn Kháng), Một cõi thanh, với nhiều sắc độ: tính chính luận,<br /> nhân gian bé tí (Nguyễn Khải), Bến triết lí, với giọng điệu vừa có tính chiêm<br /> không chồng (Dương Hướng), Đi tìm nghiệm vừa mang đầy chất lính, thô mộc,<br /> nhân vật (Tạ Duy Anh)… đời thường... Nhà phê bình văn học Lê<br /> 2. Những biểu hiện của thủ pháp Thành Nghị đã nhận xét: Tác giả – người<br /> dòng ý thức trong tiểu thuyết của Chu Lai kể chuyện – khi thì trong hậu trường, khi<br /> Kỹ thuật (hay thủ pháp) dòng ý thức đàng hoàng bước ra sân khấu, dưới ánh<br /> trong tiểu thuyết là một vấn đề phức tạp, có đèn, trước đám đông khán giả, biết đế, biết<br /> nhiều biểu hiện khác như kỹ thuật lắp đệm, biết dừng lặng, biết mời gọi, biết<br /> ghép, đồng hiện, điểm nhìn trần thuật…, đánh trống lảng, biết nhường lời và lại biết<br /> trong khuôn khổ bài viết này chúng tôi chỉ biểu hiện thành thực những cảm xúc, xúc<br /> đề cập đến ba phương diện cơ bản là ngôn động [Dẫn theo 10]. Nếu như ở ngôn ngữ<br /> ngữ - giọng điệu; nghệ thuật xây dựng cốt nhân vật, giọng văn Chu Lai vừa bốp chát,<br /> truyện; nghệ thuật độc thoại nội tâm. bụi bặm, vừa sắc cạnh, hóm hỉnh, đầy chất<br /> 2.1. Thủ pháp dòng ý thức thể hiện lính thì trong ngôn ngữ người kể chuyện,<br /> qua ngôn ngữ - giọng điệu tiểu thuyết Chu Lai vẫn mang phong cách<br /> Trong tác phẩm Chu Lai đứng ở nhiều ngôn ngữ nhân vật nhưng trầm tĩnh, đầy<br /> ngôi kể, nhưng ngôi kể thông dụng nhất nội tâm. Thoát khỏi giọng điệu trang trọng<br /> vẫn là ngôi thứ ba. Người kể chuyện đậm chất sử thi của văn học trước đó, nhà<br /> thường ẩn sau nhân vật của mình, để nhân văn để tìm đến giọng thân mật, suồng sã,<br /> vật tự bộc lộ tâm tư tình cảm, và cuộc đời trần trụi, đậm chất lính. Có thể nói đây là<br /> số phận nhân vật hiện lên một cách tự một trong những nét chủ đạo của giọng<br /> nhiên, chân thực. Có lúc người kể chuyện điệu trong hầu hết các sáng tác của nhà<br /> như hòa vào nhân vật của mình để nói thay văn. Chu Lai đã chọn cho mình một thứ<br /> cho nhân vật, Ăn mày dĩ vãng là một ví dụ ngôn từ thích hợp, phù hợp với giọng điệu<br /> điển hình. Tác giả như nhập thân vào nhân chung đó. Ngôn ngữ người kể chuyện<br /> vật Hai Hùng trong cuộc lội ngược dòng về trong văn Chu Lai bao giờ cũng mạnh mẽ,<br /> qúa khứ, bởi vậy diễn biến hành động, tâm rõ ràng. Sở dĩ có đặc điểm này là do nhà<br /> trạng của nhân vật hiện lên một cách chân văn luôn đẩy số phận của nhân vật đến tận<br /> thực sinh động. Ngôn ngữ kể chuyện cũng cùng của nỗi đau, miêu tả chiến tranh như<br /> mang những đặc điểm riêng biệt không hòa đúng bản chất khốc liệt của nó. Ngôn ngữ<br /> lẫn với bất cứ ai. của tiểu thuyết Chu Lai như đi đến tận<br /> Đọc tiểu thuyết Chu Lai, người ta khá cùng mọi ngõ ngách của vấn đề. Bởi vậy,<br /> dễ dàng nhận ra phong cách, giọng điệu ngôn ngữ người kể chuyện mang tính đa<br /> riêng thể hiện trên nhiều mặt (không gian thanh, soi tỏ, bao quát nhiều lĩnh vực trong<br /> và thời gian, các kiểu nhân vật, tư tưởng cuộc sống giúp người đọc có thể tìm thấy<br /> tình cảm, các thông điệp gửi gắm), nhưng nhiều vỉa tầng ý nghĩa, thú vị. Đối mặt với<br /> rõ nhất là bình diện ngôn ngữ. Thủ pháp những đau thương, mất mát của chiến tranh<br /> “dòng ý thức” cũng có nét đặc sắc trong khốc liệt, Chu Lai luôn tạo cho giọng điệu<br /> việc vận dụng ngôn ngữ. Ngôn ngữ thường của người kể chuyện một tinh thần lạc<br /> <br /> 158<br />  VŨ THỊ KIM CHUNG<br /> <br /> <br /> quan. Chất hài hước, vui nhộn đóng vai trò đặc biệt là Ăn mày dĩ vãng, tác phẩm được<br /> quan trọng để tạo nên tinh thần này và đó xem là thành công nhất của Chu Lai trong<br /> cũng là chất giọng riêng khá đặc sắc của mảng đề tài văn học thời hậu chiến.<br /> Chu Lai. Đó là những câu chuyện vui, dẫn Tiểu thuyết Phố được xây đựng theo<br /> người đọc vào những tình huống truyện rất kiểu đảo lộn thời gian từ hiện tại lui về quá<br /> tự nhiên của người kể chuyện: “... Ngôi khứ. Mở đầu là câu chuyện kể về một buổi<br /> nhà mái ngói có khoảnh sân thơm ngát mùi sáng trên biển “Biển sáng nay có mưa bay.<br /> mít chín và mùi nhang cháy dở kia rồi. Tối Những sợi mưa mỏng đan xiên xiên vào<br /> đen. Nóng hỉm. Phập phồng...” [6,12]. Hai nắng nhẹ, dệt lên những dây kim nhũ ánh<br /> từ “nóng hỉm” không tuân theo một cấu bạc rồi thảng thốt dừng lại, ngọt ngào chui<br /> trúc cấu tạo từ ngữ cụ thể và không có xuống lòng cát mịn mềm…[7,5], người<br /> trong từ điển tiếng Việt, hoàn toàn mới, đông đặc trên bãi, người lô xô dưới mép<br /> đậm chất Chu Lai, tạo sắc thái dí dỏm hài nước, người ngã xa bờ…[7,6], riêng chỉ<br /> hước, gợi liên tưởng thú vị cho người đọc. có một cái đang lẻ đàn có hai người, một<br /> Trong Ăn mày dĩ vãng có những đoạn văn đàn ông, một đàn bà…sóng trào qua đầu<br /> nhà văn tạo được một cảm giác như sờ nắm họ rồi sóng lại truội đi…lá cờ cứu hộ đã để<br /> được hiện vật qua ngôn ngữ, kể cả khi ông lỗi họ…[7,7], bỗng thét lên một tiếng kêu<br /> miêu tả những thứ không có hình hài: “Mùi thất thanh của ai đó trên ghềnh đá….người<br /> cá, mùi mắm, mùi nước đái, mùi xào nấu, con trai chẳng kịp nói một lời, vội dứt tung<br /> mùi sông nước, mùi lưu manh, đĩ điếm lãng quần áo dài, lao nhanh người vào sóng…”<br /> vảng cả đêm bủa vây lấy tôi, muốn nuốt [7,8]. Phần sau là câu chuyện về các nhân<br /> chửng, hoà tan thể xác tôi vào cảnh đời bụi vật chính của câu chuyện. Mở đầu chính là<br /> bặm và trường tồn ấy. Thì tôi đã rữa ra cái kết của câu chuyện về những con người<br /> trong hàng trăm những cảnh đời đen bạc những mảnh đời trong phố nhà binh. Như<br /> uế tạp rồi đó sao” [5,54]. Hình ảnh người vậy, thời gian đã lội ngược dòng đi từ hiện<br /> lính trong tiểu thuyết Chu Lai chủ yếu là sự tại lùi về quá khứ để lại một sự háo hức tò<br /> đan cài thời gian, không gian giữa quá khứ mò thu hút người đọc. Bên cạnh đó, câu<br /> và hiện tại. Bởi vậy, ngôn ngữ của người chuyện được xây đựng theo kiểu truyện<br /> kể chuyện không thể là đơn tuyến. Giọng lồng ghép vào nhau. Câu chuyện về số<br /> văn với nhiều xúc cảm do âm điệu ngôn từ phận của vợ chồng Nam - Thảo, là đôi vợ<br /> đem lại nhưng chủ yếu là âm hưởng trầm sống trong một ngôi nhà tại phố nhà binh.<br /> mặc, xót xa. Cuộc sống của họ tuy vất vả và thiếu thốn<br /> 2.2. Thủ pháp dòng ý thức thể hiện nhưng rất hạnh phúc. Với ước mơ cải thiện<br /> qua nghệ thuật xây dựng cốt truyện hiện thực cho cuộc sống đỡ vất vả hơn,<br /> Trong cách xây dựng cốt truyện, tiểu Thảo sang Đức lao động xuất khẩu, còn<br /> thuyết của Chu Lai thường xuất hiện cốt Nam ở nhà chăm con. Nam và Thảo vượt<br /> truyện lồng ghép, trần thuật theo lối đảo qua bao nhiêu cám dỗ của cuộc đời để sum<br /> ngược thời gian. Trong một cuốn tiểu họp một cách trọn vẹn sau ba năm chờ đợi<br /> thuyết có sự lồng ghép, đan xen nhiều cốt và nhớ thương. Thế nhưng, ngày trở về<br /> truyện, thời gian luôn đi từ hiện tại về quá Thảo không hòa nhập được với cuộc sống<br /> khứ hoặc quá khứ hiện tại đan xen vào quen thuộc trước kia, lãnh cảm với chồng,<br /> nhau cùng đồng hiện. Kiểu cốt truyện và lối phản bội chồng và lao vào cuộc tình với<br /> trần thuật này được thể hiện khá rõ trong Hùng. Thảo tìm đến cái chết để giải thoát<br /> các tiểu thuyết Phố, Ba lần và một lần…, khỏi những tội lỗi và đau khổ dày vò. Nam<br /> <br /> 159<br /> THỦ PHÁP “DÒNG Ý THỨC” TRONG TIỂU THUYẾT CỦA CHU LAI<br /> <br /> <br /> hủy hoại mình trong rượu chè và nỗi đau được xây dựng bằng cách lồng ghép câu<br /> khổ. Bên cạnh đó là câu chuyện về cuộc chuyện của quá khứ và hiện tại về cuộc đời<br /> đời của gia đình Lãm: Lãm là bộ đội giải của nhân vật Sáu Nguyện. Cốt truyện thứ<br /> ngũ, sống cuộc sống nghèo khổ, lay lắt đầu nhất bắt đầu bằng cuộc gặp gỡ đầy trớ trêu<br /> đường xó chợ với vợ con nheo nhóc vì bị của Sáu Nguyện và Út Thêm-hai người<br /> gia đình từ bỏ do kiên quyết làm trái ý cha. đồng đội cũ thời chiến tranh với bao nghĩa<br /> Anh đã lao vào cuộc mưu sinh với rất tình sâu nặng. Giờ đây họ ở hai vị trí trái<br /> nhiều gian khổ, thậm chí suýt mất mạng (đi ngược nhau. Một là đại diện cho luật pháp,<br /> đào đá đỏ, buôn bán ở biên giới…), và rồi một là tội phạm. Những kỉ niệm ùa về với<br /> anh đã thành công với cây mía, làm giàu Út Thêm. Chị quyết định tự mình đi gặp<br /> với sức lao động chân chính của mình. Trở Ba Đẩu để tìm hiểu sự thật về Sáu Nguyện.<br /> thành một doanh nhân thành đạt, sống Khi chị biết được sự thật về người đồng chí<br /> trong hạnh phúc, yêu thương của gia đình của mình và tìm cách giúp đỡ thì cũng là<br /> và đồng đội. Nhưng cũng là lúc anh phát lúc Sáu Nguyện ra đi mãi mãi với bao điều<br /> hiện ra một sự thật xót xa, đó chính là cuộc chất chứa trong lòng. Lớp cốt truyện thứ<br /> tình ngang trái của vợ người thủ trưởng cũ hai do Ba Đẩu kể lại cho Út Thêm về<br /> của mình. quãng đường đời của Sáu Nguyện từ khi<br /> Đánh đổi mạng sống của mình để chia tay với Út Thêm. Bắt đầu vào khoảng<br /> mong giữ gìn cho hạnh phúc cho Nam- thời gian chiến tranh chuẩn bị kết thúc tới<br /> người thủ trưởng mà anh kính phục. Có thể khi anh bị bắt về tội có hành vi giết người.<br /> hoàn toàn tách rời hai tuyến cốt truyện này Đặc biệt Ăn mày dĩ vãng là tác phẩm<br /> thành hai truyện độc lập. Nhưng như đã nói nằm trong số những tiểu thuyết tiêu biểu<br /> ở trên, trong tác phẩm này, hai tuyến cốt của văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới<br /> truyện vừa tương giao vừa đối lập, các mối được nhà văn đã thể hiện rõ ràng nhất của<br /> quan hệ giữa nhân vật và sự kiện rất chặt kiểu tổ chức cốt truyện tâm lý. Trong Ăn<br /> chẽ, không tách rời nhau. (Nam là thủ mày dĩ vãng, Chu Lai đã xây dựng cốt<br /> trưởng cũ của Lãm, hai người sống cùng truyện dựa theo dòng chảy tâm lý của nhân<br /> một khu phố nhưng ở hai hoàn cảnh khác vật Hai Hùng trong sự đan cài giữa hiện tại<br /> nhau. Thảo đi xuất khẩu lao động thì Lãm và quá khứ. Song song kể về cuộc đời và<br /> cũng đi lao động để kiếm kế sinh nhai. tình yêu của hai nhân vật Hai Hùng và Ba<br /> Thảo trở về giàu có nhưng gia đình tan vỡ, Sương (Tư Lan). Cốt truyện thứ nhất xuất<br /> Lãm thành đạt và hạnh phúc; Thảo tìm đến hiện ở hiện tại, cốt truyện thứ hai ở quá<br /> cái chết đề giải thoát; Lãm chấp nhận cái khứ và được lồng vào trong cốt truyện thứ<br /> chết để giữ gìn giá trị của đạo đức làm nhất. Có thể phác họa hai cốt truyện đó như<br /> người), tạo thành một tác phẩm hoàn sau: Truyện bắt đầu bằng việc kể lại quá<br /> chỉnh, mang một ý nghĩa lớn lao về giá trị trình vào Nam tìm kế mưu sinh của Hai<br /> của cuộc sống: Cho dù bộ mặt xã hội có Hùng, Tình cờ anh gặp Tư Lan - Giám đốc<br /> thay đổi mạnh mẽ, ở đó có người bị guồng Sở Nông Lâm. Anh ngạc nhiên vì Giám<br /> quay của vật chất và những dục vọng đời đốc Tư Lan rất giống với Ba Sương, cô y tá<br /> thường làm cho thoái hóa, biến chất, nhưng và là người yêu của anh trong những năm<br /> cũng có người luôn giữ được những phẩm đánh Mỹ. Khi gặp nhau, Tư Lan tìm cách<br /> chất vô cùng đẹp đẽ cho dù thời thế có lảng tránh, không nhận mình là Ba Sương.<br /> xoay vần thế nào đi nữa. Hai Hùng quyết định đi tìm sự thật và anh<br /> Tác phẩm Ba lần và một lần cũng biết chắc chắn Ba Sương chưa chết mà<br /> <br /> 160<br />  VŨ THỊ KIM CHUNG<br /> <br /> <br /> thay lốt để trở thành bà Giám đốc sang mảnh mai nhỏ bé ấy sao bây giờ vẫn còn<br /> trọng, quyền uy. Chối bỏ quá khứ hào hùng hiện hữu trước mắt anh. Ngày xưa, anh là<br /> để sống trong hư danh giả dối. Đây cũng là con người của ngày xưa và Ba Sương cũng<br /> cái cớ để xuất hiện ào ạt những dòng hồi vậy. Ngày ấy chiến tranh là một tấm gương<br /> tưởng của Hai Hùng về quá khứ. Người lớn soi tỏ mọi ngõ ngách tâm tư con người.<br /> đọc có thể nhận ra trong 8 chương của tác Làm gì có chỗ nào cho sự giả dối trú ngụ.<br /> phẩm thì cứ một chương xuất hiện ở thì Sao bây giờ lại có một Ba Sương thấy<br /> hiện tại thì lại có một chương tiếp theo người yêu chẳng nhận, thấy bạn bè quay<br /> dòng hồi ức của Hai Hùng quay ngược trở lưng? Hai Hùng đi tìm câu trả lời cho sự<br /> lại quá khứ. (Các chương 1, 3, 5, 7 là câu việc ấy hay chính anh đang tìm lại chính<br /> chuyện của Hai Hùng thời hiện tại tính từ mình. Nhà văn đặt nhân vật vào một tình<br /> lúc anh bắt đầu vào Nam đến khi Ba Sương huống đặc biệt đó là anh tự đi ăn mày<br /> chết; các chương 2, 4, 6, 8 là hồi ức của chính mình. Anh đang một mình lần đường<br /> Hai Hùng về quá khứ chiến tranh; các tìm về những giá trị tinh thần vĩnh hằng<br /> chương còn lại là sự đan xen giữa quá khứ của quá khứ. Nơi ấy anh và cả dân tộc này<br /> và hiện tại. Hai mươi năm về trước). đã đổ xương máu để có ngày hôm nay. Hai<br /> Mối tình trong sáng, đẹp đẽ của Hai Hùng trở thành kẻ “lẩn thẩn” đi bên lề cuộc<br /> Hùng và Ba Sương gắn với hoàn cảnh khốc sống hỗn tạp. Đáng buồn thay, anh thực sự<br /> liệt của chiến tranh. Trong dòng hồi tưởng cô đơn, thực sự bơ vơ lạc lõng giữa thời<br /> của Hai Hùng, những đồng đội, những kỉ bình. Không ít người đã coi đó là hành<br /> niệm hiện về hết sức gần gũi và điều đó, động của dị nhân. Và cũng đáng buồn thay,<br /> cùng với những khát khao muốn hiểu rõ sự nỗi day dứt về quá khứ tàn phá con người<br /> thực đã giục giã anh phải tìm được sự thực anh ghê gớm về thể xác lẫn tinh thần. Anh<br /> về Ba Sương. Với thủ pháp đồng hiện về đã có những lời tự bạch đậm chất bi hài:<br /> thời gian, cùng một lúc, tác giả đã miêu tả “Tôi bốn chín tuổi và đang thất nghiệp,<br /> được trạng thái tâm lý tình cảm của nhân đúng hơn là vừa mới thất nghiệp. Tôi, một<br /> vật ở hai chiều thời gian hiện tại và quá kẻ dư thừa bị bắn ra khỏi lề đường. Cao<br /> khứ. Đặc biệt dòng chảy tâm trạng được một thước bảy mươi nhưng chỉ nặng có<br /> khắc họa rõ nét khi Hai Hùng hồi tưởng về bốn mươi nhăm cân, hốc hác, bắt đầu có<br /> một thời đã qua. Với Hai Hùng, quá khứ dấu hiệu thần kinh, tóc bạc nham nhở,<br /> vẫn còn nguyên vẹn trong kí ức bởi nó gắn ngực lép, bụng lép, mắt cá chày, da xám<br /> liền với những gì thuộc về con người thực ngoét, môi thâm, răng rụng gần một phần<br /> sự của anh: những trận chiến khốc liệt trên ba, ít cười, ít nói, sợ ánh sáng, sợ tiếng<br /> đường đi lấy gạo, trong lần đánh chốt Mỹ, động, sợ đô thị, sợ nơi đông người, dấu vết<br /> cuộc sống của đơn vị đặc công với những mặc cảm tự ti hằn vào từng bước chân đi,<br /> hào quang của chiến thắng cùng với những từ trong cái nhếch mép rụt rè, nửa cười<br /> mất mát đau thương…Và đặc biệt là kỷ nửa khổ... Tóm lại, tôi là con nợm rơm<br /> niệm tình yêu đau đớn nhất cuộc đời của khốn khổ giữa cánh đồng đời đầy giông<br /> anh. Dường như không có một thời khắc bão (...) tôi đã thành một lão già, lão già<br /> nào anh không hướng về quá khứ. Ba ốm o và sầu muộn” [5;16]...“Mỗi thằng<br /> Sương, người yêu, người đồng chí duy nhất một vẻ, trăm thằng trăm lối, không thăm<br /> của anh dọc suốt chiến hào năm ấy đã hy thì nhớ, thăm rồi trở ra, lại thấy buồn đứt<br /> sinh. Chính tay anh đã chôn liệm một nửa ruột trong nỗi thương bạn, cám cảnh mình.<br /> con người mình. Vậy mà, người con gái Đội hình đánh giặc ngang hàng năm xưa<br /> <br /> 161<br /> THỦ PHÁP “DÒNG Ý THỨC” TRONG TIỂU THUYẾT CỦA CHU LAI<br /> <br /> <br /> giờ đây, trừ vài thằng may mắn khôn thể nói, toàn bộ tiểu thuyết được được nhà<br /> ngoan chẳng rõ nguyên cớ nào lại bị cuộc văn chú ý khai thác tầng sâu tâm lý nhân<br /> đời dồn chung vào một cục hẩm hiu, méo vật nên tính liên tục của thời gian bị đảo<br /> mó, chẳng may nhận ra nhau chỉ nhúc lộn, cấu trúc tác phẩm lỏng, nhiều lúc chắp<br /> nhích con người đờ đẫn màu chì. Dĩ vãng... nối khiến người đọc bị hút vào mạch của<br /> Kỉ niệm... Nhớ thương... Hết thảy đều chìm cốt truyện thống nhất chìm sau cái vẻ lỏng<br /> trong bụi thời gian mốc thếch. Càng buồn! lẻo bên ngoài. Đó chính là thành công của ý<br /> Biết vậy chả nên gặp lại, chả nên tìm đến đồ sáng tạo của nhà văn.<br /> làm gì, chỉ tổ bẽ bàng, tan nát lòng dạ Với Mưa đỏ, tác phẩm được xem như<br /> hơn” [5,17]. một khúc tráng ca cuối cùng của Chu Lai,<br /> Tìm lại bạn bè ngày qua trong bối cảnh thủ pháp dòng ý thức lại tiếp tục được nhà<br /> hôm nay, nhìn nhận về thực tại số phận của văn thể hiện với lối kết cấu đảo ngược thời<br /> mỗi người cũng là một cách riêng trong hồi gian. Mở đầu là hình ảnh “Hà Nội xanh-<br /> tưởng quá khứ. Đúng như nhận định của một màu xanh yên ả nhưng trống trải trong<br /> Hai Hùng, cuộc đời người lính thời bình những ngày hòa bình đầu tiên” [7,5] trong<br /> còn não nuột hơn rất nhiều lần những người không gian nhà hát lớn vang lên những âm<br /> chưa từng là lính. Quá khứ và hiện tại là thanh của bản giao hưởng thức dậy trong<br /> một sự đối lập trớ trêu. Ngày xưa, cuộc đời tròng người những cảm xúc bồi hồi khác<br /> không có sự bon chen, không có tham lạ. Đó là những giai điệu của cuộc chiến 81<br /> nhũng. Hôm nay, giá trị thời chiến hầu như ngày đêm nơi tuyến lửa Quảng Trị… Hình<br /> đã bi đánh cắp, cuộc sống lại quá bề bộn, ảnh hai người phụ nữ đang ngồi bên nhau<br /> không chịu yên tĩnh. Người lính chỉ còn lại lặng lẽ, sẻ chia một nỗi đau chung… bản<br /> một phương thuốc duy nhất để chữa căn giao hưởng, hình ảnh người mẹ, cô gái đưa<br /> bệnh tinh thần là ru mình trong kí ức của người đọc trở về với thời gian và không<br /> cái thời ngọt ngào ấy. Hai Hùng tìm về cội gian quá khứ. Một “Hà Nội chiều cuối<br /> nguồn của sự thủy chung, của lòng nhân ái. đông gió lạnh hun hút thổi dọc những phố<br /> Nhưng bi kịch nặng nề hơn là ở chỗ nơi vắng” [7,9] và nhân vật trung tâm xuất hiện<br /> ngày xưa nhân ái, bây giờ là chỗ ẩn náu của chàng sinh viên nhạc viện Đặng Huy<br /> sự bất nhân, người ngày xưa thủy chung thì Cường- người chiến sĩ quả cảm nơi thành<br /> bây giờ là kẻ trở mặt. Ba Sương, người con cổ. Anh đã gác lại sau lưng một tương lai<br /> gái một thời là biểu tượng của lòng vị tha, xán lạn, để lại người mẹ với quá nhiều mất<br /> của sự trung thành, là người mà Hai Hùng mát và một mối tình vô vọng để đến với<br /> yêu say đắm, nay lại là giám đốc mang tuyến lửa Quảng Trị. 81 ngày đêm là một<br /> danh tính mờ ám và lý lịch cũng mờ ám. sự trải nghiệm chiến tranh của các chiến sĩ<br /> Quá khứ với anh không chỉ là ngọt ngào thành cổ, để rồi họ lần lượt ngã xuống, và<br /> nữa mà giờ đây pha trộn cả những chua Cường là người hi sinh cuối cùng trong<br /> chát và đắng cay. Chua chát cho chính bản trận đánh quyết định của lịch sử để đem<br /> thân anh, cho những người xưa một thời đến thành công cho hiệp định paris, cho<br /> oanh liệt nay là vô danh tiểu tốt giữa cuộc người mẹ của anh trong cuộc đấu trên mặt<br /> đời và cho cả những kẻ quay lưng với bạn trận ngoại giao. Kết thúc tác phẩm tác giả<br /> bè. Sử dụng cốt truyện lồng ghép giữa quá đưa người đọc về với thực tại cuộc trở về<br /> khứ và hiện tại, Chu Lai đã đưa người đọc thành cổ của những người còn lại sau cuộc<br /> vào một “cốt truyện có pha chút li kì, bí chiến. Mưa đỏ mang cảm hướng ngợi ca;<br /> hiểm, kiểu kiếm hiệp, đọc rất cuốn hút”. Có là lời tri ân với những chiến sĩ đã hi sinh và<br /> <br /> 162<br />  VŨ THỊ KIM CHUNG<br /> <br /> <br /> đã để lại những cảm xúc khó quên trong tay… kìa ngón tay! Sao lại… ngón tay?”<br /> lòng người đọc. [5,38] và cuối cùng tự quả quyết chắc chắn<br /> Với vai trò kiến tạo những “thắt nút”, “không! Em phải là Sương. Đối với thiên<br /> cốt truyện tâm lý trong tiểu thuyết Chu Lai hạ em là Lan nhưng với tôi, em bao giờ<br /> thường xoay quanh các tình huống, trong đó cũng là Sương. Gần hai chục năm trôi qua,<br /> tâm lý nhân vật là những dòng chảy liên tục cho dù hình dạng em đổi khác đi nhưng chỉ<br /> của sự vận động hướng vào nội tâm tạo nên cần nhìn miệng em nói, nhìn miện em cười,<br /> những “vòng sóng” lan tỏa đến vô cùng, nắm ban tay em, nhìn sâu vào mắt em là đủ<br /> không có điểm dừng, không có kết thúc. biết em vẫn là em, em là hoàn toàn từ<br /> Loại cốt truyện tâm lý xây dựng xoay quanh mạch đập bên trong mà chỉ mình tôi mới<br /> tình huống như trên thường gặp ở truyện có nhận ra được” [5,46]. Chỉ trong gần mười<br /> những nhân vật có tính cách, số phận éo le trang truyện mà tác giả để nhận vật nhiều<br /> ngang trái mang tính chất bi kịch. lần tự đối thoại với chính mình, trong<br /> 2.3. Thủ pháp dòng ý thức thể hiện những lời độc thoại ấy người đọc nhận ra<br /> qua nghệ thuật độc thoại nội tâm những tình cảm sâu nặng cũng như tâm<br /> Độc thoại nội tâm là phát ngôn trạng giằng xé trong nhân vật đang diễn ra<br /> của nhân vật nói với chính bản thân, trực phức tạp như thế nào. Và cũng chính điều<br /> tiếp phản ánh quá trình tâm lý bên trong; đó mà người lính ấy quyết sống chết để đi<br /> kiểu độc thoại thầm, mô phỏng hoạt động tìm con người quá khứ tưởng đã chết lại<br /> suy nghĩ, xúc cảm của con người trong đang hiện hữu trước mắt. Trong Ba lần và<br /> dòng chảy trực tiếp của nó. Thủ pháp một lần, cảm giác ấy lại tiếp tục xuất hiện<br /> “dòng ý thức” dùng để biểu hiện tiềm thức trong nhân vật Út Thêm khi đối mặt với<br /> nhân vật, biểu hiện ra tình cảm nội tâm, thể Sáu Nguyện. Hai người đồng chí trong<br /> nghiệm, liên tưởng của nhân vật. Tác phẩm chiến tranh bây giờ lai là hai người ở thế<br /> của Chu Lai luôn dành chỗ cho nhân vật tự đối đầu nhau-một thẩm phán và một tội<br /> bộc lộ nỗi niềm của mình qua những những phạm. Trước thái độ lạnh lùng của Sáu<br /> lời nhân vật tự nói với mình từ đó bộc lộ Nguyện khi đối mặt với chị, Út Thêm<br /> suy nghĩ tâm trạng, suy nghĩ đang diễn ra chạnh lòng cho mình”chao ôi! Chả lẽ mình<br /> từ bên trong. Trong khuôn khổ bài viết này lại thay đổi nhiều đến thế ư? và chả lẽ chú<br /> người viết xin tập trung vào nói rõ về cách ấy không mảy may nhận ra mình chút xíu<br /> xây dựng ngôn ngữ độc thoại nội tâm của nào ư…lạy trời!...đừng là chú ấy, sao có<br /> nhân vật trong Ăn mày dĩ vãng. Phần đầu thể là chú ấy được. Lạy trời” [6,9] đó là<br /> tác phẩm khi kể về sự việc Hai Hùng nhận những tâm trạng mâu thuẫn rối bời khi<br /> ra Ba Sương, lúc này là Tư Lan. Tâm trạng những người đồng đội một thời sống chết<br /> Hai Hùng diễn ra phức tạp, lúc thì khẳng có nhau, sâu nặng nghĩa tình nhưng phải<br /> định đó là Ba Sương, có lúc tự nhủ mình gặp nhau trong những tình huống trớ trêu,<br /> đang nhầm lẫn: “Thế là không phải rồi! bi đát sau cuộc chiến. Có người muốn lãng<br /> làm sao có thể phải được kia chứ? Rõ thật quên quá khứ, có người muốn chạy trốn<br /> dớ dẩn!” [5,36] có lúc thảng thốt khi nhận quá khứ. Và cũng chính từ những dòng suy<br /> ra dấu hiệu quen thuộc từ kí ức hiện ra tư thầm kín ấy đã dẫn dặt người đọc đi đến<br /> trước mắt ”bàn tay phải…và trời ơi! Chả lẽ những hồi ức về quá khứ của nhân vật, và<br /> đó là sự thật được ư?..., Sương, Ba đó cũng chính là ý đồ của nhà văn trong<br /> Sương… có đúng Ba Sương không… con việc xây dựng cốt truyện theo thủ pháp<br /> ngươi như muốn lồi ra khỏi tròng. Ngón “dòng ý thức” như đã minh chứng ở trên.<br /> <br /> 163<br /> THỦ PHÁP “DÒNG Ý THỨC” TRONG TIỂU THUYẾT CỦA CHU LAI<br /> <br /> <br /> Trong việc xây dựng độc thoại nội tâm nêu, chúng ta có thể thấy, trong tác phẩm<br /> khng phải lúc nào nhà văn cũng thể hiện nhà văn luôn dành những phần lắng đọng<br /> theo kiểu truyền thống mà có những sáng từ sâu thẳm tâm hồn nhân vật để họ tự bộc<br /> tạo nhất định. Tác phẩm Mưa đỏ là ví dụ lộ nỗi niềm của mình, mà người viết không<br /> điển hình. Trong Mưa đỏ, độc thoại nội cần bình luận gì thêm. Điều đó cho thấy tác<br /> tâm có lúc là những suy nghĩ trực tiếp của giả và nhân vật đã hòa vào nhau làm một,<br /> nhân vật, có lúc thể hiện qua những dòng nhà văn đã thấu cảm và nhìn được sâu vào<br /> thư gửi mẹ của nhân vật Cường. Có thể nói ngóc ngách tâm hồn con người và để nhân<br /> nhà văn đã xây dựng thành công chân dung vật bộc lộ một cách thật nhất, đời nhất.<br /> người hùng nghệ sĩ qua hình ảnh hai chiến Ngòi bút nhà văn khơi sâu vào cõi tâm<br /> sĩ Cường và Bình. Đặc biệt ở Cường, chất linh, vô thức của con người, khai thác “con<br /> nghệ sĩ toát ra từ những suy tư của một người ở bên trong con người”. Đó cũng là<br /> chàng trai mới bắt đầu cầm súng ra chiến yếu tố góp nên sự thành công của những<br /> trường “mẹ ơi! Chỉ mấy giờ đồng hồ vùi thiên truyện đọc một lần là ảm ảnh mãi.<br /> mình vào trận đánh đầu đời thôi con đã Cái lạ của văn Chu Lai còn ở chỗ lời độc<br /> hiểu chiến tranh thực sự là thế nào!...phải thoại nội tâm của nhân vật đôi khi xen lẫn<br /> chứng kiến một người lính dù phía bên kia với lời nhân vật khác một cách tự nhiên<br /> vỡ toác sọ…con bỗng thấy hẫng hụt thế khiến cho mạch truyện không bị ngắt đoạn.<br /> nào! Rồi người lính bên con cũng vậy…lạ Chu Lai đã từng tâm sự: Văn chương<br /> quá! Dù hai chiến tuyến khác nhau, hầm hè với ông là duyên nợ, là cuộc sống, là tình<br /> sát hại nhau nhưng nếu phải ngã vào lòng yêu. Tác phẩm là sự cộng hưởng thăng hoa<br /> đất thì câu cuối cùng của cả hai bên bao của tình yêu nghề, của lương tâm, trách<br /> giờ cũng là hai tiếng- mẹ ơi!...” [7,85,86]. nhiệm với ngòi bút và khả năng sáng tạo<br /> Đó còn là cả những suy nghĩ cho cả những của người nghệ sĩ. Trong nghề văn, Chu<br /> kẻ đang cầm súng chĩa về mình “trong số Lai quan niệm văn chương không nên quá<br /> kẻ thù ngã vùi mặt đất hôm nay chắc cũng trau chuốt mà cốt lõi là nắm bắt được cái<br /> có mẹ, có cha,có gia đình, có người yêu “thần” của nó. Nhà văn phải là người đau<br /> thậm chí cô người yêu ấy cũng lạnh lẽo đời, biết nói lên trong con chữ không chỉ<br /> chia tay trước khi họ vào trận như mình” những vấn đề bề mặt mà phải đi xuống tận<br /> [7,111]. Là những suy tư về sự sống, cái bề sâu, không chỉ ca khúc vui tự hào mà cả<br /> chết trong chiến tranh“chao ôi, cứ sống, cứ sự đồng cảm với đau đớn, bi kịch, sẻ chia<br /> nghĩ cứ nói năng thẳng đuột như cái lão với những khát khao thầm kín… Khi đọc<br /> tiều phu thì cuộc đời sẽ dễ chịu biết chừng tác phẩm Chu Lai, ta cảm nhận một điều<br /> nào? sống nặng nề, chết mỏng manh như, nhà văn như muốn chia sẻ rằng chiến tranh<br /> như trò đùa. Chả lẽ chiến tranh chỉ gói gọn là đề tài cũ, nhưng với ông, quan trọng là<br /> trong cái định nghĩa khô cằn là ngày nào nhà văn khai thác đề tài ấy như thế nào.<br /> cũng chôn nhau nhưng chưa đến lượt chôn Thông qua những câu chuyện bom đạn<br /> mình ư?” [7,147]. Từ nhưng tâm tư sâu khốc liệt, Chu Lai muốn gửi tới những<br /> thẳm ấy nhân vật hiện lên là một con người thông điệp sâu sắc tới người đọc: Lời cảnh<br /> có tâm hồn lãng mạn bay bổng nhưng cũng báo về sự hủy diệt của chiến tranh. Chiến<br /> không kém phần sâu sắc, tinh tế; trong tranh có sức hủy diệt ghê gớm, có thể tàn<br /> dòng máu của người nghệ sĩ có huyết quản phá tất cả, sự hủy diệt đó còn để lại những<br /> của người chiến sĩ quyết tử cho tổ quốc. di chứng nặng nề cho con người khi bước<br /> Qua một số ví dụ minh họa như vừa ra khỏi cuộc chiến. Bởi vậy khi chúng ta<br /> <br /> 164<br />