Thư viện công cộng và công tác phục vụ người nghèo

THƯ VIỆN CÔNG CỘNG VÀ CÔNG TÁC PHỤC VỤ NGƯỜI NGHÈO<br /> Ngô Thị Hồng Điệp<br /> Tóm tắt: Điểm qua vài nét về người nghèo trên thế giới và ở Việt Nam. Sơ lược về một số<br /> nhu cầu thông tin cơ bản của người nghèo. Liệu thư viện công cộng có phải là kênh thông<br /> tin hợp lý cho người nghèo khi mà họ còn gặp phải quá nhiều rào cản trong việc tiếp cận?<br /> Một số khuyến nghị nhỏ để các thư viện công cộng có thể làm tốt hơn nữa công tác phục<br /> vụ đối tượng đặc thù này!<br /> 1. NGƯỜI NGHÈO – HỌ LÀ AI?<br /> Theo World Bank, người nghèo là người có mức thu nhập dưới 1.9USD/ngày. Theo<br /> Hội Thư viện Mỹ (2017), người nghèo “…chịu ảnh hưởng bởi một loạt những hạn chế bao<br /> gồm thất học, bệnh tật, bị tách biệt về mặt xã hội, vô gia cư, chịu cảnh đói khát, bị kỳ thị<br /> đối xử…”<br /> Ở Việt Nam, theo số liệu thống kê của World Bank, người nghèo chiếm tỷ lệ 3.23%<br /> (2012) và 3.06% (2014). Theo số liệu thống kê của Ngân hàng phát triển Châu Á ADB<br /> (tháng 4/2017), ở Việt Nam, có 7% tổng dân số sống dưới ngưỡng nghèo quốc gia. Theo<br /> Quyết định 59/2015/QĐ-TTg ngày 19 tháng 11 năm 2015 của Thủ tướng Chính phủ về<br /> việc ban hành chuẩn nghèo tiếp cận đa chiều áp dụng cho giai đoạn 2016 – 2020, chuẩn<br /> nghèo đa chiều Việt Nam được xây dựng dựa trên một số tiêu chí cụ thể, trong đó bao gồm<br /> “hộ nghèo là hộ gia đình không có thành viên nào sử dụng thuê bao điện thoại và internet,<br /> gia đình không có tài sản nào trong số các tài sản sau: tivi, đài, máy vi tính; không nghe<br /> được hệ thống loa đài truyền thanh xã/thôn”.<br /> Như vậy, có thể thấy rõ rằng người nghèo có mức sống rất thấp, gặp rất nhiều thiệt<br /> thòi, ít có cơ hội tiếp cận thông tin và các dịch vụ viễn thông. Nghiên cứu của nhiều nước<br /> cho thấy lợi ích thực sự của tăng trưởng kinh tế ít đến được với nhóm người chịu thiệt thòi<br /> này.<br /> 2. NHU CẦU THÔNG TIN CỦA NGƯỜI NGHÈO<br /> Người nghèo luôn ở trong tình trạng “nghèo thông tin”. Với cuộc sống đầy bươn<br /> chải, luôn trong tình trạng thiếu thốn về mọi mặt, những thông tin mà người nghèo cần<br /> luôn gắn liền với nhu cầu sống cơ bản của họ, cụ thể là:<br /> - Thông tin về các chương trình/chính sách xóa đói, giảm nghèo của nhà nước và<br /> địa phương;<br /> <br /> <br /> <br /> Thạc sĩ, Thư viện Đại học RMIT chi nhánh Hà Nội<br /> <br /> - Thông tin liên quan đến các cơ hội việc làm, giáo dục, y tế, hỗ trợ và tư vấn pháp<br /> lý; phúc lợi xã hội;<br /> - Thông tin phục vụ cho sự phát triển năng lực của bản thân….<br /> 3. THƯ VIỆN CÔNG CỘNG LÀ THIẾT CHẾ PHÙ HỢP NHẤT VÀ QUAN TRỌNG<br /> TRONG CÔNG TÁC XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO<br /> Khi đề cập đến thư viện công cộng như một “thiết chế dân chủ” không có nghĩa là<br /> chúng ta đặt “người nghèo” bên cạnh “người giàu”; điều mà chúng ta muốn nói đến là sự<br /> bình đẳng của mọi người trong việc tiếp cận và sử dụng thư viện công cộng. Nội dung này<br /> đã được thể hiện trong nhiều văn bản quan trọng trong lĩnh vực thư viện, cụ thể là:<br /> - Nghị định 72/2002/NĐ-CP ngày 6 tháng 8 năm 2002 của Thủ tướng Chính phủ<br /> quy định chi tiết thi hành Pháp lệnh Thư viện quy định rõ “Thư viện công cộng là thư viện<br /> có vốn tài liệu tổng hợp thuộc mọi ngành, lĩnh vực khoa hoc, phục vụ rộng rãi mọi đối<br /> tượng bạn đọc”.<br /> - Hội Thư viện Mỹ (2017) nêu rõ: “Hội Thư viện Mỹ khuyến khích sự bình đẳng<br /> trong việc tiếp cận thông tin của tất cả mọi người và thừa nhận nhu cầu cấp bách cần đáp<br /> ứng của số lượng ngày càng gia tăng của trẻ em, người trưởng thành và các hộ gia đình<br /> thuộc diện nghèo trên đất nước Mỹ”.<br /> Trong cuộc chiến chống đói nghèo, tri thức là một vũ khí quan trọng. Vốn tài liệu<br /> phong phú, đa dạng, bao quát nhiều lĩnh vực nội dung của thư viện công cộng sẽ cung cấp<br /> cho mọi người những thông tin hữu ích và cũng là yếu tố thiết yếu mang đến sự tiếp cận<br /> bình đẳng cho mọi đối tượng sử dụng thư viện, trong đó có người nghèo.<br /> 4. NHỮNG RÀO CẢN TRONG VIỆC SỬ DỤNG CÁC DỊCH VỤ THƯ VIỆN CÔNG CỘNG<br /> CỦA NGƯỜI NGHÈO<br /> Từ phía người nghèo<br /> Việc thiếu thông tin có thể coi là rào cản đầu tiên và cơ bản đối với người nghèo.<br /> Người nghèo dành hầu như toàn bộ quỹ thời gian của mình vật lộn với công cuộc mưu<br /> sinh, đời sống vật chất và tinh thần đều được duy trì ở mức thấp hơn so với các đối tượng<br /> khác trong xã hội. Do đó, kỳ vọng vào việc người nghèo (mà rất nhiều trong số họ có trình<br /> độ văn hóa thấp) nắm bắt được những thông tin không trực tiếp liên quan đến những nhu<br /> cầu cơ bản của người nghèo là một thách thức không nhỏ trong công tác truyền thông của<br /> mọi đơn vị mà các thư viện công cộng cũng không là một ngoại lệ.<br /> Nhiều tài liệu nghiên cứu cho thấy, người nghèo rất khó nắm bắt được những thông<br /> tin về những quyền cơ bản của con người. Và thậm chí, ngay cả khi những thông tin đó có<br /> thể tiếp cận được thì người nghèo cũng thiếu đi những kỹ năng cần thiết để có thể khai thác<br /> và tận dụng được các lợi ích của chúng.<br /> <br /> Ngoài ra, sự dịch chuyển rất nhiều của người nghèo vì công cuộc mưu sinh, sự thiếu<br /> hụt thời gian cũng là rào cản rất lớn để họ có thể tiếp cận và sử dụng các thư viện công<br /> cộng như các nhóm đối tượng khác trong xã hội.<br /> Từ phía các thư viện công cộng<br /> Có thể điểm qua một số yếu tố thường gặp có thể được xem là rào cản với người<br /> nghèo: địa điểm thư viện (nhiều khi không phù hợp), thời gian mở cửa phục vụ của thư<br /> viện (chưa linh hoạt), mức phí trong thư viện (còn cao), sự phù hợp, tương thích của vốn<br /> tài liệu với hoàn cảnh và nhu cầu của người nghèo, sự chuyên nghiệp của nhân viên thư<br /> viện trong việc phục vụ đối tượng đặc biệt này…<br /> Ngoài ra, theo Gieskes (2009), các thư viện công cộng chưa có được một bộ tài liệu<br /> hướng dẫn chi tiết về công tác phục vụ đối tượng đặc biệt này. Đây là cơ sở quan trọng để<br /> các thư viện có được định hướng đúng đắn trong việc phục vụ người nghèo. Theo một<br /> nghiên cứu khảo sát của Hội Thư viện Mỹ, nhiều cán bộ thư viện công cộng cho biết họ<br /> hoàn toàn không biết quy định liên quan đến các dịch vụ phục vụ người nghèo của thư viện<br /> mình. Nhiều người trong số họ chia sẻ: thư viện nơi họ làm định nghĩa người nghèo là<br /> những người sử dụng máy tính công cộng, là những người không tham gia các chương<br /> trình học tập tại bậc cao đẳng, đại học, là những người thường xuyên gây phiền toái, v.v…<br /> Như vậy, bản thân những người làm công tác thư viện công cộng cũng chưa được trang bị<br /> đầy đủ kiến thức về vấn đề đói nghèo và giải quyết đói nghèo – điều đó phải chăng thể hiện<br /> sự chưa sẵn sàng và thiếu đi những nỗ lực cần thiết của các thư viện công cộng trong việc<br /> hỗ trợ người nghèo được tiếp cận gần hơn với các dịch vụ và vốn tài liệu của thư viện?<br /> 5. VẬY, THƯ VIỆN CÔNG CỘNG CẦN LÀM GÌ ĐỂ CÓ THỂ PHỤC VỤ TỐT CHO NGƯỜI<br /> NGHÈO?<br /> Những bạn đọc mà cán bộ thư viện công cộng thường xuyên gặp nhất, những người<br /> mà thường chọn cách làm việc với cán bộ thư viện nhất (để tìm kiếm câu trả lời cho vấn<br /> đề của mình) lại là cộng đồng không bao gồm người nghèo. Rất khó để có thể nhìn thấy<br /> những gương mặt đại diện cho nhóm người nghèo trong các cuộc họp liên quan đến<br /> việc xây dựng các chính sách, kế hoạch quan trọng của thư viện. Đơn giản là vì người<br /> nghèo – họ quá bận rộn với công cuộc mưu sinh và luôn mang tâm lý yếm thế “chắc gì<br /> những gì mình nói sẽ được lắng nghe???” Sanford Berman (2001) đã có một cách lý giải<br /> khác cho vấn đề này khi viết “Sự thật đơn giản là người nghèo không muốn sử dụng các<br /> nguồn lực và thông tin của thư viện như cách những người có thu nhập đầy đủ vẫn làm.<br /> Nguyên nhân cơ bản là: sự đói nghèo và hệ thống kinh tế xã hội cho phép điều được diễn<br /> ra điều đó”.<br /> Như ở trên đã nói: thư viện công cộng là thiết chế dân chủ, tạo ra sự bình đẳng cho<br /> mọi đối tượng trong việc tiếp cận vốn tài liệu và dịch vụ thư viện. Và trong cuộc chiến<br /> chống đói nghèo – thông tin và tri thức chính là thứ vũ khí quan trọng giúp người nghèo<br /> vượt lên nghịch cảnh và vượt lên chính bản thân mình. Vậy, thư viện công cộng cần làm<br /> gì để người nghèo có thể tiếp nhận những vũ khí đó một cách hiệu quả nhất?<br /> <br /> Đầu tiên, các thư viện cần sớm có tài liệu hướng dẫn công tác phục vụ người nghèo.<br /> Điều này là rất cần thiết bởi hiện tại, rất nhiều thư viện công cộng trên thế giới vẫn đang<br /> lúng túng với câu hỏi “Làm thế nào để chúng tôi có thể phục vụ được người nghèo”? Theo<br /> Glen (2006), câu hỏi chuẩn xác hơn và cũng phức tạp hơn mà các thư viện cần trả lời là:<br /> “Thư viện của chúng tôi cần xây dựng và gắn các dịch vụ của mình vào đời sống của người<br /> nghèo như thế nào để họ có thể được hưởng lợi từ những gì mà chúng tôi có thể làm được?”<br /> Sự khác biệt không chỉ nằm trong câu chữ. Câu hỏi thứ nhất chịu ảnh hưởng của tư duy<br /> thụ động theo hướng “cung-cầu” dịch vụ thư viện, kiểu: nếu chúng ta cho người nghèo cái<br /> này, cái kia… thì người nghèo sẽ đến thư viện! Câu hỏi thứ hai mang tính tương tác nhiều<br /> hơn, thể hiện được một quá trình (tìm ra cái cần làm) và kết quả của quá trình đó (người<br /> nghèo sẽ được thụ hưởng lợi ích gì?).<br /> Thư viện cần đa dạng hóa các hoạt động của mình, cụ thể là:<br /> - Phát triển hơn nữa các hoạt động tiếp cận cộng đồng. Mọi người đều rất quen<br /> thuộc với các buổi trưng bày, giới thiệu sách, các cuộc thi, các buổi nói chuyện, toạ đàm…<br /> do thư viện công cộng tổ chức. Đây được xem là cách quảng bá cho thư viện và cũng là<br /> cách tiếp cận cộng đồng khá hiệu quả trong các thư viện công cộng. Gần đây, sự kiện<br /> hackathon do Thư viện thành phố Toronto phối hợp tổ chức đã thu thập được rất nhiều<br /> những sáng kiến, đề xuất của cộng đồng liên quan đến việc chống đói nghèo. Tiếp cận cộng<br /> đồng thành công sẽ giúp cho các thư viện công cộng nhận thức tốt hơn về nhu cầu của<br /> người dùng, từ đó có những điều chỉnh phù hợp và kịp thời trong hoạt động phục vụ bạn<br /> đọc.<br /> - Tăng cường các dịch vụ thư viện lưu động. Đây được xem là dịch vụ thư viện linh<br /> hoạt nhất, phù hợp nhất với người nghèo ở mọi quốc gia.<br /> - Tổ chức các hoạt động tập huấn dành cho người nghèo, đặc biệt là trẻ em và thanh<br /> thiếu niên nghèo – không chỉ cung cấp cho họ các kiến thức mà còn các kỹ năng tìm kiếm<br /> và đánh giá thông tin. Các lớp tập huấn liên quan đến kiến thức tin học căn bản là một hoạt<br /> động có ý nghĩa với hoạt động xoá đói giảm nghèo vì rào cản về công nghệ tạo ra sự bất<br /> bình đẳng trong việc tiếp cận thông tin. Việc tiếp cận với Internet không chỉ giúp người<br /> nghèo được tiếp cận thông tin trực tuyến một cách đơn thuần mà rộng hơn, là giúp người<br /> nghèo có được sự kết nối trực tuyến với tất cả! Theo Beyond Access (2014), một nghiên<br /> cứu gần đây về các thư viện công cộng cho thấy: đối tượng sử dụng thư viện công cộng<br /> thừa nhận sự tác động mang tính tích cực của Internet đến cuộc sống của họ trong các nội<br /> dung về y tế, giáo dục, tiết kiệm thời gian, thu nhập... Các kỹ năng được cung cấp trong<br /> các lớp tập huấn còn giúp người nghèo từng bước được tham gia vào hoạt động học tập<br /> suốt đời.<br /> - Cần phối hợp với các tổ chức cộng đồng khác trong việc cung cấp thông tin một<br /> cách chủ động cho người nghèo. Các thư viện có thể tạo các blog để chia sẻ, cập nhật thông<br /> tin về các hoạt động sắp tới của thư viện dành cho người nghèo và/hoặc cập nhật những<br /> chính sách liên quan trực tiếp đến người nghèo, những hoạt động xoá đói giảm nghèo do<br /> các cơ quan địa phương tổ chức.<br /> <br /> - Cần tập huấn cho cán bộ trong việc phục vụ người nghèo, đặc biệt là trong phương<br /> thức giao tiếp và đánh giá nhu cầu của người nghèo. Cán bộ thư viện công cộng thường<br /> chỉ tập trung nhiều vào việc thu thập các số liệu thống kê việc sử dụng vốn tài liệu thư viện,<br /> các bảng khảo sát, trưng cầu ý kiến người sử dụng, các số liệu thống kê mang tính định<br /> lượng, các bản đóng góp ý kiến từ phía người sử dụng thư viện rồi tổng hợp, xử lý các số<br /> liệu này. Và như vậy, theo Gehner (2010), những cán bộ thư viện đã tỏ ra là mình quá độc<br /> lập trong việc xác định nhu cầu của người khác!<br /> Khi làm việc với người nghèo, hầu hết cán bộ thư viện công cộng đều chỉ chú tâm<br /> đến chữ “nghèo” của người nghèo, từ đó dẫn đến việc xây dựng các quyết sách chỉ căn cứ<br /> chủ yếu dựa trên nhu cầu - điều đó “chỉ đảm bảo được sự tồn tại mà không dẫn đến sự đổi<br /> thay hoặc phát triển đáng kể của cộng đồng”. Gehner đề xuất một cách tiếp cận người<br /> nghèo hiệu quả hơn và cũng nhân văn hơn: tìm hiểu năng lực của chính những người nghèo<br /> đó, hiểu được kỹ năng riêng, trải nghiệm bản thân riêng, tầm nhìn và suy nghĩ riêng của<br /> họ, tạo cơ hội để họ được chia sẻ, được lắng nghe… Nếu mọi cán bộ thư viện công cộng<br /> đều có cùng suy nghĩ: làm việc VÌ người nghèo (chứ không phải là làm việc CHO người<br /> nghèo) thì mọi hoạt động của thư viện sẽ góp phần không nhỏ trong việc nâng cao năng<br /> lực cho nhóm đối tượng đặc biệt này!<br /> KẾT LUẬN<br /> Cuộc chiến chống đói nghèo vẫn đang ở những bước đầu tiên! Các thư viện công<br /> cộng nên đầu tư hơn nữa cho các hoạt động hỗ trợ cộng đồng cả về chiều rộng và chiều<br /> sâu. Nếu thư viện công cộng làm tốt việc trang bị các kỹ năng thông tin cho người nghèo,<br /> tạo điều kiện thuận lợi để người nghèo được tiếp cận với thông tin và nhận thức được quyền<br /> được tiếp cận thông tin của họ, thu hẹp dần khoảng cách công nghệ trong xã hội thì chắc<br /> chắn, tư duy của người nghèo sẽ ít nhiều được thay đổi! Nguyên nhân sâu xa của đói nghèo<br /> đâu đó có bóng dáng của một tư duy cũ. Sự tài trợ cho các nhu cầu căn bản cho ngày hôm<br /> nay mà thiếu đi sự cung cấp các kỹ năng cần thiết để dẫn đến sự thay đổi trong tư duy thì<br /> chắc chắn, người nghèo sẽ vẫn chỉ là người nghèo trong ngày mai với những nhu cầu căn<br /> bản tương tự. Và các thư viện công cộng đã đủ tự tin, sẵn sàng thay đổi tư duy của chính<br /> mình về vai trò của họ trong cuộc chiến chống đói nghèo chưa?<br /> Muốn giúp người nghèo, phải thực-sự-biết họ cần gì!<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. American Library Association, 2017, ‘Extending Our Reach: Reducing Homelessness<br /> Through<br /> Library<br /> Engagement’,<br /> American<br /> Library<br /> Association,<br /> <br /> 2. Asian Development Bank 2017, ‘Poverty in Vietnam’, Asian Development Bank,<br /> <br /> <br />