Thực trạng các mô hình trồng cây Maccadamia tại tỉnh Sơn La

TẠP CHÍ KHOA HỌC<br /> Khoa học Tự nhiên và Công nghệ, Số 10 (9/2017) tr 72 - 81<br /> <br /> THỰC TRẠNG CÁC MÔ HÌNH TRỒNG CÂY MACCADAMIA<br /> TẠI TỈNH SƠN LA<br /> Vũ Thị Liên, Phan Thị Thanh Huyền, Đoàn Đức Lân9<br /> Trường Đại học Tây Bắc<br /> Tóm tắt: Kết quả nghiên cứu cho thấy diện tích trồng cây Macadamia ở huyện Mai Sơn là đơn vị trồng<br /> nhiều Macadamia với 51,8 ha, tiếp theo là huyện Thuận Châu với 17 ha, thấp nhất là thành phố 5,92 ha. Cây<br /> Macadamia sinh trưởng, phát triển khá ổn định, số lượng cây bị chết hàng năm rất ít, chủ yếu do bị trâu bò phá<br /> hoại. Có 3 mô hình trồng Macadamia: Trồng xen chè, cà phê và trồng thuần. Hiện nay các mô hình trồng cây<br /> Macadamia ở giai đoạn ổn định cho sản lượng bình quân dao động 3,2 - 4,5 kg quả tươi/1 cây. Sản lượng quả<br /> giữa các điểm nghiên cứu có sự chênh lệch nhưng không nhiều. Cây giống Macadamia gồm có các dòng: 246,<br /> OC, 849, 816 đây là những giống đã được tuyển chọn và công nhận của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông<br /> thôn (NN&PTNT). Qua đánh giá sơ bộ, tình hình sinh trưởng (đường kính thân, đường kính tán, chiều cao và<br /> khả năng phân cành ...) và phát triển của cây ở mức khá, cây ít bị sâu bệnh và không nên trồng Macadamia ở<br /> khu vực có gió lớn. Tổng diện tích cả 3 địa điểm trồng cây Macadamia phân bố ở độ dốc từ 0 - 15 đạt 64,42 ha<br /> và độ dốc từ 16 - 25 với 10,3 ha. Trong tổng số 74,72 ha, trồng với mật độ 7 × 9 m (158 cây/ha cách 4 hàng<br /> chè một hàng Macadamia) để che bóng cho cây chè, 7 × 8 m (204 cây/ha) che bóng cho cây cà phê. Tại Sơn La<br /> chưa có doanh nghiệp, đơn vị nào đứng ra thu mua, bao tiêu sản phẩm cho người trồng Macadamia, hiện tại<br /> các chủ thu mua chỉ phục cho việc nhân giống, chính vì vậy thị trường trồng, kinh doanh Macadamia chưa được<br /> hình thành. Thu hoạch quả Macadamia từ mặt đất, bằng thủ công là một điều khó khăn vì quả Macadamia là<br /> quả hạch rụng lai rai và có thể kéo dài tới 3 tháng (do có nhiều đợt ra hoa).<br /> Từ khóa: Macadamia, mô hình, thực trạng, Sơn La.<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Sơn La là tỉnh có nhiều thuận lợi về phát triển cây công nghiệp đặc sản như chè, cà phê,<br /> mận, đào... Tuy nhiên, trong cơ cấu cây trồng nông nghiệp của tỉnh chưa có cây nào đáp ứng<br /> được là cây chủ lực để phát triển nông nghiệp của tỉnh. Theo định hướng phát triển của chính<br /> phủ trong những năm gần đây thì nên đưa cây Macadamia vào gây trồng tại các tỉnh Tây Bắc<br /> trong đó có Sơn La.<br /> Macadamia là tên gọi chung cho các loài cây thuộc chi Macadamia trong họ Chẹo<br /> (Proteaceae). Trong số các loài, chi có hai loài là vỏ hạt trơn (Macadamia integrifolia Maiden<br /> & Betche) và loài vỏ hạt sần (Macadamia tetraphylla L. Jhonson) cho quả ăn được có giá trị<br /> thương mại. Các giống Macadamia trồng ở Việt Nam hiện nay đa số thuộc loài Macadamia<br /> integrifolia (dẫn theo Nguyễn Đình Hải, 2010)[5]. Sản phẩm chính của cây Macadamia là hạt.<br /> Theo Nguyễn Công Tạn (2008)[7], hạt Macadamia có hàm lượng dinh dưỡng cao cụ thể với<br /> hàm lượng lớn axít béo không bão hòa (78.2%), tiếp theo là hợp chất đường (10%), Kali<br /> (0,37%), Phốtpho (0,17%) và Magiê (0,12%). Nhờ có hàm lượng dinh dưỡng cao, nên<br /> Macadamia được đánh giá là một sản phẩm nông nghiệp có giá trị.<br /> Tại tỉnh Sơn La, cây Macadamia đã được gây trồng khảo nghiệm từ năm 2000, hiện nay<br /> trên địa bàn tỉnh có 5 loại hình đơn vị như khuyến nông, sự nghiệp khoa học, doanh nghiệp,<br /> 9<br /> <br /> Ngày nhận bài: 14/12/2016. Ngày nhận kết quả phản biện: 24/02/2017. Ngày nhận đăng: 20/9/2017<br /> Liên lạc: Vũ Thị Liên, e - mail: luocvang09@gmail.com<br /> <br /> 72<br /> <br /> hộ gia đình đã và đang trồng khảo nghiệm với diện tích 85,6 ha [1]. Sau 15 năm gây trồng có<br /> thể khẳng định bước đầu cho kết quả khả quan, cây sinh trưởng và phát triển khá phù hợp với<br /> điều kiện đất đai và tiểu vùng khí hậu tại một số địa phương của Sơn La.<br /> Cây Macadamia có thể trồng xen và phát triển tốt cùng với các loài cây công nghiệp<br /> như chè, cà phê,... hoặc có thể trồng phân tán hoặc trồng thuần loài [1]. Tuy nhiên, việc trồng<br /> và phát triển cây Macadamia trên địa bàn đang còn tự phát, diện tích trồng nhỏ lẻ, manh mún,<br /> nhiều dòng trồng tập trung vào khảo nghiệm, nhân giống. Một số mô hình trồng tại các huyện<br /> cho thấy một số giống không thích nghi với điều kiện lập địa, tỉ lệ đậu quả thấp hoặc không ra<br /> quả. Việc làm rõ hơn về thực trạng các mô hình trồng cây Macadamia trên địa bàn tỉnh Sơn<br /> La làm cơ sở khoa học cho những nghiên cứu tiếp sau là việc làm cần thiết.<br /> 2. Mục tiêu, phƣơng pháp và phạm vi nghiên cứu<br /> 2.1. Mục tiêu nghiên cứu<br /> Điều tra thực trạng và khó khăn, tồn tại trong các mô hình trồng cây Macadamia ở tỉnh<br /> Sơn La.<br /> 2.2. Phạm vi nghiên cứu<br /> Địa điểm: Gồm hai huyện Mai Sơn, Thuận Châu và thành phố Sơn La.<br /> Thời gian: 12/2015 - 11/2016<br /> 2.3. Phương pháp nghiên cứu<br /> 2.3.1. Phương pháp kế thừa tài liệu<br /> Phương pháp này được áp dụng để tìm hiểu, kế thừa và thu thập tài liệu, các số liệu,<br /> thông tin có liên quan về các mô hình trồng cây Macadamia và thu thập tài liệu về hệ thống cơ<br /> chế chính sách và việc thực hiện các chính sách trong mô hình phát triển cây Macadamia ở<br /> tỉnh Sơn La.<br /> 2.3.2. Phương pháp điều tra ngoại nghiệp<br /> Sử dụng bộ công cụ PRA (phương pháp đánh giá nhanh nông thôn có sự tham gia). Số<br /> lượng phỏng vấn 30 người/1 huyện và thành phố<br /> Tiến hành phỏng vấn 90 hộ dân địa phương, cán bộ xã và chủ mô hình trồng cây<br /> Macadamia tại 3 địa điểm Mai Sơn, Thuận Châu và thành phố Sơn La về giống, các biện pháp<br /> kỹ thuật, thời gian ra hoa tạo quả, năng suất,… thông qua mẫu phiếu phỏng vấn.<br /> - Phỏng vấn cán bộ xã, thôn: Phỏng vấn cán bộ của xã, bản nhằm tìm hiểu tình hình<br /> chung về tự nhiên, kinh tế, xã hội của xã, bản, như: Dân số, mức sống, dân trí, các loại đất<br /> đai, sản xuất nông lâm nghiệp, thị trường, các hỗ trợ từ bên ngoài, các hình thức sử dụng tài<br /> nguyên rừng,...<br /> 73<br /> <br /> - Phỏng vấn các hộ gia đình (HGĐ): Bảng phỏng vấn bán định hướng được chuẩn bị<br /> trước nhằm thu được các thông tin về tình hình của từng HGĐ. Phỏng vấn các HGĐ với đầy<br /> đủ đại diện cho các nhóm hộ khá, trung bình và khó khăn. Nội dung phỏng vấn là các vấn đề<br /> liên quan đến đặc điểm của HGĐ, hoạt động sản xuất nông lâm nghiệp, các nguồn thu nhập,<br /> chi phí, nhu cầu mong muốn có hay không trồng cây Macadamia.<br /> - Đo độ dốc bằng dụng cụ la bàn.<br /> 2.3.3. Phương pháp tính toán và xử lý số liệu<br /> Số liệu thu thập qua bảng phỏng vấn bán định hướng được xử lý và phân tích định<br /> lượng bằng phần mềm Excel. Kết quả xử lý được thể hiện theo dạng phân tích, mô tả, bảng và<br /> biểu đồ.<br /> 3. Kết quả và thảo luận<br /> 3.1. Thực trạng phát triển các mô hình trồng cây Macadamia trên địa bàn tỉnh Sơn La<br /> - Về diện tích:<br /> Qua điều tra thực trạng về diện tích trồng cây Macadamia, kết quả thu được ở Bảng 1<br /> cho thấy diện tích trồng cây Macadamia huyện Mai Sơn là đơn vị trồng nhiều Macadamia với<br /> 51,8 ha tập trung chủ yếu ở một số xã: Chiềng Mung, Chiềng Mai, Cò Nòi, Nà Ban, tiếp theo<br /> là huyện Thuận Châu với 17 ha thấp nhất là thành phố 5,92 ha. Tuy nhiên, cây Macadamia<br /> chủ yếu đang trong giai đoạn kiến thiết cơ bản theo chủ trương của tỉnh, phát triển đại trà 4<br /> giống tiến bộ kỹ thuật đã được tuyển chọn và công nhận của Bộ Nông nghiệp và Phát triển<br /> nông thôn [1, 2, 3].<br /> - Về phương thức trồng:<br /> Có 3 mô hình trồng Macadamia trồng xen chè, cà phê và trồng thuần. Mô hình trồng<br /> Macadamia thuần và trồng xen Macadamia với chè mới trồng được 3 năm (2013) cây sinh<br /> trưởng, phát triển khá tốt và có một số cây ra hoa bói. Hiện nay các mô hình trồng xen cây<br /> Macadamia với cà phê ở giai đoạn ổn định điển hình là mô hình trồng cây Macadamia xen với<br /> cà phê tại bản Mòng, xã Hua La, thành phố Sơn La trồng năm 2003, lúc trồng là 175 cây, hiện<br /> còn 150 cây, cho sản lượng quả bình quân đạt gần 4,1 kg quả tươi/cây với giá thu mua hiện tại<br /> dao động 110.000 - 120.000 đồng/kg quả tươi.<br /> Ở huyện Thuận Châu mô hình trồng xen cây Macadamia với cà phê tại bản Nong ỏ xã<br /> Púng Tra trồng năm 2003 với 1,5 ha sản lượng bình quân 3,2 kg quả tươi/cây, ở huyện Mai<br /> Sơn mô hình trồng xen cây Macadamia với cà phê tại Trung tâm Giáo dục lao động tỉnh Sơn<br /> La (Trung tâm 05 - 06) với 1,5 ha có 350 cây đạt 4,5 kg quả tươi/1 cây. Như vậy, sản lượng<br /> quả giữa các điểm nghiên cứu nhìn chung thấp có lẽ là do đợt mưa đá tháng 5/2016 gây rụng<br /> quả non, năm 2016 nóng khô kéo dài. Sự chênh lệch giữa các điểm nghiên cứu không nhiều.<br /> Sở dĩ ở Mai Sơn sản lượng cao hơn là do kỹ thuật chăm sóc, tỉa cành tạo tán đúng kỹ thuật,<br /> đất đai bằng phẳng hơn. Hiện nay, các vườn đã cho thu nhập tương đối ổn định qua các năm<br /> nhưng khả năng ra hoa, đậu quả còn phải phụ thuộc vào điều kiện khí hậu, khả năng sinh<br /> 74<br /> <br /> trưởng của cây Macadamia trên nhiều loại đất khác nhau, kỹ thuật chăm sóc Bảng 1 cho thấy<br /> tại khu vực nghiên cứu cây giống Macadamia gồm có các giống 246, OC, 849, 816 đây là<br /> những giống đã được tuyển chọn và công nhận của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn<br /> [3,4]. Qua đánh giá sơ bộ, diện tích cây Macadamia được trồng tại Sơn La trên đất có độ dày<br /> tầng đất là >1 m. Đây là yếu tố ảnh hưởng đến khả năng sinh trưởng, phát triển và sản lượng<br /> quả của cây Macadamia, không có những yếu tố gây trở ngại cho sự phát triển của bộ rễ như<br /> đá tảng, đá ong dày đặc. Tình hình sinh trưởng và phát triển khá ổn định, đường kính thân,<br /> đường kính tán, chiều cao và khả năng phân cành khá, số lượng cây bị chết hàng năm rất ít,<br /> chủ yếu do bị trâu bò phá hoại, trồng bằng cây thực sinh (cây ươm từ hạt) sau 5 đến 8 năm<br /> mới bắt đầu ra hoa và cho bói quả. Tuy nhiên, trong quá trình chăm sóc cần có chế độ tưới<br /> nước, bón phân cho cây vào thời kỳ ra hoa và có xuất hiện gió Lào.<br /> -Tình hình phân bố cây Macadamia theo độ dốc:<br /> Cây Macadamia có hệ rễ cọc kém phát triển, rễ chùm lớn, phạm vi phân bố rễ chỉ cách<br /> mặt đất khoảng 70 cm trở lại. Có tới 70% bộ rễ phân bố tập trung ở tầng đất từ 0 - 30 cm, nên<br /> cây Macadamia chống chịu gió lớn và bão rất kém, thường gẫy đổ hoặc rụng hoa quả nhiều.<br /> Chính vì vậy yếu tố độ dốc có ảnh hưởng rất lớn đến sinh trưởng, phát triển và năng suất của<br /> cây Macadamia sau này. Trên địa bàn tỉnh Sơn La, cây Macadamia cũng đã được trồng trên<br /> các độ dốc khác nhau, kết quả điều tra được thể hiện qua Bảng 2/<br /> Độ dốc là yếu tố quan trọng ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả phát triển cây Macadamia<br /> và ảnh hưởng đến bố trí cây trồng, sinh trưởng, sản lượng quả các yếu tố khác bao gồm tình<br /> trạng xói mòn, rửa trôi đất, việc áp dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật, chi phí sản xuất (dẫn<br /> theo Nguyễn Công Tạn, 2003)[6]. Do điều kiện địa hình đặc thù của tỉnh Sơn La, hầu hết là<br /> địa hình dạng núi thấp, núi trung bình và núi cao, những vùng dạng thung lũng, bằng phẳng<br /> tập trung cho phát triển lúa nước và một số cây trồng có lợi thế khác, vì vậy để bố trí được<br /> quỹ đất tập trung, liền vùng để phát triển cây Macadamia là rất khó khăn.<br /> Ở các huyện Mai Sơn, Thuận Châu và thành phố Sơn La có diện tích cây cà phê lớn,<br /> yêu cầu cần trồng cây che bóng nhất định để vừa đủ độ tàn che cho cây sinh trưởng phát triển,<br /> tránh được sương muối vào mùa đông, vừa có thể tạo thu nhập cho người dân, vì vậy người<br /> dân đã bước đầu lựa chọn cây Macadamia.<br /> Qua bảng số liệu trên cho thấy tình hình phân bố cây Macadamia được trồng ở độ dốc<br /> trong khoảng 0-15 chiếm diện tích nhiều hơn phân bố cây trong khoảng độ dốc 16 - 25.<br /> Tổng diện tích cả 3 địa điểm trồng cây Macadamia phân bố ở độ dốc từ 0 - 15 đạt 64,42 ha<br /> và độ dốc từ 16 - 25 với 10,3 ha. Trong tổng số 74,72 ha, trồng với mật độ 7 x 9 m (158<br /> cây/ha cách 4 hàng chè một hàng Macadamia) để che bóng cho cây chè, 7 × 8 m (204 cây/ha)<br /> che bóng cho cây cà phê.<br /> Cắt tỉa tạo tán: Đây là khâu kỹ thuật hết sức quan trọng, ảnh hưởng lớn đến khả năng<br /> sinh trưởng, tình hình sâu bệnh và năng suất vườn cây sau này. Tuy nhiên, quá trình điều tra<br /> cho thấy hầu hết các chủ hộ không thực hiện cắt tỉa tạo tán, một số hộ cắt tỉa nhưng thực hiện<br /> chưa đúng kỹ thuật, chỉ có Trung tâm Giáo dục lao động tỉnh Sơn La, Trung Tâm Khoa học<br /> Lâm nghiệp Vùng Tây Bắc thực hiện cắt tỉa đúng kỹ thuật.<br /> 75<br /> <br /> Bảng 1.Thống kê diện tích Macadamia đã trồng tại khu vực nghiên cứu năm 2016<br /> TT<br /> <br /> Chủ sở hữu/địa điểm<br /> <br /> A Huyện Thuận Châu<br /> 1 Quàng Văn Nam, bản Nong Ỏ, xã Púng Tra,<br /> huyện Thuận Châu<br /> 2 Nguyễn Hữu Phước, bản Tiên Hưng, Phỏng<br /> Lái, huyện Thuận Châu<br /> Trồng lần 1<br /> Trồng lần 2<br /> 3 Trần Văn Đồng, bản Tiên Hưng, xã Phỏng<br /> Lái, huyện Thuận Châu<br /> 4 Nguyễn Văn Báu, bản Kiến Xương, xã<br /> Phỏng Lái, huyện Thuận Châu<br /> 5 Nguyễn Văn Khiêm, bản Kiến Xương, xã<br /> Phỏng Lái, huyện Thuận Châu<br /> 6 Bản Quỳnh Châu đường 279 xã Phỏng Lái,<br /> huyện Thuận Châu<br /> Tổng: 17<br /> B Thành phố Sơn La<br /> 1 Bà Hà Thu Trang Thành phố Sơn La<br /> 2 Lường Văn Thông, bản Mòng, xã Hua La,<br /> thành phố Sơn La<br /> Lường Văn Din và hộ Cà Văn Tun, bản<br /> Sàng, xã Hua La<br /> 3 Lù Văn Sơn, bản Bó Phứa, phường Chiềng<br /> An thành phố Sơn La<br /> 4 Vườn cây đầu dòng (Vườn ươm - Trung tâm<br /> Khoa học Lâm nghiệp Vùng Tây Bắc)<br /> Tổng: 5, 92<br /> C Huyện Mai Sơn<br /> 1 Trung tâm Giáo dục Lao động tỉnh Sơn La<br /> Khảo nghiệm huyện Mai Sơn<br /> <br /> Mô hình thâm canh tại Trung tâm<br /> 2 Mô hình Trung tâm Khuyến nông Mai Sơn<br /> Bản Nà Kẹ, xã Chiềng Mung<br /> Cát Duy Biên, (km17 xã Chiềng Mung<br /> huyện Mai Sơn)<br /> Bản Nà Ban, thị trấn Hát Lót<br /> Bản Mòn, xã Cò Nòi<br /> Bản Vạy, xã Chiềng Mai<br /> Tổng: 51, 8<br /> <br /> 76<br /> <br /> Diện<br /> tích<br /> (ha)<br /> <br /> Nguồn giống<br /> <br /> 2,00 H2, OC, 800, 788, 900<br /> <br /> Loại Năm<br /> giống trồng<br /> <br /> Sản lượng<br /> quả<br /> (Kg/ cây)<br /> <br /> Ghép 2003<br /> <br /> 3,2<br /> <br /> 2,50<br /> 2,00 246, OC, 849, 900, 816 Ghép 2011<br /> 0,50 OC, H2<br /> Ghép 2014<br /> 6,00 OC, 816, 849, 246<br /> Ghép 2014<br /> 1,50 OC, 816, 849, 246<br /> <br /> Ghép 2014<br /> <br /> 1,00 OC, 816, 849, 246<br /> <br /> Ghép 2014<br /> <br /> 1,5 OC, 816, 849, 246<br /> <br /> Ghép 2016<br /> <br /> 0,26 H2, OC<br /> 0,50 H2, OC, 800, 788, 900<br /> <br /> Ghép 2000<br /> Ghép 2003<br /> <br /> 1,50 H2, OC, 800, 788, 900<br /> <br /> Ghép 2003<br /> <br /> 2,66 OC, H2, 800, 900, 788, Ghép 2003<br /> 246, 816<br /> 1,00 246, 816, OC<br /> Ghép 2015<br /> <br /> 11,00<br /> 1,00 OC, 246, 816, 849,<br /> BV1, BV2, BV3, BV4,<br /> 1, H, 800, 842, TQ4.<br /> 10,00 OC, 246, 849, 816<br /> 40,8<br /> 13,80 816, 842, OC, 800, 695<br /> 0,5 816, 842, OC, 800, 695<br /> <br /> Ghép 2003<br /> <br /> Ghép 2014<br /> Ghép 2012<br /> Ghép 2013<br /> <br /> 13,00 816, 842, OC, 800, 695 Ghép 2013<br /> 1 816, 842, OC, 800, 695 Ghép 2013<br /> 12,5 816, 842, OC, 800, 695 Ghép 2014<br /> <br /> 4,1<br /> <br /> 3,9<br /> <br /> 4,5<br /> <br />