Tiếp cận chuỗi giá trị nhằm nâng cao lợi thế cạnh tranh cho sản phẩm thủy sản khai thác - Trường hợp mặt hàng cá Ngừ sọc dưa tại Khánh Hòa

Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> <br /> Số 4/2013<br /> <br /> KEÁT QUAÛ NGHIEÂN CÖÙU ÑAØO TAÏO SAU ÑAÏI HOÏC<br /> <br /> TIẾP CẬN CHUỖI GIÁ TRỊ NHẰM NÂNG CAO LỢI THẾ CẠNH TRANH<br /> CHO SẢN PHẨM THỦY SẢN KHAI THÁC - TRƯỜNG HỢP MẶT HÀNG<br /> CÁ NGỪ SỌC DƯA TẠI KHÁNH HÒA<br /> ACCESS VALUE CHAIN TO IMPROVE COMPETITIVE ADVANTAGE FOR MARINE<br /> FISHING PRODUCTS – THE CASE OF SKIPJACK TUNA IN KHANH HOA<br /> Phan Lê Diễm Hằng1, Nguyễn Ngọc Duy2<br /> Ngày nhận bài: 03/4/2013; Ngày phản biện thông qua: 02/5/2013; Ngày duyệt đăng: 10/12/2013<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Nghiên cứu tiếp cận phân tích chuỗi giá trị, trường hợp mặt hàng cá ngừ sọc dưa ở Khánh Hòa nhằm đề xuất giải<br /> pháp nâng cao lợi thế cạnh tranh và phát triển kinh doanh bền vững mặt hàng thủy sản này. Kết quả nghiên cứu cho thấy<br /> chuỗi giá trị cá ngừ sọc dưa ở Khánh Hòa đang có khả năng cạnh tranh yếu trên toàn chuỗi giá trị toàn cầu. Ngư dân, nậu<br /> vựa lớn và công ty chế biến thủy sản là những tác nhân then chốt trong chuỗi giá trị, nhưng họ gặp khó khăn trong việc tiếp<br /> cận thông tin thị trường nước ngoài, chưa đáp ứng được các yêu cầu khắt khe của khách hàng, và đang chịu sức ép mặc<br /> cả cao từ phía nhà nhập khẩu. Mối quan hệ giữa các tác nhân trong chuỗi thiếu sự gắn kết. Ngư dân là tác nhân chịu thiệt<br /> nhiều nhất với giá đầu ra thấp và rủi ro sản xuất cao. Nghiên cứu kiến nghị giải pháp tăng cường liên kết và hợp tác giữa<br /> các tác nhân trong chuỗi nhằm tạo lợi thế cạnh tranh lâu dài cho mặt hàng thủy sản này.<br /> Từ khóa: cá ngừ sọc dưa, chuỗi giá trị, lợi thế cạnh tranh, sản phẩm thủy sản<br /> <br /> ABSTRACT<br /> This research accesses value chain analysis for examining the case of the skipjack tuna in Khanh Hoa to suggest<br /> solutions to improve competitive advantage and develop sustainable business for this item. The research results demonstrate<br /> that the value chain of the skipjack tuna has weak competitive capacity in global value chain. Fishers, large traders and<br /> export seafood processing companies are the key actors of this chain, but they face with difficulties in accessing information<br /> of foreign markets, unfulfilling the strick requirements of customers, and disadvantages due to high barnaining power from<br /> the importers. Cooperation between the actors within the chain lacks linking closely. The fishers get the most disadvantages<br /> for their low output price and high production risk. The research recommends solutions of strengthening links and<br /> cooperation among the actors in the chain to create long-term competitive advantage for this fishery product.<br /> Keywords: skipjack tuna, value chain, competitive advantage, fishery product<br /> I. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Khánh Hòa là một tỉnh nằm ở miền duyên hải<br /> Nam Trung Bộ có lợi thế phát triển ngành khai thác<br /> thủy sản. Sản lượng thủy sản khai thác biển của<br /> Khánh Hòa tăng bình quân 2%/năm từ năm 2009<br /> đến 2011 và chiếm khoảng 80% tổng sản lượng<br /> thủy sản của cả tỉnh (Cổng thông tin điện tử Khánh<br /> Hòa, 2013). Sản lượng khai thác biển của tỉnh đạt<br /> khoảng 75.174 tấn trong năm 2011 (Cổng thông<br /> tin điện tử Khánh Hòa, 2013). Cá ngừ sọc dưa là<br /> 1<br /> 2<br /> <br /> sản phẩm khai thác biển có giá trị kinh tế cao, mang<br /> lại nguồn sinh kế chủ yếu cho ngư dân đánh bắt<br /> nghề lưới rê trong tỉnh, và là nguồn thu nhập quan<br /> trọng cho những tác nhân khác tham gia trong chuỗi<br /> (DANIDA, 2010). Tuy nhiên, hiện nay có nhiều<br /> thách thức trong sản xuất và phân phối sản phẩm<br /> thủy sản khai thác về các vấn đề liên quan đến đáp<br /> ứng yêu cầu người tiêu dùng về chất lượng, an<br /> toàn vệ sinh thực phẩm, truy xuất nguồn gốc, sản<br /> xuất thân thiện với môi trường và bảo vệ nguồn lợi.<br /> <br /> Phan Lê Diễm Hằng: Cao học Quản trị kinh doanh 2009 - Trường Đại học Nha Trang<br /> ThS. Nguyễn Ngọc Duy: Khoa Kinh tế - Trường Đại học Nha Trang<br /> <br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG • 107<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> Đây là những thách thức đòi hỏi xây dựng chuỗi giá<br /> trị sản phẩm gắn kết chặt chẽ tất cả các tác nhân<br /> trong chuỗi nhằm đạt được mục tiêu là tạo lập lợi<br /> thế cạnh tranh có tính bền vững cho sản phẩm thủy<br /> sản khai thác trên thị trường quốc tế. Vì vậy, nghiên<br /> cứu này tiếp cận chuỗi giá trị để phân tích chuỗi giá<br /> trị sản phẩm thủy sản khai thác - mặt hàng cá ngừ<br /> sọc dưa ở thị trường Khánh Hòa nhằm đạt được<br /> các mục tiêu cụ thể là: (1) Xác định các tác nhân<br /> và các mối liên kết trong chuỗi; (2) Đánh giá cách<br /> thức tổ chức, vận hành thị trường và tình hình cạnh<br /> tranh trong ngành; và (3) Đề xuất các kiến nghị về<br /> mặt chính sách để nâng cao lợi thế cạnh tranh lâu<br /> dài và phát triển kinh doanh bền vững.<br /> II. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI VÀ PHƯƠNG PHÁP<br /> NGHIÊN CỨU<br /> 1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu<br /> Đối tượng nghiên cứu là các tác nhân trong<br /> chuỗi bao gồm: ngư dân, chủ nậu vựa, công ty chế<br /> biến thủy sản xuất khẩu (CBTSXK), người bán sỉ<br /> và người bán lẻ. Nghiên cứu được thực hiện trên<br /> phạm vi địa bàn tỉnh Khánh Hòa. Dữ liệu được thu<br /> thập thông qua phỏng vấn trực tiếp các tác nhân<br /> trong chuỗi. Số liệu thu thập gồm 40 mẫu hộ ngư<br /> dân, 4 nậu vựa, 5 công ty CBTSXK, 4 người buôn<br /> bán sỉ và 5 người bán lẻ. Số liệu nghiên cứu được<br /> điều tra trong năm 2012 cho năm 2011.<br /> 2. Phương pháp nghiên cứu<br /> Chuỗi giá trị là tập hợp tất cả các hoạt động để<br /> tạo ra một sản phẩm cho người tiêu dùng cuối cùng<br /> <br /> Số 4/2013<br /> thông qua những giai đoạn khác nhau của hoạt động<br /> sản xuất, làm tăng giá trị và phân phối (Kaplinsky<br /> và Morris, 2001). Mô hình SCP (Structure–Conduct–<br /> Performance) của Bain (1951) tiếp cận theo chuỗi<br /> giá trị ngành hàng kinh doanh chỉ ra mối liên hệ giữa<br /> 3 nhân tố cấu trúc thị trường (S), sự vận hành (C)<br /> và kết quả thực hiện thị trường (P) trong chuỗi giá trị<br /> sản phẩm. Nghiên cứu này sử dụng mô hình SCP<br /> để phân tích chuỗi giá trị sản phẩm mặt hàng cá<br /> ngừ sọc dưa tại Khánh Hòa. Căn cứ vào mục tiêu<br /> nghiên cứu và những hạn chế về dữ liệu, nghiên<br /> cứu này tập trung phân tích nhân tố cấu trúc thị<br /> trường và vận hành thị trường, cụ thể là:<br /> - Cấu trúc thị trường (S): xác định các tác nhân<br /> và các mối liên kết trong chuỗi giá trị, đặc điểm sản<br /> xuất kinh doanh của các tác nhân.<br /> - Vận hành của thị trường (C): cách thức xác<br /> định giá, các phương thức giao dịch và thanh toán,<br /> khả năng tiếp cận thông tin thị trường, khả năng<br /> kiểm soát chất lượng và truy xuất nguồn gốc, và<br /> tình hình cạnh tranh trong ngành.<br /> III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN<br /> 1. Cấu trúc và đặc điểm các tác nhân trong chuỗi<br /> Cấu trúc thị trường chuỗi giá trị cá ngừ sọc dưa<br /> tại Khánh Hòa gồm các tác nhân: ngư dân, nậu vựa<br /> lớn, công ty CBTSXK, người buôn bán sỉ và người<br /> bán lẻ. Sản phẩm cá ngừ sọc dưa được sản xuất<br /> và phân phối cho thị trường thông qua kênh chủ<br /> yếu là từ ngư dân đến các nậu vựa lớn và các công<br /> ty CBTSXK, sau đó xuất khẩu ra thị trường nước<br /> ngoài (hình 1).<br /> <br /> Hình 1. Kênh phân phối trong chuỗi giá trị cá ngừ sọc dưa tại Khánh Hòa<br /> <br /> 108 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> Đặc điểm các tác nhân trong chuỗi:<br /> - Ngư dân khai thác cá ngừ sọc dưa phần lớn<br /> là những ngư dân đánh bắt xa bờ bằng nghề lưới<br /> rê với công suất từ 90 CV trở lên. Số tấm lưới sử<br /> dụng trong đánh bắt năm 2011 của các tàu được<br /> điều tra dao động từ 150 tấm đến 380 tấm. Các tàu<br /> hoạt động trung bình 10 đến 11 tháng trong năm<br /> với số chuyến đánh bắt trung bình khoảng 11,43<br /> chuyến/năm. Số thủy thủ bình quân 11 người. Sản<br /> lượng bình quân cá ngừ sọc dưa của các tàu được<br /> điều tra là 135 tấn trong mùa vụ đánh bắt năm 2011.<br /> Tàu có sản lượng thấp nhất là 84 tấn và tàu có sản<br /> lượng cao nhất là 172 tấn. Sản lượng cá ngư dân<br /> khai thác được hầu hết bán cho chủ nậu vựa quen<br /> thuộc của họ.<br /> - Nậu vựa là những người thu mua cá trực tiếp<br /> từ ngư dân với sản lượng mua lớn. Hoạt động mua<br /> bán của họ diễn ra chủ yếu tại các cảng cá. Các nậu<br /> vựa lớn thường mua hết sản lượng cá mà ngư dân<br /> khai thác được. Họ chủ yếu phân phối trực tiếp lại<br /> cho các công ty CBTSXK. Theo điều tra, năm 2011<br /> một số nậu vựa lớn có đơn đặt hàng trực tiếp từ các<br /> nhà nhập khẩu nước ngoài. Do đặc điểm xuất thân<br /> của họ từ gia đình có truyền thống khai thác thủy<br /> sản nên quan hệ mua bán giữa nậu vựa và ngư dân<br /> được duy trì bền vững qua nhiều năm.<br /> - Công ty CBTSXK là tác nhân rất quan trọng<br /> trong chuỗi. Họ chuyên thu mua cá nguyên liệu từ<br /> các nậu vựa lớn và có vai trò quyết định chi phối<br /> về giá cả trực tiếp đối với nậu vựa và gián tiếp đối<br /> với ngư dân. Họ cũng đặt ra các tiêu chuẩn về kích<br /> cỡ và chất lượng cho nguyên liệu cá ngừ sọc dưa.<br /> Sản phẩm chế biến của các công ty CBTSXK chủ<br /> yếu cung cấp cho các nhà nhập khẩu ở thị trường<br /> nước ngoài.<br /> - Nhà nhập khẩu là tác nhân cuối cùng trong<br /> chuỗi giá trị cá ngừ sọc dưa xuất khẩu. Họ luôn<br /> đặt ra yêu cầu khắt khe về tiêu chuẩn chất lượng<br /> và truy xuất nguồn gốc sản phẩm. Các nhà nhập<br /> khẩu chủ yếu ở thị trường Trung Đông và Châu Âu.<br /> Năm 2011, do thiếu nguồn nguyên liệu nên một số<br /> công ty chế biến thủy sản Thái Lan đã chuyển sang<br /> thu mua sản phẩm sơ chế từ các công ty CBTSXK<br /> Khánh Hòa. Họ cũng cạnh tranh trực tiếp các công<br /> ty chế biến trong tỉnh để thu mua cá nguyên liệu từ<br /> các nậu vựa.<br /> - Người buôn bán sỉ là những người mua cá từ<br /> các nậu vựa lớn hoặc ngư dân, sau đó họ bán lại<br /> cho người bán lẻ hoặc bán cho người tiêu dùng tại<br /> cảng. Đa số họ là những người bà con với các nậu<br /> vựa và ngư dân. Sản lượng mua của những người<br /> buôn bán sỉ khoảng 100 đến 500 kg/ngày.<br /> <br /> Số 4/2013<br /> - Người buôn bán lẻ là những người buôn bán<br /> tại các chợ bán lẻ ở thành phố Nha Trang và các<br /> huyện trong tỉnh Khánh Hòa. Họ mua cá ngừ sọc<br /> dưa từ người buôn bán sỉ, sau đó bán lại trực tiếp<br /> cho người tiêu dùng cuối cùng. Người bán lẻ rất đa<br /> dạng và họ mua bán nhiều loại cá khác nhau.<br /> 2. Tổ chức và vận hành thị trường<br /> 2.1. Phương thức giao dịch mua bán<br /> Các quan hệ mua bán trên thị trường theo<br /> phương thức tự do không có hợp đồng. Mối quan<br /> hệ mua bán ràng buộc giữa các tác nhân trong kênh<br /> chủ yếu dựa trên niềm tin cậy lẫn nhau thông qua<br /> thỏa thuận bằng miệng. Uy tín và trách nhiệm, tài<br /> chính sòng phẳng và rõ ràng, thanh toán đúng hạn<br /> là những nhân tố quan trọng nhất để duy trì mối<br /> quan hệ mua bán lâu dài và bền vững giữa các tác<br /> nhân trong chuỗi cung ứng cá ngừ sọc dưa. Hiện<br /> nay, ngư dân và công ty chế biến khó có thể tiếp<br /> cận được nhau trong giao dịch mua bán cá trên thị<br /> trường. Vì vậy, ngư dân không thể nhận đầy đủ giá<br /> trị mà họ tạo ra và các công ty CBTSXK khó có thể<br /> kiểm soát được chất lượng nguồn nguyên liệu. Các<br /> công ty CBTSXK và nhà nhập khẩu thường dựa<br /> vào hợp đồng được ký kết qua email hoặc fax để<br /> giao dịch. Sau khi thống nhất sản lượng, tiêu chuẩn<br /> chất lượng và giá cả, nhà nhập khẩu tiến hành đặt<br /> cọc và công ty CBTSXK tiến hành cung cấp hàng.<br /> Giao dịch hoàn tất khi nhà nhập khẩu thanh toán hết<br /> toàn bộ giá trị đơn hàng sau khi nhận được hàng.<br /> Nhìn chung hình thức thanh toán được sử dụng<br /> là người mua trả ngay một phần bằng tiền mặt cho<br /> người bán tại thời điểm giao hàng, sau đó vài ngày<br /> người mua thanh toán hết số tiền còn lại. Hình thức<br /> mua bán giao ngay với việc thanh toán ngay hoặc<br /> trong vòng một ngày thường được sử dụng giữa<br /> nậu vựa, người buôn bán sỉ và bán lẻ.<br /> 2.2. Quy trình xác lập giá<br /> Giá xuất khẩu cá ngừ sọc dưa của các công ty<br /> CBTSXK hầu như phụ thuộc hoàn toàn vào giá của<br /> thị trường thế giới (giá nhà nhập khẩu), trên cơ sở<br /> đó các nhà chế biến định giá thu mua cho các nậu<br /> vựa. Thông qua hệ thống thông tin liên lạc các chủ<br /> nậu vựa đã nắm được thông tin về sản lượng khai<br /> thác được từ các tàu. Các chủ nậu tìm kiếm các<br /> công ty chế biến và tiến hành đàm phán thương<br /> lượng để xác định mức giá và sản lượng cung ứng<br /> trước khi họ định giá cho ngư dân. Các chủ nậu vựa<br /> sẽ ưu tiên cung cấp cho những công ty chế biến trả<br /> giá cao cho họ.<br /> Giá thu mua từ ngư dân biến động qua từng<br /> tháng, nhưng thường không đổi suốt một đợt thu mua<br /> <br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG • 109<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> <br /> Số 4/2013<br /> <br /> trong tháng và không chênh lệch nhau giữa các chủ<br /> nậu. Điều tra từ các chủ nậu vựa thấy rằng giá bán<br /> cá ngừ sọc dưa tăng bình quân 2,3%/tháng trong<br /> năm 2011 với mức giá cá trung bình 25.625 đồng/kg.<br /> Do sự khan hiếm tương đối về cung của sản phẩm<br /> này trên thị trường thế giới nên giá cá tăng qua các<br /> tháng trong năm 2011.<br /> Đối với giá mua vào của những người buôn<br /> bán sỉ, quyền định giá hoàn toàn phụ thuộc vào các<br /> chủ nậu vựa lớn. Người buôn bán sỉ mua bán với<br /> sản lượng nhỏ. Giá mua bán giữa người buôn bán<br /> sỉ và người bán lẻ phụ thuộc vào các yếu tố như:<br /> sản lượng cá lưu thông trên thị trường, sức mua<br /> của thị trường, chất lượng và kích cỡ cá, những<br /> thỏa thuận và thương lượng giữa họ.<br /> Với qui trình xác lập giá trên, người đóng vai<br /> trò điều tiết và chi phối thị trường trong nước là các<br /> công ty CBTSXK bởi sản lượng mua vào lớn. Các<br /> công ty chế biến không chịu ràng buộc hay sức<br /> ép lớn khi thu mua cá. Họ có quyền lựa chọn nhà<br /> cung ứng với các yêu cầu về giá cả, kích cỡ và chất<br /> lượng sản phẩm. Tuy nhiên, quyền lực mặc cả của<br /> họ yếu hơn so với nhà nhập khẩu. Điều này chứng<br /> tỏ rằng chuỗi giá trị sản phẩm cá ngừ sọc dưa ở<br /> Khánh Hòa có vị thế cạnh tranh yếu trên toàn chuỗi<br /> <br /> giá trị toàn cầu của sản phẩm này. Ngư dân là tác<br /> nhân gặp nhiều bất lợi nhất so với các tác nhân<br /> khác trong chuỗi. Nguyên nhân do họ bị hạn chế về<br /> thông tin thị trường và bị ràng buộc mối quan hệ với<br /> các nậu vựa, trong khi đó chưa có một cơ chế hợp<br /> tác dọc giữa tất cả các tác nhân trong chuỗi.<br /> 2.3. Khả năng tiếp cận thông tin thị trường<br /> Nghiên cứu tiến hành khảo sát các tác nhân<br /> trong chuỗi về khả năng tiếp cận thông tin thị<br /> trường bao gồm giá cả, cung cầu trên thị trường,<br /> đối thủ cạnh tranh, yêu cầu về sản phẩm. Kết quả<br /> cho thấy 60% ngư dân cho rằng họ có thể dễ dàng<br /> tiếp cận được thông tin thị trường và gần 40% còn<br /> lại cho rằng khó tiếp cận thông tin một cách nhanh<br /> chóng (bảng 1). Tuy nhiên, hầu hết những thông<br /> tin thị trường, giá cả ngư dân biết chủ yếu từ nậu<br /> vựa (55%) và người thân/bạn bè là ngư dân khác<br /> (40%). Các nậu vựa cho rằng họ dễ dàng có được<br /> thông tin (75%) và nguồn cung cấp thông tin chủ<br /> yếu từ người mua là các công ty CBTSXK (50%).<br /> Trong khi đó, khoảng 80% công ty chế biến gặp<br /> khó khăn trong việc tiếp cận thông tin thị trường.<br /> Nguồn cung cấp thông tin cho công ty chế biến là<br /> các phương tiện truyền thông như internet và báo<br /> (60%) (bảng 1).<br /> <br /> Bảng 1. Khả năng tiếp cận thông tin thị trường của mỗi tác nhân<br /> Tác nhân<br /> <br /> Tỷ lệ trả lời về mức độ tiếp cận thông tin (%)<br /> <br /> Nguồn cung cấp thông tin<br /> <br /> Dễ dàng<br /> <br /> Khó khăn<br /> <br /> Rất khó khăn<br /> <br /> Ngư dân (n=40)<br /> <br /> 60<br /> <br /> 37,5<br /> <br /> 2,5<br /> <br /> Từ nậu vựa: 55%; bạn bè/người thân: 40%;<br /> nguồn khác: 5%<br /> <br /> Nậu vựa (n=4)<br /> <br /> 75<br /> <br /> 25<br /> <br /> 0<br /> <br /> Công ty CBTSXK: 50%, phương tiện truyền<br /> thông: 25%; nguồn khác: 25%<br /> <br /> CTCBTSXK (n=5)<br /> <br /> 20<br /> <br /> 60<br /> <br /> 20<br /> <br /> Phương tiện truyền thông: 60%; người mua<br /> hàng: 20%; nguồn khác: 20%<br /> <br /> Người bán sỉ (n=4)<br /> <br /> 75<br /> <br /> 25<br /> <br /> 0<br /> <br /> Bạn bè/người thân: 25%; trung gian khác: 75%<br /> <br /> Người bán lẻ (n=5)<br /> <br /> 60<br /> <br /> 40<br /> <br /> 0<br /> <br /> Bạn bè/người thân: 60%; trung gian khác: 40%<br /> <br /> ( Nguồn: Điều tra 2012)<br /> <br /> Có thể nhận thấy rằng chuỗi giá trị xuất khẩu<br /> sản phẩm cá ngừ sọc dưa Khánh Hòa đang gặp<br /> bất lợi vì thiếu thông tin thị trường. Một trong những<br /> lý do là các công ty CBTSXK chưa đủ khả năng<br /> nghiên cứu và thu thập thông tin ở thị trường nước<br /> ngoài. Những thông tin mà các công ty chưa tiếp<br /> cận được có thể là: (1) Công nghệ và sản phẩm<br /> chế biến từ cá ngừ sọc dưa của nhà nhập khẩu<br /> nước ngoài; (2) Khách hàng đầu ra của nhà nhập<br /> khẩu, giá bán, lợi nhuận và tỷ suất lợi nhuận của họ;<br /> <br /> 110 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br /> (3) Có bao nhiêu tác nhân tham gia vào chuỗi cung<br /> ứng từ nhà nhập khẩu đến người tiêu dùng cuối<br /> cùng; (4) Ai là người tiêu dùng cuối cùng của sản<br /> phẩm này, họ ở thị trường nào và sức mua của<br /> họ; (5) Không có thông tin đầy đủ về sản lượng<br /> cung cầu của sản phẩm cá ngừ sọc dưa trên thị<br /> trường thế giới. Đây cũng là các lý do mà các công<br /> ty CBTSXK mặt hàng cá ngừ sọc dưa có sức mặc<br /> cả yếu trong việc thương lượng và đàm phán với<br /> nhà nhập khẩu.<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> 2.4. Khả năng kiểm soát chất lượng sản phẩm và<br /> thực hiện truy xuất nguồn gốc<br /> Vấn đề kiểm soát chất lượng và vệ sinh an toàn<br /> thực phẩm thủy sản được xem là một trong những<br /> điểm yếu của chuỗi giá trị sản phẩm cá ngừ sọc dưa<br /> tại Khánh Hòa. Qua khảo sát cho thấy phương pháp<br /> bảo quản cá sau thu hoạch của ngư dân vẫn còn<br /> thô sơ, chủ yếu dùng đá xay trong hầm lạnh chứa<br /> cá nên không đủ khả năng duy trì nhiệt độ bảo quản<br /> lạnh trong suốt thời gian khai thác, vận chuyển về<br /> cảng. Đa số tàu không có nhiệt kế kiểm tra nhiệt độ<br /> bảo quản và nhật ký giám sát. Các điều kiện an toàn<br /> vệ sinh thực phẩm và đảm bảo nhiệt độ cho cá trong<br /> quá trình bốc dỡ, bảo quản, vận chuyển tại cảng<br /> chưa đáp ứng đúng yêu cầu. Các chủ nậu vựa cũng<br /> sử dụng phương pháp ướp đá xay nhằm bảo quản<br /> cá thu mua từ ngư dân. Một số ngư dân và nậu vựa<br /> đã sử dụng các hóa chất bảo quản và thuốc kháng<br /> sinh để kéo dài thời gian bảo quản và vận chuyển.<br /> Điều này đã làm ảnh hưởng đến chất lượng nguyên<br /> liệu phục vụ cho xuất khẩu.<br /> Ý thức kiểm soát về chất lượng cá đối với người<br /> bán sỉ và lẻ còn nhiều hạn chế. Một số trung gian<br /> này sử dụng hóa chất trong quá trình bảo quản<br /> để cho sản phẩm tươi lâu hơn nhằm kiếm lời. Tuy<br /> nhiên, việc kiểm tra chất lượng sản phẩm của các<br /> cơ quan chức năng tại các chợ tiêu thụ chưa được<br /> quan tâm triệt để.<br /> Chất lượng của mặt hàng cá ngừ sọc dưa trong<br /> quá trình chế biến tại các công ty CBTSXK đều được<br /> quản lý theo các tiêu chuẩn của hệ thống HACCP.<br /> Việc kiểm tra chất lượng được tiến hành xuyên suốt<br /> quá trình chế biến sản phẩm từ khâu đánh giá kiểm<br /> tra chất lượng cá nguyên liệu đầu vào đến các công<br /> đoạn sơ chế nguyên liệu. Tuy nhiên, các công đoạn<br /> chỉ tiến hành kiểm tra trên mẫu nên không tránh khỏi<br /> xác suất vẫn còn những sản phẩm chưa đạt yêu cầu<br /> chất lượng và vệ sinh an toàn thực phẩm thủy sản.<br /> Hơn nữa, các công ty được khảo sát đều đánh giá<br /> họ rất khó khăn kiểm soát chất lượng nguyên liệu<br /> đầu vào thu mua từ các chủ nậu vựa. Điều này tác<br /> động rất lớn đến lợi thế cạnh tranh mặt hàng này<br /> trên thị trường quốc tế.<br /> Thực hiện truy xuất nguồn gốc sản phẩm cá<br /> ngừ sọc dưa là một trong những khó khăn và thách<br /> thức lớn của các công ty CBTSXK. Các công ty rất<br /> khó khăn thu thập các thông tin về tàu khai thác, chủ<br /> tàu, phương tiện đánh bắt, ngư trường, giấy báo<br /> chuyến hàng trên biển. Trong khi đó, sự sẵn sàng<br /> hợp tác của chủ nậu vựa rất hạn chế, bởi vì: (1) nhận<br /> thức hạn chế của chủ nậu về thực hiện truy xuất<br /> nguồn gốc sản phẩm; (2) sự cạnh tranh thu mua<br /> <br /> Số 4/2013<br /> nguyên liệu giữa các công ty chế biến làm giảm áp<br /> lực trách nhiệm của chủ nậu vựa trong việc thực<br /> hiện truy xuất nguồn gốc.<br /> Bên cạnh đó, việc thực hiện ghi chép nhật ký<br /> khai thác của ngư dân nhằm thực hiện truy xuất<br /> nguồn gốc chưa thực hiện nghiêm túc. Một số<br /> nguyên nhân tổng hợp từ điều tra ngư dân bao gồm:<br /> (1) ngư dân nhận thức chưa đầy đủ trách nhiệm và<br /> nghĩa vụ của họ về ghi chép đầy đủ các thông tin<br /> trong quá trình đánh bắt đối với việc hiện truy xuất<br /> nguồn gốc và bảo vệ nguồn lợi; (2) một bộ phận<br /> không nhỏ ngư dân trình độ thấp chưa biết phương<br /> pháp tiến hành ghi chép dữ liệu; (3) cạnh tranh trong<br /> khai thác làm cho ngư dân không sẵn lòng ghi chép<br /> đúng nhật ký khai thác; (4) thiếu sự tuyên truyền và<br /> hướng dẫn đầy đủ từ các cơ quan chức năng.<br /> 3. Đánh giá tình hình cạnh tranh trong ngành<br /> 3.1. Rào cản ngành và mức độ cạnh tranh trong ngành<br /> Ngư dân: chi phí vốn đầu tư đóng tàu và mua<br /> sắm ngư cụ khai thác cá ngừ sọc dưa của ngư dân<br /> là lớn. Sự tăng giá của nguyên liệu đầu vào làm<br /> cho chi phí chuyến biển, nhân công và bảo trì tàu<br /> cao. Mặt khác, những người gia nhập vào ngành<br /> cần phải có kinh nghiệm trong nghề lưới rê, am hiểu<br /> về ngư trường cũng như đặc điểm di cư của loài cá<br /> ngừ sọc dưa. Vì vậy, rào cản gia nhập ngành hiện<br /> nay là cao. Ngoài ra, sự suy giảm nguồn lợi và rủi<br /> ro khai thác xa bờ cũng là yếu tố không hấp dẫn với<br /> những ngư dân nghề khác muốn vào nghề này.<br /> Chủ nậu vựa: rào cản gia nhập ngành là rất<br /> cao. Trở thành chủ nậu vựa đòi hỏi phải có tiềm lực<br /> tài chính mạnh cũng như sẵn sàng hỗ trợ và giúp<br /> đỡ ngư dân khi gặp khó khăn hoặc rủi ro trong hoạt<br /> động đánh bắt. Mối quan hệ giữa ngư dân và chủ<br /> nậu vựa là khá bền vững nên rất khó để cá nhân<br /> hay tổ chức nào gia nhập vào đội ngũ nậu vựa. Sự<br /> cạnh tranh giữa các nậu vựa không cao và họ có<br /> sức ảnh hưởng lớn đến ngư dân.<br /> Công ty chế biến: số lượng công ty CBTSXK mặt<br /> hàng cá ngừ sọc dưa tại thị trường Khánh Hòa không<br /> nhiều, nhưng sức ép cạnh tranh trong ngành là khá<br /> cao. Xu hướng các công ty chế biến thủy sản ngoài<br /> tỉnh và nước ngoài tìm đến thị trường Khánh Hòa để<br /> thu mua nguyên liệu đã làm gia tăng sức ép cạnh<br /> tranh. Đối với thị trường xuất khẩu cá ngừ sọc dưa,<br /> sự cạnh tranh giữa các công ty ngày càng trở nên<br /> gay gắt và hướng đến cạnh tranh về giá. Các yêu cầu<br /> khắt khe về tiêu chuẩn chất lượng và nguồn gốc xuất<br /> xứ đang gây nên sức ép đối với các công ty CBTSXK<br /> trên địa bàn. Ngoài ra, để đảm bảo đáp ứng được<br /> yêu cầu của khách hàng nước ngoài đòi hỏi các<br /> <br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG • 111<br /> <br />