Tiếp cận hệ thống trong nghiên cứu xã hội học y tế - Nguyễn Đức Chính

72 Trao ®æi nghiÖp vô X· héi häc sè 3 (79), 2002<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> TiÕp cËn hÖ thèng trong nghiªn cøu x· héi häc y tÕ<br /> <br /> NguyÔn §øc ChÝnh<br /> <br /> 1. HÖ thèng vµ tiÕp cËn hÖ thèng<br /> Talcott Parsons (1902-1979) ®· næi tiÕng víi lý thuyÕt hÖ thèng cña m×nh<br /> còng nh− víi chñ nghÜa c¬ cÊu chøc n¨ng. C¸c häc gi¶ x· héi häc ®· coi «ng lµ ng−êi<br /> ®¹i diÖn cho lý thuyÕt nµy ®Æc biÖt tõ khi cuèn “HÖ thèng x· héi” cña «ng ra ®êi n¨m<br /> 1951. Theo «ng bÊt kú mét hÖ thèng nµo ®Òu cã nh÷ng ®iÓm chung lµ nh»m ®¹t ®Õn<br /> mét sù thµnh c«ng víi c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh: thÝch nghi - ®¹t môc tiªu - tÝch hîp -<br /> duy tr× khu«n mÉu (1). Bèn yÕu tè nµy cã quan hÖ t−¬ng t¸c lÉn nhau, nh»m duy tr×<br /> sù æn ®Þnh vµ trËt tù cña x· héi. Qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c nµy diÔn ra ë c¶ hai chiÒu tÝch<br /> hîp vµ ph©n hãa.<br /> Tuy nhiªn “hÖ thèng” lµ mét ph¹m trï ®−îc nhiÒu häc gi¶ quan t©m vµ bµn<br /> luËn. Häc gi¶ Bertalanffy cho r»ng: ”HÖ thèng lµ mét tËp hîp c¸c ph©n tö n»m trong<br /> mèi quan hÖ nhÊt ®Þnh víi nhau vµ víi m«i tr−êng xung quanh”. Häc gi¶ Cagbckuu<br /> l¹i cho r»ng “HÖ thèng lµ tËp hîp cã tæ chøc, b»ng c¸ch nµo ®ã cña c¸c ph©n tö liªn<br /> hÖ lÉn nhau vµ t¹o ra mét thÓ thèng nhÊt trän vÑn” (3). Häc gi¶ Hoµng Tôy cho r»ng<br /> “HÖ thèng lµ tæng thÓ gåm nhiÒu yÕu tè bé phËn quan hÖ vµ t−¬ng t¸c víi nhau vµ<br /> víi m«i tr−êng xung quanh mét c¸ch phøc t¹p”(4). Häc gi¶ §µo ThÕ TuÊn cho r»ng<br /> “HÖ thèng lµ tËp hîp cã trËt tù bªn trong hay bªn ngoµi cña c¸c yÕu tè vµ liªn hÖ víi<br /> nhau (t¸c ®éng lÉn nhau)”(5). Nh− vËy, thÊy r»ng cho dï hÖ thèng cã ®−îc xem xÐt<br /> d−íi gãc ®é nµo ch¨ng n÷a th× tÝnh thèng nhÊt, æn ®Þnh, tÝnh chØnh thÓ vÉn ®−îc xem<br /> xÐt. Ngoµi ra cã nh÷ng quan ®iÓm xem xÐt c¸c yÕu tè ®ã trong mèi quan hÖ néi t¹i vµ<br /> cã nh÷ng quan ®iÓm cßn xem nã víi c¸c yÕu tè m«i tr−êng.<br /> Ngµy nay c¸c häc gi¶ ®· më réng, bæ sung vµ hoµn thiÖn kh¸i niÖm hÖ thèng<br /> còng nh− lý thuyÕt hÖ thèng. Kh¸i niÖm lý thuyÕt hÖ thèng tæng qu¸t th−êng ®−îc<br /> c¸c nhµ x· héi häc sö dông trong thêi gian gÇn ®©y. Trong ®ã hÖ thèng ®−îc hiÓu<br /> “kh«ng ph¶i lµ tËp hîp gi¶n ®¬n c¸c yÕu tè. HÖ thèng lµ c¸i g× ®ã lín h¬n sè céng c¸c<br /> yÕu tè. Sù liªn kÕt vµ t−¬ng t¸c theo chiÒu s©u gi÷a c¸c yÕu tè t¹o nªn tÝnh tréi vµ<br /> tÝnh nhÊt thÓ hãa, nghÜa lµ t¹o ra c¸i míi. MÆt kh¸c hÖ thèng lµ c¸i g× ®ã nhá h¬n sè<br /> céng gi¶n ®¬n c¸c yÕu tè“ (2).<br /> Lý thuyÕt hÖ thèng tæng qu¸t cã hai nguyªn lý rÊt c¬ b¶n, ®ã lµ tÝnh chØnh thÓ<br /> vµ tÝnh phøc thÓ. TÝnh chØnh thÓ cña hÖ thèng kh¼ng ®Þnh hÖ thèng lµ mét thÓ thèng<br /> nhÊt, c¶ bªn trong vµ m«i tr−êng bªn ngoµi. Tæng hîp tÝnh hÖ thèng chÝnh lµ tÝnh<br /> chØnh thÓ. TÝnh phøc thÓ cña hÖ thèng l¹i cho thÊy hÖ thèng còng lµ mét thùc thÓ<br /> phøc t¹p ®a d¹ng vµ ®©y lµ tÝnh c¬ b¶n cña mäi hÖ thèng. Nã biÓu hiÖn ë chç cÊu tróc<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn §øc ChÝnh 73<br /> <br /> kh«ng ph¶i lµ tæng c¸c yÕu tè mµ c¸i chÝnh lµ ë chç mèi liªn hÖ gi÷a c¸c yÕu tè. CÊu<br /> tróc kh«ng ph¶i lµ mèi liªn hÖ mµ lµ liªn hÖ æn ®Þnh. B¶n th©n cÊu tróc lµ bao hµm<br /> nhiÒu yÕu tè, nãi ®Õn cÊu tróc lµ nãi ®Õn c¸i nhiÒu vµ hÖ thèng lu«n lµ ®a cÊu tróc.<br /> CÊu tróc cã thÓ ph©n ra nhiÒu lo¹i bëi vËy mµ hÖ thèng còng ®−îc ph©n lo¹i ®a d¹ng.<br /> Cã thÓ kÓ ra vµi lo¹i hÖ thèng theo c¸ch ph©n lo¹i kh¸c nhau: hÖ thèng ®ãng, hÖ<br /> thèng më; hÖ thèng thuÇn nhÊt, hÖ thèng kh«ng thuÇn nhÊt (6,7).<br /> Tuy nhiªn vÊn ®Ò quan träng nhÊt cña hÖ thèng lµ sù thèng nhÊt gi÷a phøc<br /> thÓ vµ tæng thÓ. §ã lµ tÝnh toµn thÓ, mét ®Æc tr−ng cña lý thuyÕt tæng qu¸t. Tuy nhiªn<br /> hÖ thèng lµ ph¹m trï t−¬ng ®èi, hÖ thèng nµo còng lµ tËp hîp cña nhiÒu hÖ thèng con<br /> vµ l¹i lµ mét phÇn tö cña hÖ thèng lín h¬n. Bëi vËy tiÕp cËn hÖ thèng kh«ng chØ xem<br /> xÐt c¸i bªn trong cña hÖ thèng mµ cßn ph¶i xem xÐt c¶ c¸i bªn ngoµi cña hÖ thèng.<br /> Hoµng Tôy cho r»ng tiÕp cËn hÖ thèng lµ cÇu nèi trùc tiÕp gi÷a khoa häc hiÖn ®¹i víi<br /> chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, duy vËt lÞch sö cña chñ nghÜa M¸c-Lª Nin.<br /> Mét ®Æc ®iÓm n÷a cña hÖ thèng lµ tÝnh lÞch sö, mäi hÖ thèng ®Òu cã qu¸ tr×nh<br /> h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ chuyÓn hãa (2). §iÒu nµy cho thÊy hÖ thèng kh«ng ph¶i lµ<br /> bÊt biÕn. HÖ thèng võa tån t¹i võa ph¸t triÓn nh−ng trong sù æn ®Þnh vµ hßa hîp víi<br /> m«i tr−êng xung quanh. HÖ thèng cã tÝnh thÝch nghi víi m«i tr−êng. HÖ thèng tån t¹i<br /> trong mèi quan hÖ víi m«i tr−êng, chÞu sù t¸c ®éng cña m«i tr−êng vµ nã biÕn ®æi phï<br /> hîp víi biÕn ®æi cña m«i tr−êng. Nh÷ng biÕn ®æi ®ã cã thÓ ë c¸c tr¹ng th¸i kh¸c nhau :<br /> ®ång ®iÖu – kh«ng ®ång ®iÖu – hßa nhËp. Ng−îc l¹i hÖ thèng cã thÓ t¸c ®éng ng−îc l¹i<br /> víi m«i tr−êng ë c¸c møc ®é kh¸c nhau nh− hñy ho¹i, hay c¶i t¹o m«i tr−êng (2).<br /> XÐt vÒ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn th× tiÕp cËn hÖ thèng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng.<br /> Trong khi ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch chó ý ®Õn c¸c yÕu tè th× ph−¬ng ph¸p hÖ thèng chó ý<br /> mèi t−¬ng quan gi÷a c¸c yÕu tè. Trong khi ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch chó ý c¸c chi tiÕt th×<br /> ph−¬ng ph¸p hÖ thèng chó ý ®Õn tÝnh tæng thÓ. Trong khi ph©n tÝch sö dông quan s¸t<br /> thèng kª th× hÖ thèng dïng quan s¸t ®éng th¸i. Trong khi ph©n tÝch x©y dùng m« h×nh<br /> chÝnh x¸c th× hÖ thèng x©y dùng m« h×nh kh«ng chÝnh x¸c ®Ó so s¸nh víi thùc tÕ (3).<br /> Dùa trªn c¸c quan ®iÓm x· héi häc vÒ hÖ thèng vµ lý thuyÕt hÖ thèng trªn<br /> ®©y, chóng ta thö h×nh dung mét c¸ch tiÕp cËn hÖ thèng trªn mét ph−¬ng diÖn kh¸c<br /> cho lÜnh vùc x· héi häc y tÕ søc kháe.<br /> §ã lµ, hÖ thèng lµ mét phøc hîp c¸c yÕu tè t¹o thµnh mét tæng thÓ, cã mèi liªn<br /> hÖ t−¬ng t¸c vµ t¸c ®éng lÉn nhau ®Ó nh»m ®¹t ®−îc môc tiªu. Mét hÖ thèng cã thÓ lµ<br /> hÖ thèng con cña mét hÖ thèng lín h¬n vµ cã thÓ cã nhiÒu hÖ thèng con d−íi nã.<br /> 2. TiÕp cËn hÖ thèng trong x· héi häc y tÕ<br /> Y tÕ vµ søc kháe lµ hai kh¸i niÖm th−êng ®i ®«i víi nhau, ng−êi nãi vµ viÕt ®«i<br /> khi sö dông theo thãi quen kh«ng chó ý ph©n biÖt néi hµm cña hai côm tõ nµy. Thùc<br /> ra rÊt dÔ ph©n biÖt r¹ch rßi hai kh¸i niÖm: y tÕ mang ý nghÜa tæng qu¸t h¬n søc kháe<br /> bëi ë ®©y søc kháe chØ lµ c¸i ®Ých cÇn ®¹t ®Õn cña y tÕ. Y tÕ bao gåm c¶ vÊn ®Ò ng−êi<br /> cung cÊp dÞch vô ch¨m sãc søc kháe (bao gåm dÞch vô kh¸m, ch÷a bÖnh, phßng bÖnh<br /> vµ dÞch vô t− vÊn) vµ ng−êi sö dông dÞch vô ®ã ®Ó ®¹t môc tiªu cã søc kháe. Cßn søc<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 74 TiÕp cËn hÖ thèng trong nghiªn cøu x· héi häc y tÕ<br /> <br /> kháe dï nh×n nhËn d−íi gãc ®é nµo chØ lµ t×nh tr¹ng cña mét c¸ nh©n hay céng ®ång<br /> thuÇn tóy theo nh÷ng tiªu chÝ nhÊt ®Þnh. Xem xÐt hai kh¸i niÖm d−íi gãc ®é thiÕt<br /> chÕ x· héi ®ñ thÊy y tÕ lµ mét thiÕt chÕ cßn søc kháe lµ mét thµnh tè cña thiÕt chÕ y<br /> tÕ. Còng xuÊt ph¸t tõ sù ph©n biÖt nµy, chóng t«i ®i ®Õn xem xÐt hai kh¸i niÖm ®−îc<br /> sö dông hiÖn nay: x· héi häc y tÕ hay x· héi häc søc kháe.<br /> NÕu dïng l¸t c¾t ph©n chia x· héi häc thµnh c¸c x· héi häc chuyªn ngµnh th×<br /> côm tõ “x· héi häc y tÕ” lµ ®óng. Bëi nã cïng mét l¸t c¾t nh− x· héi häc gi¸o dôc, x·<br /> héi häc v¨n hãa...chø kh«ng ph¶i x· héi häc søc kháe. Nh−ng trong thùc tÕ th× vÊn ®Ò<br /> søc kháe l¹i ®−îc ®Æt ra nhiÒu h¬n vµ th−êng lµ ®èi t−îng nghiªn cøu chÝnh trong c¸c<br /> nghiªn cøu x· héi häc. Vµ v× vËy ®«i khi hai kh¸i niÖm ®· ®−îc hiÓu kh«ng ®óng víi<br /> ph¹m trï nghiªn cøu cña nã. Trªn thÕ giíi kh¸i niÖm x· héi häc y tÕ (medical<br /> sociology) ®· ®−îc sö dông tõ nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû 20. C¸c nhµ x· héi häc y tÕ<br /> nghiªn cøu c¸c khÝa c¹nh x· héi cña søc kháe vµ bÖnh tËt, chøc n¨ng x· héi cña c¸c<br /> tæ chøc, c¬ quan y tÕ, mèi quan hÖ cña c¸c hÖ thèng ch¨m sãc søc kháe víi c¸c hÖ<br /> thèng x· héi kh¸c, th¸i ®é øng xö cña c¸c nh©n viªn y tÕ vµ nh÷ng ng−êi lµ kh¸ch<br /> hµng cña viÖc ch¨m sãc søc kháe vµ c¸c m« h×nh dÞch vô y tÕ.<br /> Trë l¹i vÊn ®Ò xem xÐt y tÕ nh− mét hÖ thèng trong hÖ thèng x· héi. Chóng ta<br /> sÏ xem xÐt y tÕ nh− mét hÖ thèng theo quan ®iÓm cña nh÷ng ng−êi qu¶n lý y tÕ.<br /> Trong ®ã hÖ thèng bao gåm c¸c yÕu tè nh− m«i tr−êng hÖ thèng, ®Çu vµo hÖ thèng,<br /> ®Çu ra hÖ thèng, m¹ng l−íi th«ng tin vµ qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi.<br /> a. M«i tr−êng hÖ thèng. §ã lµ cÊu tróc kinh tÕ x· héi. ChiÕn l−îc tæng thÓ<br /> ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi. CÊu tróc d©n sè, céng ®ång d©n c−. C¸c ngµnh liªn quan<br /> ®Õn y tÕ. C¸c tæ chøc x· héi liªn quan ®Õn y tÕ. LuËt ph¸p vµ chÝnh s¸ch liªn quan<br /> ®Õn y tÕ. LÞch sö vµ truyÒn thèng ph¸t triÓn ch¨m sãc søc kháe. HÖ thèng giao th«ng<br /> vËn t¶i. HÖ thèng dÞch vô x· héi. HÖ thèng s¶n xuÊt vµ cung cÊp c¸c trang thiÕt bÞ,<br /> thuèc cho y tÕ. §¹o ®øc, t«n gi¸o, tËp qu¸n cña nh©n d©n. Nhu cÇu kh¸m ch÷a<br /> bÖnh... §©y lµ c¸c yÕu tè m«i tr−êng t¸c ®éng ®Õn ho¹t ®éng cña y tÕ. Còng cã thÓ coi<br /> ®©y lµ c¸c biÕn sè can thiÖp theo quan ®iÓm to¸n logic.<br /> b. §Çu vµo cña hÖ thèng y tÕ. Lµ c¸c yÕu tè t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn ho¹t ®éng y<br /> tÕ, lµ nguån n¨ng l−îng cña hÖ thèng vµ lµ c¸c biÕn sè ®éc lËp trong to¸n häc. §Çu<br /> vµo cña hÖ thèng y tÕ cã thÓ lµ: c¬ cÊu tæ chøc ngµnh y tÕ, nh©n lùc y tÕ; céng ®ång<br /> d©n c− vµ bÖnh nh©n; vÊn ®Ò trang thiÕt bÞ, c¬ së vËt chÊt cña ngµnh y tÕ; vÊn ®Ò tµi<br /> chÝnh, nguån thu chi, ng©n s¸ch chÝnh phñ dµnh cho y tÕ; hÖ thèng an sinh x· héi cã<br /> liªn quan; sù tham gia cña céng ®ång...<br /> c. §Çu ra cña hÖ thèng. Cã hai lo¹i ®Çu ra cña hÖ thèng, ®ã lµ ®Çu ra mong<br /> muèn vµ ®Çu ra ngÉu nhiªn. §Çu ra mong muèn liªn quan trùc tiÕp vµ tÝch cùc tíi<br /> môc tiªu cña hÖ thèng. §ã cã thÓ lµ kh¶ n¨ng cung cÊp dÞch vô y tÕ cho nh©n d©n.<br /> ChÊt l−îng dÞch vô y tÕ ®−îc c¶i thiÖn. §ã cã thÓ lµ t¨ng c−êng kh¶ n¨ng tiÕp cËn vµ<br /> ®¶m b¶o tÝnh c«ng b»ng hiÖu qu¶ trong viÖc sö dông dÞch vô y tÕ. §Çu ra ngÉu<br /> nhiªn lµ s¶n phÈm phô cña hÖ thèng vÝ dô : gi¸ thµnh dÞch vô t¨ng do n©ng cao chÊt<br /> l−îng dÞch vô, ¶nh h−ëng ®Õn viÖc sö dông cña ng−êi nghÌo...<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn §øc ChÝnh 75<br /> <br /> d. HÖ thèng th«ng tin. Th«ng tin cã vai trß quan träng trong qu¶n lý hÖ thèng.<br /> HÖ thèng th«ng tin réng kh¾p, chÝnh x¸c vµ kÞp thêi ®¶m b¶o sù vËn hµnh cã hiÖu<br /> qu¶ cña hÖ thèng. Cã ba kªnh th«ng tin chÝnh cña hÖ thèng. Kªnh chÝnh thøc qua sù<br /> kiÓm so¸t cña nhµ n−íc, ®ã lµ c¸c sè liÖu thèng kª, b¸o c¸o hµng quÝ, hµng n¨m...<br /> Kªnh kh«ng chÝnh thøc cã tæ chøc, ®ã lµ c¸c ®¸nh gi¸, c¸c nghiªn cøu ®iÒu tra tuy<br /> kh«ng phô thuéc trùc tiÕp sù qu¶n lý cña nhµ n−íc, nh−ng th−êng do mét ®¬n vÞ,<br /> mét c¬ së nµo ®ã ®øng ra chñ tr×. Kªnh kh«ng chÝnh thøc phi tæ chøc, th−êng lµ d−<br /> luËn x· héi, ph¸t ng«n c¸ nh©n...<br /> e. Qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi. §ã lµ viÖc sö lý c¸c yÕu tè cña hÖ thèng, lµ sù chuyÓn<br /> ®æi ®Çu vµo thµnh ®Çu ra b»ng c¸c qu¸ tr×nh ho¹t ®éng. Qu¸ tr×nh nµy nh»m t¹o<br /> ®iÒu kiÖn cho m«i tr−êng thuËn lîi h¬n trong sù ph¸t triÓn cña hÖ thèng. Thu hót<br /> ngµy cµng nhiÒu nguån lùc cho hÖ thèng. §¶m b¶o qu¶n lý tèt hÖ thèng th«ng tin.<br /> §¸nh gi¸ vµ xem xÐt ®Çu ra cña hÖ thèng ®Ó ®iÒu chØnh kÞp thêi.<br /> S¬ ®å :Y tÕ lµ mét hÖ thèng (10)<br /> <br /> M«i tr−êng hÖ thèng<br /> CÊu tróc kinh tÕ x· héi. ChiÕn l−îc tæng thÓ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi . CÊu tróc d©n sè, céng ®ång d©n<br /> c−. C¸c ngµnh liªn quan ®Õn y tÕ. C¸c tæ chøc x· héi liªn quan ®Õn y tÕ. LuËt ph¸p vµ chÝnh s¸ch liªn<br /> quan ®Õn y tÕ. LÞch sö vµ truyÒn thèng ph¸t triÓn ch¨m sãc søc kháe. HÖ thèng giao th«ng vËn t¶i...<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> §Çu vµo hÖ thèng §Çu ra hÖ thèng<br /> <br /> C¬ cÊu tæ chøc ngµnh y tÕ, nh©n Qu¸ Kh¶ n¨ng cung cÊp dÞch vô<br /> lùc y tÕ. Céng ®ång d©n c− vµ y tÕ - ChÊt l−îng dÞch vô y<br /> bÖnh nh©n. VÊn ®Ò trang thiÕt bÞ, tr×nh<br /> tÕ -T¨ng c−êng kh¶ n¨ng<br /> c¬ së vËt chÊt cña ngµnh y tÕ. xö tiÕp cËn vµ ®¶m b¶o tÝnh<br /> VÊn ®Ò tµi chÝnh, nguån thu chi, lý c«ng b»ng hiÖu qu¶ trong<br /> ng©n s¸ch chÝnh phñ dµnh cho y viÖc sö dông dÞch vô y tÕ.-<br /> tÕ. HÖ thèng an sinh x· héi cã Gi¸ thµnh dÞch vô t¨ng-<br /> liªn quan. Sù tham gia cña céng Ng−êi nghÌo Ýt sö dông<br /> ®ång... dÞch vô y tÕ<br /> <br /> <br /> <br /> HÖ thèng th«ng tin<br /> <br /> <br /> 3. TiÕp cËn hÖ thèng trong c¸c nghiªn cøu x· héi häc søc kháe<br /> Talcott Parsons víi HÖ thèng x· héi ®· gi¶i thÝch m« h×nh x· héi cã cÊu tróc chøc<br /> n¨ng kh¸ phøc t¹p trong ®ã hÖ thèng x· héi ®−îc g¾n liÒn víi hÖ thèng th«ng tin cña con<br /> ng−êi vµ m«i tr−êng v¨n hãa. Mét trong nh÷ng ®ãng gãp lín cña «ng cho x· héi häc y tÕ<br /> lµ kh¸i niÖm vai trß bÖnh tËt. (9) Bªn c¹nh ®ã «ng còng lµ ng−êi ®Çu tiªn ®−a ra ph−¬ng<br /> ph¸p tiÕp cËn hÖ thèng trong nghiªn cøu x· héi häc y tÕ. Kh«ng gièng nh− c¸c nhµ lý<br /> luËn x· héi tr−íc ®ã, Parsons ®· ph©n tÝch cã hÖ thèng chøc n¨ng y tÕ theo quan ®iÓm<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 76 TiÕp cËn hÖ thèng trong nghiªn cøu x· héi häc y tÕ<br /> <br /> x· héi cña «ng. Parsons ®· cho chóng ta thÊy c¸ch thøc mµ con ng−êi trong x· héi<br /> ph−¬ng T©y thùc hiÖn khi bÞ èm. Parsons cßn chØ ra r»ng x· héi ph¶i trao cho c¸c b¸c sÜ<br /> tr¸ch nhiÖm kiÓm so¸t cña x· héi, gièng nh− vai trß cña linh môc víi con chiªn cña<br /> m×nh, bëi theo «ng trong tr−êng hîp cña ng−êi èm th× ®au yÕu lµ mét sai lÖch.<br /> Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kh¸i niÖm vai trß bÖnh tËt, Parsons ®· liªn hÖ ý<br /> t−ëng cña m×nh víi hai nhµ lý luËn x· héi häc cæ ®iÓn cã uy tÝn lµ Emile Durkheim<br /> cña Ph¸p vµ Max Weber cña §øc. Parson lµ ng−êi ®Çu tiªn gi¶i thÝch chøc n¨ng kiÓm<br /> so¸t cña y tÕ trong hÖ thèng x· héi réng r·i theo quan ®iÓm hÖ thèng. Quan ®iÓm cña<br /> Parsons vÒ x· héi häc y tÕ cã thÓ kh«ng ph¶i lµ m« h×nh hãa tèi −u ®Ó gi¶i thÝch bÖnh<br /> tËt, nh−ng «ng còng lµm cho x· héi häc y tÕ ®−îc thõa nhËn vÒ mÆt lý thuyÕt.<br /> Sau nµy c¸c häc gi¶ kh¸c ®· tiÕp tôc nghiªn cøu x· héi häc y tÕ tõ h−íng tiÕp<br /> cËn hÖ thèng. Robert Straus (1957) ®· ®−a ra gi¶ thuyÕt r»ng x· héi häc y tÕ ®−îc chia<br /> thµnh hai phÇn riªng rÏ vµ mét phÇn quan träng lµ ph©n tÝch, nghiªn cøu nguyªn<br /> nh©n g©y ra nh÷ng rèi lo¹n cña søc kháe, sù kh¸c biÖt trong quan ®iÓm x· héi do hä cã<br /> liªn quan víi søc kháe, vµ ph−¬ng thøc mµ trong ®ã ph¹m vi ¶nh h−ëng cña mét rèi<br /> lo¹n vÒ søc kháe ®Æc tr−ng cã liªn quan tíi c¸c biÕn sè trong x· héi nh− tuæi, giíi tÝnh,<br /> ®Þa vÞ kinh tÕ x· héi, ®Æc tÝnh theo nhãm téc ng−êi, gi¸o dôc, nghÒ nghiÖp.<br /> Sau khi tæ chøc y tÕ thÕ giíi ®−a ra kh¸i niÖm vÒ søc kháe, kh«ng Ýt c¸c tranh<br /> luËn ®· xÈy ra. Râ rµng kh¸i niÖm søc kháe cña tæ chøc y tÕ thÕ giíi lµ mét kh¸i niÖm<br /> toµn diÖn vµ sù ch¨m sãc cña bÖnh viÖn chØ lµ mét thµnh phÇn nhá nh»m ®¹t ®−îc<br /> môc tiªu ®ã. Còng theo quan ®iÓm hÖ thèng th× Blum (1981) ®Ò nghÞ r»ng nhu cÇu vµ<br /> môc ®Ých cuèi cïng cña hÖ thèng y tÕ lµ kÐo dµi tuæi thä cho con ng−êi, gi¶m tèi thiÓu<br /> c¸c sù khã chÞu cho ng−êi bÖnh. Gi¶m tèi thiÓu sù khiÕm khuyÕt. KhuyÕn khÝch tèi cao<br /> sù tháa m·n víi m«i tr−êng. T¨ng c−êng søc ®Ò kh¸ng chèng l¹i bÖnh tËt. T¨ng c−êng<br /> kh¶ n¨ng cho nh÷ng ng−êi cã møc sèng thÊp tham gia trong nh÷ng vÊn ®Ò søc kháe.<br /> ¤ng ®· ®−a ra mét m« h×nh tiÕp cËn hÖ thèng trong nghiªn cøu x· héi häc vÒ søc kháe.<br /> Vµ sau ®©y lµ bèn yÕu tè ®Çu vµo trong hÖ thèng søc kháe cña «ng (8).<br /> a. M«i tr−êng. Nh÷ng ®Æc ®iÓm vËt lý tù nhiªn cña m«i tr−êng, nh− khÝ hËu,<br /> ®Êt ®ai cã liªn quan tíi søc kháe còng nh− t¸c ®éng qua l¹i ®Ó ¶nh h−ëng ®Õn nÒn<br /> kinh tÕ, v¨n hãa vµ nh÷ng nguån lùc kh¸c ¶nh h−ëng ®Õn søc kháe. Nh÷ng nh©n tè x·<br /> héi v¨n hãa lµ ®Çu vµo cho søc kháe. C¸c d¹ng v¨n hãa ¶nh h−ëng ®Õn dinh d−ìng,<br /> luyÖn tËp, thãi quen c¸ nh©n, stress x· héi...®Òu ¶nh h−ëng ®Õn søc kháe. Ngoµi ra,<br /> sau tuæi t¸c, di truyÒn th× tr×nh ®é gi¸o dôc c¸ nh©n cã t−¬ng quan víi t×nh tr¹ng søc<br /> kháe cña c¸c c¸ nh©n. NghÒ nghiÖp lµ mét yÕu tè quan träng ¶nh h−ëng ®Õn søc kháe.<br /> b. Lèi sèng, thãi quen nh− hót thuèc, uèng r−îu, l¹m dông thuèc, chËm trÔ<br /> trong viÖc t×m kiÕm sù ch¨m sãc søc kháe lµ c¸c yÕu tè chÝnh ¶nh h−ëng ®Õn søc<br /> kháe mçi c¸ nh©n. ¶nh h−ëng cña c¸ tÝnh ®èi víi søc kháe cña mét ng−êi ph¶n ¸nh<br /> ph−¬ng thøc øng xö cña mçi ng−êi víi m«i tr−êng vµ ch¨m sãc søc kháe. Dinh d−ìng<br /> còng lµ mét trong c¸c yÕu tè quan träng ¶nh h−ëng ®Õn søc kháe. ThiÕu ¨n , ¨n qu¸<br /> nhiÒu còng ¶nh h−ëng ®Õn søc kháe. Ng−êi ta thÊy tr×nh ®é gi¸o dôc còng ¶nh h−ëng<br /> ®Õn dinh d−ìng vµ søc kháe cña c¸c c¸ nh©n.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn §øc ChÝnh 77<br /> <br /> c. Di truyÒn. Lµ yÕu tè ®−îc thõa nhËn cã ¶nh h−ëng nhiÒu ®Õn t×nh tr¹ng<br /> bÖnh tËt cña con ng−êi. Ngµy nay ng−êi ta ®· t×m ra nhiÒu c¨n bÖnh ¶nh h−ëng ®Õn<br /> t×nh tr¹ng søc kháe cña con ng−êi lµ cã nguyªn nh©n di truyÒn.<br /> d. DÞch vô ch¨m sãc søc kháe. DÞch vô ch¨m sãc søc kháe ®−îc coi lµ yÕu tè<br /> t¸c ®éng Ýt nhÊt ®Õn søc kháe cña con ng−êi. DÞch vô ch¨m sãc søc kháe bao gåm c¸c<br /> dÞch vô kh¸m ch÷a bÖnh, dÞch vô y tÕ c«ng céng, c¸c ch−¬ng tr×nh y tÕ. DÞch vô ch¨m<br /> sãc søc kháe cßn bao gåm dÞch vô phßng bÖnh vµ t− vÊn y tÕ.<br /> S¬ ®å ®Çu vµo hÖ thèng søc kháe cña Blum (1981)<br /> <br /> <br /> <br /> D©n sè<br /> Tµi nguyªn HÖ thèng v¨n<br /> thiªn nhiªn hãa<br /> <br /> <br /> Di truyÒn<br /> <br /> <br /> <br /> dÞch vô<br /> M«i tr−êng søc kháe :<br /> ch¨m sãc<br /> Gi¸o dôc, viÖc C¬ thÓ – T©m<br /> søc kháe<br /> lµm, v¨n hãa, lý-X· héi<br /> chÝnh trÞ...<br /> <br /> <br /> <br /> thãi quen,<br /> lèi sèng,<br /> dinh d−ìng<br /> <br /> C©n b»ng sinh TÝnh thÝch<br /> th¸i nghi<br /> <br /> <br /> N¨m 1998, Dahlgren vµ Whitehead còng ®· ®−a ra mét m« h×nh mang tÝnh hÖ<br /> thèng vÒ c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn søc kháe. M« h×nh nµy bao gåm c¸c yÕu tè cã thÓ<br /> biÕn ®æi vµ kh«ng thÓ biÕn ®æi. C¸c yÕu tè cã thÓ biÕn ®æi lµ hßa b×nh, æn ®Þnh chÝnh<br /> trÞ, ph¸t triÓn kinh tÕ vµ c«ng b»ng. C¸c yÕu tè cÊu tróc cao nh− khÈu phÇn ¨n, n−íc<br /> s¹ch, nhµ cöa, y tÕ, gi¸o dôc, lèi sèng vµ m¹ng l−íi x· héi... C¸c yÕu tè kh«ng biÕn ®æi<br /> nh− tuæi, giíi tÝnh vµ yÕu tè di truyÒn. Ng−êi ta còng cã thÓ h×nh dung m« h×nh hÖ<br /> thèng nµy bao gåm c¸c yÕu tè nÒn t¶ng, yÕu tè c¬ b¶n, yÕu tè hµnh vi. (11)<br /> YÕu tè søc kháe lu«n g¾n liÒn víi mçi con ng−êi cô thÓ. Së dÜ c¸c nhµ x· héi häc y<br /> tÕ lùa chän h−íng tiÕp cËn hÖ thèng trong c¸c nghiªn cøu cña m×nh lµ nh»m môc ®Ých<br /> söa ch÷a c¸c sai lÇm cña c¸c nhµ chuyªn m«n y häc thuÇn tóy lu«n xem xÐt con ng−ßi<br /> (bÖnh nh©n) nh− mét hÖ thèng sinh häc thuÇn tóy vµ ®−îc ®èi xö b»ng c¸c kü thuËt y<br /> khoa vµ m¸y mãc. Tr¸i l¹i con nguêi víi tÊt c¶ c¸c mèi quan hÖ x· héi, c¸c quan hÖ sinh<br /> häc, c¸c quan hÖ v¨n hãa ...th× chÝnh b¶n th©n con ng−êi còng ®· lµ mét hÖ thèng.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 78 TiÕp cËn hÖ thèng trong nghiªn cøu x· héi häc y tÕ<br /> <br /> M« h×nh c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn søc kháe cña Dahlgren & Whitehead<br /> <br /> <br /> Hßa b×nh – æn ®Þnh chÝnh trÞ – Ph¸t triÓn kinh tÕ – C«ng b»ng<br /> <br /> <br /> Y tÕ – ViÖc lµm – N−íc s¹ch – Nhµ cöa – KhÈu phÇn ¨n – Gi¸o dôc<br /> <br /> <br /> Thuèc l¸ - R−îu – Ma tóy – T×nh dôc<br /> <br /> <br /> M¹ng l−íi x· héi<br /> <br /> <br /> <br /> Søc kháe<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Tuæi – Giíi tÝnh – YÕu tè di truyÒn<br /> <br /> §Ó kÕt thóc bµi viÕt chóng t«i muèn giíi thiÖu víi ng−êi ®äc mét luËn ®iÓm<br /> khoa häc cña Hipocrates, ng−êi ®· sèng vµo kho¶ng n¨m 400 tr−íc c«ng nguyªn.<br /> «ng cho r»ng kiÕn thøc y häc nªn ®−îc xuÊt ph¸t tõ sù hiÓu biÕt vÒ khoa häc tù<br /> nhiªn vµ tÝnh logic cña nh÷ng mèi quan hÖ nh©n qu¶. Trong nh÷ng gi¸o tr×nh kinh<br /> ®iÓn cña m×nh «ng ®· chØ râ søc kháe cña con ng−êi bÞ ¶nh h−ëng bëi c¸c yÕu tè m«i<br /> tr−êng, thãi quen hoÆc nh÷ng lèi sèng, khÝ hËu, ®Þa thÕ ®Êt ®ai, chÊt l−îng cña<br /> kh«ng khÝ, n−íc vµ thùc phÈm. Nh÷ng luËn ®iÓm ®ã vÉn mang tÝnh khoa häc cho ®Õn<br /> thêi ®¹i cña chóng ta h«m nay.<br /> Tµi liÖu tham kh¶o vµ c¸c trÝch dÉn<br /> 1. Tony Bilton, Kenvin Bonnett, Philip Jone, Michelle Stanworth, Ken Sheard and Andrew<br /> Webster: NhËp m«n X· héi häc. Nxb Khoa häc x· héi. Hµ Néi-1993<br /> 2. T« Duy Hîp: §Æc ®iÓm tiÕp cËn hÖ thèng trong x· héi hoc. T¹p chÝ X· héi häc, sè 4/1996.<br /> 3. T« Duy Hîp: Bµi gi¶ng lý thuyÕt hÖ thèng. S¸ch tham kh¶o cho sinh viªn cao häc-ViÖn X· héi häc-1998.<br /> 4. Hoµng Tôy: Ph©n tÝch hÖ thèng vµ øng dông. Nxb Khoa häc kü thuËt. Hµ Néi-1987<br /> 5. §µo ThÕ TuÊn: HÖ thèng n«ng nghiÖp vµ vÊn ®Ò nghiªn cøu x· héi häc ë n«ng th«n.<br /> T¹p chÝ X· héi häc, sè 1/1989.<br /> 6. George Ritzer: Contemporary Sociology theory. Third Edition, Mcgraw-Hill, Inc; New York 1992.<br /> 7. Ian Robertson: Sociology. Third Edition. Worth publishers, Inc, New York, 1987<br /> 8. Blum: LËp kÕ ho¹ch cho søc kháe - ¸p dông lý thuyÕt vµ thay ®æi x· héi. New York 1981.<br /> 9. Cockerham William C (1995): Medical Sociology. University of Alabama at Birmingham.<br /> Prentice Hall;Englewood, New Jersey.<br /> 10. Qu¶n lý bÖnh viÖn. Nhµ xuÊt b¶n y häc -1997.<br /> 11. Bé y tÕ: Ch¨m sãc søc kháe nh©n d©n theo ®Þnh h−íng c«ng b»ng hiÖu qu¶. Nhµ xuÊt b¶n y häc-2001.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />